ابدىۋاقاپ قارانىڭ تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزال جانە تۇركى دۇنيەسى تۋرالى اتتى كىتابى جارىق كوردى

ىستامبۇلدا تۇراتىن قانداسىمىز، بەلگىلى عالىم ابدىۋاقاپ قارانىڭ "تۇرعىت ءوزال جانە تۇركى دۇنيەسى (تۇركيا - تۇركى رەسپۋبليكالارى بايلانىستارى 1983-1993)" اتتى كىتابى قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىندا ىستامبۇلدا تۇرىك تىلىندە جارىق كوردى.

كىتاپتىڭ جارىق كورۋى تۇركيادا تۇرعىت ءوزال ءولدى مە، ءولتىرىلدى مە دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە تالقىلاۋلار تۇركيادا شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن مەزگىلگە ءدوپ كەلدى. 1993 جىلى، 17 ساۋىردە جۇرەك ۇستاماسىنان دۇنيە سالعانى رەسىمي تۇردە ايتىلعانن ءوزالدىڭ اجالىنان ەمەس، ۋ بەرىلىپ ولتىرىلگەنى، اسىرەسە ونىڭ تۋىستارى مەن كەيبىر وعان جاقىن ساياساتكەرلەر تاراپىنان العا تارتىلۋدا بولاتىن. مىنە وسى جاعدايدىڭ انىقتالۋى ءۇشىن تۇركيا پرەزيدەنتى ابدوللا گۇلدىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ەكى كۇن الدىن، اتاپ ايتقاندا 2 قازان كۇنى مارقۇمنىڭ سۇيەگى مەديتسينالىق تەكسەرۋلەر ءۇشىن بەيىتتەن شىعارىلدى. زاڭ ءمينيسترى سادوللا ەرگين ءوزالدىڭ مۇردەسىنىڭ 19 جىلدا كوپ بۇزىلماعانىن، سول قالپىندا ەكەنىن ايتا كەلىپ مۇنى تاڭ قالارلىق ۋاقيعا دەپ باعالادى.

ابدىۋاقاپ قارانىڭ تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزال جانە تۇركى دۇنيەسى تۋرالى اتتى كىتابى جارىق كوردى

ىستامبۇلدا تۇراتىن قانداسىمىز، بەلگىلى عالىم ابدىۋاقاپ قارانىڭ "تۇرعىت ءوزال جانە تۇركى دۇنيەسى (تۇركيا - تۇركى رەسپۋبليكالارى بايلانىستارى 1983-1993)" اتتى كىتابى قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىندا ىستامبۇلدا تۇرىك تىلىندە جارىق كوردى.

كىتاپتىڭ جارىق كورۋى تۇركيادا تۇرعىت ءوزال ءولدى مە، ءولتىرىلدى مە دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە تالقىلاۋلار تۇركيادا شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن مەزگىلگە ءدوپ كەلدى. 1993 جىلى، 17 ساۋىردە جۇرەك ۇستاماسىنان دۇنيە سالعانى رەسىمي تۇردە ايتىلعانن ءوزالدىڭ اجالىنان ەمەس، ۋ بەرىلىپ ولتىرىلگەنى، اسىرەسە ونىڭ تۋىستارى مەن كەيبىر وعان جاقىن ساياساتكەرلەر تاراپىنان العا تارتىلۋدا بولاتىن. مىنە وسى جاعدايدىڭ انىقتالۋى ءۇشىن تۇركيا پرەزيدەنتى ابدوللا گۇلدىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ەكى كۇن الدىن، اتاپ ايتقاندا 2 قازان كۇنى مارقۇمنىڭ سۇيەگى مەديتسينالىق تەكسەرۋلەر ءۇشىن بەيىتتەن شىعارىلدى. زاڭ ءمينيسترى سادوللا ەرگين ءوزالدىڭ مۇردەسىنىڭ 19 جىلدا كوپ بۇزىلماعانىن، سول قالپىندا ەكەنىن ايتا كەلىپ مۇنى تاڭ قالارلىق ۋاقيعا دەپ باعالادى.

سوتتىق مەديتسينالىق تەكسەرۋلەر ورتالىعىنا جىبەرىلگەن سۇيەك پەن بەيىتتەن الىنعان توپىراقتارعا جۇرگىزىلەتىن تەكسەرۋلەردىڭ 2-3 ايدان كەيىن ناتيجە بەرەتىنى ايتىلدى.

عالىم ابدىۋاقاپ قارا كىتاپتىڭ ء"وزالدىڭ تۇركى رەسپۋبليكالارعا سوڭعى ساپارى جانە دۇنيەدەن قايتۋى" دەپ اتالعان سوڭعى تاراۋىندا، ءوزالدىڭ ءوز اجالىنان دا، بىرەۋدىڭ قولىنان دا ءولىمىنىڭ مۇمكىن ەكەنىنە كورسەتۋدە. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ءوزالدىڭ ءولىمى اسىرەسە تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىنتىماقتاسۋىنا قارسى بولعانداردىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلگەن. بىراق بۇل جاعداي ونىڭ قاستاڭدىقپەن ولتىرىلگەنىن اڭعارتپايدى.

ويتكەنى ءوزال كەزىندە تۇركيانىڭ سىرتقى ساياسىتى ءححى- عاسىردى "تۇرىك عاسىرى" ەتۋگە باعىتتالعان ەدى. ءوزال وسى ماقساتقا بۇرىنعى كەڭەستىك تۇركى حالىقتاردى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن تەلەكومۋنيكاتسيالىق جەلىلەرمەن بىربىرىنە جاقىنداستىرۋ ارقىلى ىسكە اساتىنىنا سەنگەن ەدى.

نەگىزىنەن ءوزالدىڭ جۇرەك اۋرۋى بار ەدى جانە سوڭعى كۇندەرى جۇمىستان شارشاپ جۇرگەن بولاتىن. وعان دەنساۋلىعىنا بايلانىستى تۇركى رەسپۋبليكالارعا ساپاردى كەيىنگە قالتىرۋى جايىندا كەڭەس بەرىلگەن. بىراق ول ونى قابىلداماعان. زايىبى سەمرا ءوزال، پرەزيدەنتتىڭ وزبەكستان ساپارى كەزىندە اجالعا جاقىن ەكەنىن سەزدىرگەنىن ايتۋدا.

وزبەكستانعا بارعاندا ءوزال ءبىر جۋرناليستكە تاپسىرما بەرىپ بۇحارا قالاسىندا شاحى ناكشيبەندىنىڭ كەسەنەسىنەن اناسىنىڭ بەيىتىنە قويۋ ءۇشىن توپىراق الۋىن سۇراعان. سودان قاسىندا وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆپەن كەسەنەگە كەلگەن ءوزال بەيىتتەن توپىراق الىپ جاتقان جۋرناليستتى كورگەندە "ۇلىم، توپىراق الدىڭ با؟ ءبىراز كوبىرەك ال، كەرەك بولادى." دەگەن. مىنە وسى جەردە ايتىلعان جانە الىنعان كوبىرەك توپىراق تۇركياعا قايتقاننان كەيىن ەكى كۇننەن كەيىن ءوزالدىڭ ءوزىنىڭ بەيىتىنە بۇيىرعان. مىنە بۇل جاعدايدى ءبىر قاتار تۇرىك زيالىلارى ءوزالدىڭ جاقىن ارادا ماڭگىلىككە اتتاناناتىنىن سەزگەندىگى دەپ تۇجىرىمداۋدا.

قارا كىتاپقا جازعان العى سوزىندە ءوزال تۋرالى وسى ەڭبەكتى جازۋعا بۇعان دەيىن ونىڭ تۇركى دۇنيەسىمەن بايلانىستارى تۋرالى ءبىر كىتاپتىڭ جازىلماعانىن سەبەپ بولعانىن ايتۋدا. ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، بۇگىنگە دەيىن ءوزال تۋرالى شىققان جيىرمادان استام كىتاپ ءوزالدىڭ تۇركيانىڭ ىشكى ساياساتىنا جانە ءومىر بەلەستەرىنە قاتىستى بولعان.

270 بەتتىك كىتاپتا تۇرعىت ءوزال بيلىككە كەلگەن 1983 جىلىنان 1991 جىلعا دەيىنگى  تۇرىك-كەڭەس بايلانىستارى، تۇركيا - تۇركى رەسپۋبليكالار بايلانىستارى كەڭىنەن ءسوز بولۋدا. كىتاپتىڭ اسىرەسە 1991-1993 جىلدارى اراسىنداعى تۇركيا - تۇرىك رەسپۋبليكالارى اراسىنداعى العاشقى بايلانىستارداعى تەبىرەنىس پەن قۋانىشتار ناقتى كورسەتىلگەن.

كىتاپتا كەڭەس وداعىنىڭ شاڭىراعان العاش شايقالتقان قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى سول كەزدە تۇرىك باسپاسوزىندە قالاي ورىن العاندىعى جانە تۇرىك جۋرناليستەرى مەن زيالىلارىنىڭ رەياكتسيالارى اتالىپ وتىلۋدە. وسىدان كەيىن كەڭەس حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە باراتىن ءىس-قيمىلدارىنىڭ بەلەڭ العانىنا كورسەتىلۋدە.

كىتاپتا كەيىنگى تاراۋلار "ماسكەۋدە 1991 توڭكەرىستىك ارەكەت", "كەڭەس وداعىنىڭ تارقالۋى جانە  تمد-نىڭ قۇرىلۋ پروتسەسى", "يادرولىق كۇش قازاقستان", "تۇركيا مەن تۇركى رەسپۋبليكالار اراسىنداعى العاشقى بايلانىستار", "جاڭا تاۋەلسىز تۇركى رەسپۋبليكالار تۋعىزعان جاڭا مۇمكىنشىلىكتەر", "تۇرىك مودەلى", "پرەزيدەنت دەمىرەلدىڭ تۇركى رەسپۋبليكالارعا باعىتتالعان ساپارى", "تۇركى دۇنيەسىندە ىنتىماقتاستىق قۇرۋ جايىنداعى العاشقى قادامدار", "تۇركى تىلدەس ەلدەر مەملەكەت باسشىلارىنىڭ العاشقى ءسامميتى", ء"وزالدىڭ تۇركى رەسپۋبليكالارعا سوڭعى ساپارى جانە دۇنيەدەن قايتۋى" دەپ اتالۋدا.

باتىس ەلدەرىندە جانە تۇركيادا 1983-1993 جىلدارى اراسىندا جاريالانعان ماتەريالدارعا نەگىزدەلە وتىرىلىپ جازىلعان كىتاپقا تۇركيادا ءوزالدىڭ ءولىمى تۋرالى قىزۋ تالقىلاۋلار مەن تەكسەرۋلەر بولىپ جاتقان تۇستا قىزىعۋشىلىقتىڭ جوعارى ەكەنى ايتىلۋدا.

«Abai.kz»