قاجىعۇمار شابدانۇلى. اعايىندى اپاتتار (جالعاسى)
ءۇشىنشى ءبولىم
اعايىندى اپاتتار
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
1959-شى جىلدىڭ فەۆرالى جارتىلاي بەرە مەكەمەمىزدىڭ قىزمەتى قايتادان باستالعانى ەستىلىپ ەدى. قالپاقشىلار قايتادان سامساق ستورجىنىڭ قولىنا ءوتىپتى. سونىڭ امىرىمەن سىنىق زامبىلدەرىمىزدى قايتادان كوتەرىپ شىقتىق. جان الىپ - جان بەرىپ وندىرگەن «قۇرىشىمىز» مەكەمە اۋلاسىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن تۇگەل يەلەپ بولعان ەكەن. ەندى سونى تاعى ءبىر جاققا تاسيمىز-اۋ دەپ كۇلىسە جەتىپ ەدىك.
- ول نەمەدە نەلەرىڭ بار!- دەپ سامساق ءافاندى زەكىرىپ قالدى. - قار تاسىڭدار، قار! ارتتاعى سايلىككە اپارىپ توگەسىڭدەر!
- ءافاندىم، مارشالىمىزدى «نەمە» دەمەڭىز!- دەپ قۇيىنسوققان ادەيى ءتۇسىن بۇزا قارادى وعان. سىر تارتپاق ەكەن. سامساق ستورجى «مارشال» اتاۋىنا ءتىپتى شامداندى.
- قوي مارشالىڭدى، ءبىر جاپىراق نان بولمايتىن نەمەڭدى مارشال دەپ تاعى... قار تاسى دەيمىن مەن ساعان!
قىس بويى اۋلالاردى باسىپ قالعان قاردى جۇل-جۇل زامبىلىمىزبەن سىرتتاعى كوك ازىق اتىزدارىنا تاسي بەردىك ءسويتىپ.
ءۇشىنشى ءبولىم
اعايىندى اپاتتار
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
1959-شى جىلدىڭ فەۆرالى جارتىلاي بەرە مەكەمەمىزدىڭ قىزمەتى قايتادان باستالعانى ەستىلىپ ەدى. قالپاقشىلار قايتادان سامساق ستورجىنىڭ قولىنا ءوتىپتى. سونىڭ امىرىمەن سىنىق زامبىلدەرىمىزدى قايتادان كوتەرىپ شىقتىق. جان الىپ - جان بەرىپ وندىرگەن «قۇرىشىمىز» مەكەمە اۋلاسىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن تۇگەل يەلەپ بولعان ەكەن. ەندى سونى تاعى ءبىر جاققا تاسيمىز-اۋ دەپ كۇلىسە جەتىپ ەدىك.
- ول نەمەدە نەلەرىڭ بار!- دەپ سامساق ءافاندى زەكىرىپ قالدى. - قار تاسىڭدار، قار! ارتتاعى سايلىككە اپارىپ توگەسىڭدەر!
- ءافاندىم، مارشالىمىزدى «نەمە» دەمەڭىز!- دەپ قۇيىنسوققان ادەيى ءتۇسىن بۇزا قارادى وعان. سىر تارتپاق ەكەن. سامساق ستورجى «مارشال» اتاۋىنا ءتىپتى شامداندى.
- قوي مارشالىڭدى، ءبىر جاپىراق نان بولمايتىن نەمەڭدى مارشال دەپ تاعى... قار تاسى دەيمىن مەن ساعان!
قىس بويى اۋلالاردى باسىپ قالعان قاردى جۇل-جۇل زامبىلىمىزبەن سىرتتاعى كوك ازىق اتىزدارىنا تاسي بەردىك ءسويتىپ.
قالپاقسىز قىزمەتكەرلەردىڭ باستاعان قىزمەتى تاعى دا جۇرەك تاپسىرۋ ەكەن. مويىندارىن ىشتەرىنە تىعىپ كەلە قىزمەت بولىمدەرىنە كىرىپ شىعىپ، جيىن زالىنا قاراي شۇبايدى. قىپ-قىزىل جۇرەكتىڭ ۇلكەن سۋرەتى ءالى دە سول زالدىڭ تورگى قابىرعاسىندا. ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن جازىلعان قارا بوياۋلى دازىباۋلار قارا باۋىر بۇيىشە قاپتاپ ءالى تۇر. ماقۇلبەك پەن قۇلجاننىڭ قولدارى ءالى دە دراپ پالتو قالتالارىندا. باسقا قىزمەتكەرلەر قاراپايىم كەلتە بەشپەت-سىمىمەن قالتاقتاپ، جۇرگەندە ول ەكەۋى ءتىپتى سىرەسىپ، تالتاڭداي باساتىن بولىپتى. «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىل» قالپاق كيگەندەردىڭ قىزمەت ورنىنا سولار كوتەرىلگەنى ەستىلدى.
مەنىڭ يانۆاردا سوربۇلاقتان جازعان ارىزدارىما جاۋاپ قايتاراتىن ەشكىم تابىلمادى. ەستۋىمشە بار سەنگەندەرىمنىڭ وزدەرى دە ءزامبىل كوتەرىپ ءجۇر ەكەن. ءسوز وتكىزەرلىك ادام، ماسەلە ايىرارلىق دۇرىس تارازى قالماعانىن بىلگەن سوڭ شاعىنۋ مەن اشىنۋدى مەنىڭ دە توقتاتۋىم قاجەت بولدى. نەرۆ اۋرۋى - ءبىر تانىسىپ العان سوڭ جۋىرماندا سوڭىنان قالا قويمايتىن اۋرۋ. اشۋ-ىزامەن قايعى-قاسىرەت كورسە موينىما جايداق مىنە شاباتىن جىن. سابىر - سالماق جەلپۋىشىن قولدان تاستاماي جەلپىنىپ، كەڭ تىنىستى، كوڭىلدى ءجۇرۋدى باسىما مىقتاپ ورناتۋعا تىرىستىم. ونى ۇمىتسام، ءبىر قۇيىنعا شىداماي جىندانسام، كەك ۇستىنە كەك كەتپەي مە. جاندارىن جالداپ ءجۇرىپ وقىتقان اتا-انا، اعا-باۋىردىڭ كۇتكەن ءۇمىتى سەلگە، ءوز ارمان-مۇراتىم جەلگە كەتپەي مە!... قايتكەندە دە ارتىن شىداممەن كۇتۋىم قاجەت!
ماڭايداعى بارلىق قورانىڭ قار-مۇزىن تاسيتىن ۇزاق ءجۇرىستى وسى جۇمىسىمىزعا ءبىر اپتادان سوڭ ىنتىقباي دا كەلىپ قاتىناستى. بىرگە جۇردىك. بىراق، قايتالاپ باستالعان «جۇرەك تاپسىرۋ» ارەكەتى بىزگە تاعى دا پىشاق قايراماي قويار ما، تاعى دا قوساقتالىپ باۋىزدالماۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمىزدەن تاعى دا الىستاي جۇردىك. ارتىمىزدان اڭديتىن «اۆچاركا»، اۋزىمىزدى اڭديتىن تىڭشى جوق، ىڭعاي قالپاقتى ىرىكتەلىپ شۇباساق تا، باسقا ءسوز سويلەسپەۋگە تۇگەل كەلىسىپ العاندايمىز. سويتسەك تە جاي قالجىڭ مەن جايماشۋاق كۇلكىدەن ايرىلا قويمادىق. بۇرىنعى قالجىڭشىل نۇرالى عانا قالىپتى ودان. بىلتىرعى جازدا تىشقاقتاعان سيىرشا ءبارىمىزدى ءبىر-اق بىلعاعانى ءۇشىن «وڭشىل-ۇلتشىلدار» ونى تۇگەل-اق شىقبايتالعا اينالدىرىپ شەتتەتىپ تاستاعان جايى بار. وعان اسىرەسە قالىق پەن ولزەباتى سۋىق قارايدى ەكەن.
- ەگەر سەن بولماساڭ مىنا يت ءبارىمىزدى قۇرتادى ەكەن!- دەپ ولزە كۇبىرلەدى ماعان.
- ونسىز دا بىزگە كوزىگىپ كەلگەن اپات قوي، «شەكاراڭدى ايىرعانىڭدى كورسەت» دەپ ونى بىزگە زورلاپ سالعانى بەلگىلى. نۇرالى سوندا دا ءبىزدىڭ جالادان قۇتىلۋ جاعىمىزدا تۇردى: الگى «پروگرامما» بولمىسىنداعى بالالاردىڭ ۇرلىعىن سول پروگراممانى جوققا شىعاراتىن فاكت رەتىندە ماعان ادەيىلەپ ۇستاتىپ تۇرمادى ما... ونداي بيشاراعا وشتەسۋدىڭ قاجەتى جوق! -دەي جۇرە بەرىپ ەدىم، ولزە قايتار شاقتا مىقتاپ ەسكەرتە كەتتى ماعان.
- اسا كەشىرىمشىل ەكەنسىڭ بيعان، نۇرالىعا قالاي قاراساڭ دا ءوز ىشىڭدە بولسىن! بەلگىلى بولدى عوي، وعان مۇنان سوڭ جاقىن ءجۇرۋشى بولما، ءالى دە بىلعاي بەرەتىن تىشقاق ول. مىنالاردىڭ ءبارنىڭ دە قورقىپ جۇرگەنى وسى تىڭشى!... ال، تەرگەۋمەن اڭدۋ مۇنان سوڭ ءتىپتى كۇشەيەتىن سياقتى. قۇرىش قورىتۋى ماسقاراعا ۇشىراپ، حالىق الدىندا جەك كورىنىشتى بولىپ قالمادى ما. «تاز اشۋىن تىرنادان الادى»، ەندى بىزگە ارتادى بۇل ساتسىزدىگىن. مۇنان سوڭ ءتىپتى قىسادى. سەنىمدىلەرىنە دە سەنبەي، قايتادان جۇرەك تاپسىرتىپ، تەكسەرىپ جاتقاندا ءبىزدى وڭدىرا ما!... ساعان ءتىپتى كوزىگەدى. الدى-ارتىڭدى قازبالاپ، ۇزاق تەكسەرەدى. ەندىگى باتىرلىق - ىزاعا شىداۋدا عانا بولىپ قالدى. ايتەۋىر دەنساۋلىعىڭدى مىقتاپ ساقتاعايسىڭ!. قالىقتىڭ دا يۋسۋپ قاسىمنىڭ دا ساعان ايت دەپ تاپسىرعانى وسى!...
ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن كوك ازىق اتىزىندا دەمالىپ وتىرعان بىزگە سامساق جاقىنداپ كەلىپ، اقىراڭداي شاقىردى مەنى.
- بيعابىل، مۇندا كەل! - جاقىنداي بەرگەنىمدە تاعى دا اقىرا بۇيىردى. - سەنەن انىقتايتىن ماسەلە بار، تەز ءجۇر! -«انىقتايتىن ماسەلە» دەگەنىنە اسىعا جۇگىرىپ جەتكەنىمدە كۇبىرلەدى. -ءبىزدىڭ ۇيگە، ەشكىمگە كورىنبەي كىرىڭىز! -وسىنى ايتا سالا ۇلكەن كوشەگە قاراپ جانتاڭداي جونەلدى سامساق. ارتقى قاقپادان بايقاپ تۇرىپ، بوساعاداعى كىشكەنە ەسىككە سىپ ەتە ءتۇستىم. كەلىنشەگى تابالدىرىقتان امانداسىپ، شىعا جونەلدى. بالشىق پەشتىڭ دالداسىندا گۇلنيسا وتىر ەكەن. كۇلىمسىرەي تۇرەگەلىپ امانداستى. سوزعان قولىمدى بوس قانا ۇستادى. ۇيرەنىسكەن سىرلاس دوسىم بولعاندىعىم ءۇشىن جانداسا كەلىپ وتىرا قالىپ ەدىم. ءسال سىرىلىپ الىستاڭقىراپ وتىرا كۇلدى.
- بەك جاقىن وتىرمايىقشى، جانە اۋىرىپ قالارمىن!... ءبىر اي جاتىپ ارەڭ جازىلدىم!
- بالعىنتايدان قايتقانىڭنان بەرى تىلەيتىنىم، وسىلاي ساۋىعۋ ەدى، قۋاندىردىڭ قارىنداسىم!... ال، ميچۋانداعى «قۇرىش قورتۋعا» بار دەپ قۋزامادى ما ءوزىڭدى؟
- الگى پولكوۆنيكتەرىڭ ءۇش رەت شاقىرتتى، بارماي قويدىم. شاقىرتقان ماقساتى بەلگىلى. قىزمەتىنەن قۋسا، قۋا بەرسىن، ەندى قۋىرشاق بولمايمىن!... ەشقانداي جىگىتتىڭ دە قاجەتى جوق!
- قاجەتى جوق ەمەس، ول تابيعات زاڭى عوي. بىراق اسىقپاي تاڭدا!
كوز قيىعىن جالت ەتكىزىپ ءبىر قاراعان گۇلنيسا تومەن قاراپ كۇبىرلەدى.
- تاڭداپ بولعانمىن، ەندى قويدىم!- دەي سالا كوتەرىلىپ، ءسوزدى باسقاعا اۋدارىپ اكەتتى. -جۋ ۆنلاي ءزۇڭليدىڭ جاڭا بۇيرىعىن ەستىدىڭىز بە؟.. بۇگىن سونى سىزگە جەتكىزىپ قويايىن دەپ شاقىرتتىم، كەشىرىڭىز!
- مىنا سامساقتىڭ ۇيىنە شاقىرتقانىڭىز... جالا بولىپ جابىسپاي ما؟
- جوعا، بۇل مەنىڭ شەشەمە جەرلەس، باۋىرى. ماعان قاس قىلمايدى!
- ال، جۋزۇڭلي نە بۇيرىق شىعارىپتى؟
- «ەڭبەكپەن وزگەرتۋدەن» باسقا «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ» دەپ اتاپ، تاعى ءبىر جازا ورنىن قۇراتىن بولىپتى. ەڭبەكپەن وزگەرتۋ دەگەندەرى زاڭ جازاسىنا كەسىلگەن قىلمىستىلار باراتىن، ناقتىلى تۇرمە عوي. ال، «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋى»، قىلمىسى زاڭ جازاسىنا تولمايتىندار باراتىن، مەكەمەلەردىڭ اكىمشىلىك جازاسى عانا ەكەن. ۋاقىت مۇددەسى ءۇش اي، التى اي، ەڭ كوپ بولعاندا توعىز اي عانا ەكەن. جەكسەمبى كۇندەرى ۇيىنە كەلىپ تۇرادى. تاربيەلەۋ مۇددەتى بىتكەن سوڭ ەڭبەك اقىسى بۇرىنعى دارەجەسى بويىنشا تولىق قايتارىلىپ، بۇرىنعى قىزمەتىنە ورنالاسادى ەكەن.
- مۇنى كىمنەن ەستىدىڭىز؟
- كەشە حانزۋشا راديودا جۋزۇڭليدىڭ ءوزى سويلەپتى. سىزگە جەتكىزىپ، كوڭىلىڭىزدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن كەلدىم. قىلمىسىڭىز جوق قوي، ەڭ قيىن بولعاندا سول لاۋجياۋىنا[1] بارىپ قايتارسىز، ودان ارتىق نە ىستەمەك!... ايتەۋىر باسقا قاستىقتارىنان ساقتانا جۇرسەڭىز بولعانى!... دەنساۋلىعىڭىزعا ماڭگى تىلەۋلەسپىن!
- راقمەت قارىنداس، سەنىڭ دەنساۋلىعىڭا مەن ءتىپتى تىلەۋلەسپىن! سول ءۇشىن وزىڭە ەڭ لايىقتى ءبىر ورىندى ويلاي بەرەتىن بولدىم.
- سونى ايتپاڭىزشى، مەنەن قۇتىلا الماي ءجۇرسىز بە؟ - گۇلنيسا نازبەن ەركەلەپ بۇرتيا قارادى ماعان.
- قۇتىلا الماعاندىق ەمەس، قۇتتى ورنىنا قونباي، ايەل زاتتىڭ باقىتى ورنىقبايدى عوي. اياۋلى قارىنداسىنىڭ كەلەشەگىن ويلامايتىن اعا بولا ما، سەنىڭ دەنساۋلىعىڭنىڭ شارتىن بىلگەندىگىمنەن الاڭدايمىن.
- الاڭ بولماڭىز، ەس قاتارمىن ءالى! - گۇلنيسا وسىنى كۇلە ايتىپ قالدى دا مەن كۇلە ءيىلىپ شىعا بەردىم.
جۇرەگىن جۇگەندەي الماي، جاستىقتىڭ جالىنىمەن قاتەلەسىپ، مول اقىلىن سەزىمگە تۇتقىنداتىپ العان سۇلۋ عوي بۇل. ساۋىقتىم دەگەنىمەن دە تەز ايىعا الماس. قۇشتارلىقتان جۇدەپ بارىپ مۇلدە اقىماققا اينالىپ كەتپەۋى ءۇشىن ءوز تەڭدەسىن تەزىرەك تابۋىن شىنىندا دا جيى ويلايتىن بولىپ قالىپ ەدىم. مەنەن ءوزىن تولىق جيىپ الۋىن، بۇل كەزدەسۋدە دە ءۇزىل-كەسىل، جاقسى ايتىپ شىققاندايمىن. بىراق، «قۇتىلا الماي ءجۇرسىز بە» دەگەن نازى مەن «ەس قاتارمىن ءالى» دەپ ەسكەرتۋى مەنى ءتىپتى ويلاندىردى: «ماعان دەگەن كوڭىلىن مۇلدە ورنىقتىرىپ، ارمان-تىلەگىن مەنەن اينىماستاي بايلاعانى ەمەس پە؟... «ەس قاتار» ءبىر كەزەڭىن مولشەرلەپ، سودان توساتىنىن بىلدىرگەنى مە؟... وسىلاي ۇمىتتەنىپ ءجۇرىپ، شىدامى تاۋسىلعاندا نۇرياشىما قاس قىلار ما ەكەن؟... قوي، كوڭىلىن جىرتپاي-اق كۇدەر ۇزدىرەمىن دەپ ءجۇرىپ، كوكەيىمە نايزا ۇرعىزىپ المايىن! ءوزى دە جاستىق ءومىرىن جاڭساق ۇمىتپەن زايا كەتىرىپ الماسىن، مۇلدە تورىقتىرىپ، ەندى كورىسپەي قويايىن!»
«لاۋجياۋ» جونىندەگى حاباردى ماقپالعا كەشكى كەڭ ۋاقىتتان پايدالانىپ جەتكىزدىم. بالام مەن ايەلىمدى ەكى تىزەمە قوندىرا قۇشاقتاپ، الما كەزەك سۇيە وتىرىپ باياندادىم. كوكىرەگىمە باسىن سۇيەي تىڭداعان جار، بەلىمنەن قۇشاقتاپ قىسا ءتۇستى. ايانىشىن سەزدىرمەي، قيماستىقپەن قىسادى. اۋماقتى دوڭگەلەك كوزى تۇنا جاۋدىراپ، وي تەرەڭىنە باتىپ بارادى. اپپاق ماڭدايىنا ەرنىمدى باسىپ سورا بەرىپپىن. ونىمدى كورىپ، اسقار دا ماڭدايىن سيپاي قىڭقىلداتتى. كۇلىپ جىبەرىپ وعان دا سونى ىستەدىم.
- سەندەيلەرگە كەلگەندە «ءۇش اي، توعىز اي» دەيتىن كەسىمىن بۇزادى عوي!- دەپ كۇرسىنىپ قالدى ماقپال. -سەنى ۇكىمەت تە «قيماس»، قارا قاقپاسىنا ءبىر اپارىپ السا، بوساتپاي قويار ما ەكەن!... «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋى» قيىنداعان سايىن قىساتىن شىعار!... ويتەتىنى حالىق تۇرمىسى ناشارلاپ، نارازىلىق كوبەيگەن سايىن، ەڭ زور ءحاۋپى سەندەردە بولادى عوي. قىمىرلاعان پۇتا باسىنان سەلك ەتەتىن بولىپ وتىرعاندا جاستارمەن وقۋشىلاردى كوتەرىپ جىبەرەدى دەپ قورىقپايسىڭ با!... «باۋىرىنا» باسا تۇسەر سەنى!... مەيلى، سەكىرۋ تۇگىل اياق باسا الماي تۇرالاعاندارىندا كورىسەرمىز. ول دا الىس ەمەس. «وڭشىلدار» پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىن سوندا ءتۇسىنىپ، سوندا بوساتار. ايتەۋىر دەنساۋلىعىڭدى ءدال وسىلاي ساقتاي بىلسەڭ بولعانى!... مەن، ءوز كۇتكەنىمنەن دە باقىتتىراقپىن جانىم. وقىتتىڭ، مۇراتىما جەتكىزدىڭ. ەندى توزاعىنا دا شىدايتىن سەنىمىم بار، ارقانداي جاعدايدا دا اسقار ەكەۋىمىزدەن الاڭدامايتىن بول!...
مەن، وزىنە ءتونۋى مۇمكىن بولعان قاستاندىقتان، اسىرەسە، كۇلاننان باسقا ايەلدەردەن ساقتانا ءجۇرۋدى سونان سوڭ ايتىپ ەدىم.
- مەنىڭ كۇندەسىم سونشالىق كوپ پە ەدى؟- دەپ ماقپال كۇلىپ جىبەردى.
- كوپ،- دەدىم مەن. - سەنىڭ كۇندەسىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ ءوز كۇندەستەرىم دە ساعان زيانكەستىك ىستەۋى مۇمكىن. سەنى جويسا مەنى دە جويعانى بولىپ ەسەپتەلمەي مە. «مۇراتقا» سولاي جەتپەك بولاتىندارى بار. ال، سەنى، ەركەك كۇندەستەرىم ءوز قولدارىمەن جويۋ ورايىن تابا الماسا ايەلدەردى سالۋى مۇمكىن. باسقا ايەلدەردىڭ قولىنان، تەكسەرمەي سۋ دا ىشپە!...
- وزىڭە مەنىڭ دە ءبىر ەسكەرتپەگىم وسى ەدى، جاقسى ايتتىڭ!...
قانداي سەزىمنىڭ كۇشى ەكەنى بەلگىسىز، وسى كەشتەن باستاپ ءتۇن بويى قۇشاق جازباي ايمالاساتىن بولدىق.
گۇلنيسانىڭ جەتكىزگەن سول حابارى ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ گازەتتەردە دە جاريالاندى. جۋزۇڭلي ول سوزىندە ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋشىلەردىڭ قىرىق پروتسەنتتىك قۇقىعى ساقتالاتىندىعىن دا انىقتاپ ايتقان ەكەن. ەڭبەكپەن وزگەرۋ شارتى قويىلعان جاۋ ەمەس، جارتىلاي قۇقىعىن ساقتاپ تاربيەلەنىپ، قايتادان حالىق قاتارىنا قوسىلاتىن ادامدار ەكەندىگىن وسىلاي ءتۇسىندىرىپتى.
مارت ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە، ماقپال، مەكتەپتىڭ ۇلكەن زالىندا «جۇرەك تاپسىرعانىن» ايتىپ كەلدى. نە دەپ تاپسىرعانىن جازباسىنىڭ قالدىعىنان ماعان دا وقىپ بەردى: «مەنى فەوداليزم بۇعاۋىنان - كۇڭكىلدىكتەن ازات ەتكەن، تەك، كومپارتيا عانا. بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ مالعا ساتىلىپ كەتكەن ءبىر كۇڭدى توڭكەرىس سابىنا - پارتيا قاتارىنا تارتىپ، اتا-انام وقىتپاعان مەكتەپتەن وقىتىپ، عىلىم سابىنا قوسقان دا كومپارتيا. بۇل جاقسىلىققا ماڭگىلىك جاقسىلىقپەن جاۋاپ قايتارۋعا انت ەتەمىن! بۇل سىندى ۇلى مۇراتقا وپاسىزدىق ىستەگەن قاسكۇنەمدەرگە ءتىلى ءتاتتى، ءىشى ۋ، ەكى ءتىلدى ورايشىلدارعا، كومپارتيا ءۇشىن دە ايقايلاپ ءجۇرىپ ءسىڭىپ كىرىپ الىپ، كومپارتيانىڭ ءسىڭىرىن قيعىسى كەلەتىن تاپ جاۋلارىنا، وزدەرىنىڭ ۇساق مۇددەسى ءۇشىن قوعامدىق ۇلى ءىستى بىلعاپ جۇرگەن قارا كۇيەلەرگە، ازعىندارعا، جالاقور جاندايشاپتارعا جان ۇجدانىممەن وت اشامىن! وندايلاردىڭ ءوزىم بىلەتىن ماسەلەلەرىن اسىقپاي تولىقتاپ جازىپ اشكەرەلەيمىن!» - ماقپال وسى جازعان انتىن زالداعىلارعا تولىق ەستىرتە انىقتاپ وقىپ بەرىپتى دە جوعارىراق سەنىمدى بىرەۋىنىڭ قولىنا ۇستاتىپتى. - «مىناۋ سىزدە تۇرسىن، وسى انتىما تيتتەي قايشىلىق ىستەسەم تاباندا جازالانۋعا ىرزامىن، دەگەن انتىمدى وعان دا داۋىستاپ ايتىپ تاپسىردىم!»- دەپ كۇلدى ماقپال.
باسقاسىنا اۋىز بىلعاماي، سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمگە ماڭگىلىك ادال بولاتىندىعىنا عانا انت ەتكەنىنە مەن دە سۇيىنە كۇلدىم. ماقۇلبەك پەن قۇلجاننىڭ قىلمىستارىن نىسانالاعانى عوي!
- ال، بۇل انت بويىنشا اشكەرەلەۋگە ءتيىستى فاكتتەردى تولىق بىلەمىسىڭ؟- دەپ سۇرادى وزىنەن.
- ماقۇلبەك پەن قۇلجاننىڭ بارلىق ءسوز-ارەكەتىن بىلەمىن. ۋاقىتى، ورنى، كىمدەردىڭ الدىندا قانداي جاعدايدا سويلەگەندىكتەرىن دە ۇمىتقانىم جوق!
- وشىگىپ ءوزىڭدى كۇرەسكە تارتسا قايتەسىڭ؟
- بىرىنشى، مەن سايراپ قالپاق كيگەن ەمەسپىن. ەكىنشى، ۇكىمەتكە ءتىلىم تيمەيدى. ءۇشىنشى، قولىمدا اسقار بار، ماعان نە ىستەمەك. كۇرەسكە تارتسا ءتىپتى جاقسى، ايقىنداپ تەرەڭدەتە قازبالايمىن!... وسى انتىمدى سويلەپ بولعان سوڭ ماعان سۇراۋ - تەرگەۋ جۇرگىزە الماي قالىپ ەدى. مەنىڭ سوڭىمنان ىلە شالا «جۇرەك تاپسىرعان» اقياعا قاتتى ءتيىستى...
- نە دەپ؟
- «جۇرەك تاپسىرۋ دەگەن قۇرعاق انت بەرۋ ەمەس، تاپسىر ماسەلەڭدى!» دەپ ءبىر توبى شۋ ەتە ءتۇستى. -«سەن، بيعابىل ۇيىمىنىڭ نەگىزگى مۇشەسىسىڭ، ونىڭ فاكتىلەرى كوپ!»، «قۇماردان شەكاراڭدى ايىرعانىڭ راس بولسا، ونىڭ ماسەلەسىن تاپسىراسىڭ!»، «بيعابىلدىڭ كونە دوسىسىڭ، ونىڭ دا ماسەلەسىن تاپسىراسىڭ!» دەسەدى. «بيعابىلدان دا قۇماردان دا كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم تۇگىل بىرەر كەرباقپا ءسوز ەستىگەنىم جوق!» دەپ اقيا العاشىندا شورت قايىردى جاۋابىن. ءۇش رەت سولاي تويتاردى. سوڭىندا: «ەگەر قۇماردان ماسەلە تابىلسا، پارتيا مۇشەسىمىن عوي، ارينە ايرىلىسامىن. ولاي بولماسا... نەكەلەنىپ قويعانىمنان سوڭ ايرىلىس دەگەندەرىڭىز - زاڭسىزدىق بولادى» دەپ ەسكەرتتى. قارسى توپ سوندا دا شۋلاسىپ قالدى: «ەگەر شەكاراسىن ايىرماسا، قۇمار تۇگىل باسقالارىنىڭ ماسەلەسىنەن دە ەشتەڭە اشكەرەلەمەيدى. توڭكەرىس مانپاعاتى ءۇشىن اكىمشىلىك بۇيرىقپەن اجىراتۋ قاجەت!» دەستى.
- بۇل تالاپقا اقيا نە ايتتى؟
- اقيا، نەلىكتەن ەكەندىگىن بىلمەيمىن، سوڭىندا الگىندەي بوسىراق جاۋاپ ايتىپ قالدى: «قۇمار كۇرەسكە تۇسكەننەن بەرى ءوزىم دە شەكارا ءبولىپ تۇرمىن. انىقتالعان سوڭ بىراق كورەمىن!» دەدى. ماسەلە جوقتىعىن انىق بىلەدى عوي، قۇماردى سول بەتىمەن ءۇزىل-كەسىل اقتاپ تۇرىپ الۋى قاجەت ەدى. سويتسە، مەنىڭ كەيىنگى كەرىسىنشە اشكەرەلەۋىمدە دە پايداسى تيەتىن ەدى!- دەپ كۇرسىندى ماقپال. - ءوزىنىڭ قىزمەت ورنى مەن پارتيالىلىعىن قيمايتىن كورىنەدى.
- بىزدەن شەكارانى قانشالىق ايىرعاندارىڭمەن دە ماسەلە تاۋىپ بەرە الماي قورلايسىڭدار عوي ولاردى،- دەپ ويلانا جىميدىم. - قايتادان قۋارلايتىنداي بولسا سەندە سونىڭ جولىنا ءتۇسىپ، «شەكارا ايىرا» تۇرعانىڭ ءجون سياقتى!
- جوق، مەنىڭ ودان باسقا ءجونىم كوپ!- دەي سالعان ماقپال، اقيا جونىندە ءبىر سەزگەنىن ايتتى. -اقيانىڭ ءوزى قورقاتىن ءبىر ماسەلە بار سياقتى، جىلاي بەرەدى.
- اقيانىڭ قورقاتىنى، اسىلقاننىڭ ۇيىندە قۇلجانمەن «ساراجول» تۋرالى ايتىسقان سوزدەرى بولسا كەرەك. ونىڭ وزىنە ايتىپ قوي، ول سوزدەرىن كۇلان سوندا «جاۋدى جابايىلىقپەن جەڭۋگە بولمايدى» دەگەن ماعىناعا اۋدارماپ پا ەدى، ماسەلە بولىپ تۇسە قالسا، اقيانىڭ ءوزى دە وسى جولمەن جاۋاپ بەرسە بولعانى، قورقارلىق ماسەلە ەمەس!
- باسقا ماسەلەسى بولماسا، ونى ۇمىتقانىم جوق. ونداعى پىكىرىن مەنىڭ دە قۋاتتاعان ءسوزىم بار بولاتىن: «جاۋ تاپتى تۇگەل اڭ دەپ، ءىستى سول اڭنىڭ وزىنشە جۇرگىزسەك، جەر شارى جابايى اڭنىڭ عانا مەكەنى بولىپ قالماي ما» دەگەنمىن. ءبىزدىڭ ۇيدە قۇلجان پارتياعا قارسى بىلجىراپ الىپ، سەنەن قۋالاندى بولعان سوڭ، اسىلقاننىڭ ۇيىنە بارعاندا ساعان جاعايىمسىپ، جوعارى تاپتاردى ءۇرىم-بۇتاعىمەن قىرىپ-جوياتىن ەڭ تۇرپايى سولشىلدىققا بىراق كوشكەن. ءبىز سونداي ەكى بەتتى ۇجدانسىزدىعىنا قارسى شىققانبىز. سولاي ەمەس پە؟
- ءدال سولاي. ال سەندەردىڭ سول جابايىلىققا قارسى سول جاۋاپتارىڭدى پارتيا قازىر دە تەرىسكە شىعارا المايدى. ويتكەنى، وزدەرىنىڭ سوراقى سولشىلدىعىن ءالى دە مويىندامايدى. تۇيەنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، جاياۋ ادامعا بۇق-بۇق دەيتىن تۇيسىكسىزدىڭ ءوزى وسىلار بولىپ قالمادىما!
ەكەۋىمىز ۇزاق كۇلىستىك بۇل ماتەلدى تەڭەۋگە...
قار ەرىگەننەن سوڭعى بىرنەشە كۇندىك مەزەت ءشول دە كول بويىنداي ىلعالدانىپ، جەلىندەي قالماي ما. ءدال سول شاقتا جاۋباسار تاعى دا شاڭقىلداپ ەكى اياقتىلاردان ەشكىمىمىزدى قالدىرماي قۋدى. زوردان دا «زور سەكىرىپ» بارىپ، ءۇرىمجىنىڭ كۇنشىعىس جاق سىرتىنداعى سۋ شىقپايتىن تاستاقتى تاز قىراتتاردى تۇگەلىمەن ورماندىققا اينالدىرا قويۋعا بۇيىردى. بىراق، تاعدىر مەنىڭ اششى تەرىمدى بۇل تاندىرعا ءناسىپ ەتپەگەندەي. ەندى قازىپ بولعان شۇڭقىرىما قارا اعاش پۇتاعىن قاداي بەرگەنىمدە شاقىرا جونەلدى بىرەۋى كەلىپ. جاقىن ماڭىمداعى «وڭشىلدار» تۇگەل سولشىلدارعا ۇدىرەيە قاراپ قالىپتى. كۇبىرلەپ قانا مەكەمەگە قايتارىپ اكەتتى. تۇسكە جاقىن ارەڭ جەتىپ ەدىك. جاۋباسار كابينەتىندە ايعايكوككە يەك قاقتى دا شىعا جونەلدى. سول ورىنباسارى جەتكىزدى ۇكىمىمدى.
- بۇگىننەن باستاپ ساقشى نازاراتىنىڭ قاراماعىنا ءوتتىڭ. ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋگە باراسىڭ، جوعارى جاقتان بۇيرىعىڭ شىقتى. ەندىگى ءىسىڭدى سول ورىن باسقارادى!
- بۇيرىققا قول قويعان كىم ەكەن؟ - ءتىسىمدى-تىسىمە باسىپ، باسەڭ ۇنمەن سۇرادىم.
- اۆتونوم رايوندىق پارتكوم!- دەدى ول، قايتەسىڭ دەگەندەي نىقتاپ تۇرىپ. ايىرىم باستىعىنىڭ اتىن اتامادى. - قازىر جۇرەسىڭ، ۇيىڭە بار دا تەز دايىن بول!
ۇيگە قايتىپ بارىپ جايشىلىقسي ەستىرتتىم ماقپالعا. قىزارا قالسا دا ول دا ابىرجىعانىن سەزدىرمەي قۇشاقتادى. «دەنساۋلىعىڭا مىقتى بول» دەپ كۇبىرلەدى جالعىز-اق. القىمىنان الدە نە تىرەپ، سوزگە كەلتىرمەي قويعانىن ۇقتىم. مەنىمەن بىرگە «سەكىرىپ» جۇرگەن كورپەنى ەكەۋلەپ تاڭدىق. ۇلكەن جول سۋمكاما كەرەك-جاراقتارىمدى سالىپ، دايىنداپ قويدى دا ۇيىقتاپ جاتقان اسقاردى وياتىپ اكەلدى. ەكەۋىن قوسا قۇشاقتاپ، كەزەك ءسۇيىپ تۇرعانىمدا مەكەمەنىڭ حانزۋ ءتىلماشى كىرىپ كەلدى. ول دا كۇلىمسىرەگەندەي شىراي كورسەتىپ، يەگىمەن ىمدادى، «ءجۇر» دەگەنى ەدى. بۋىنشاعىمدى كوتەرىپ شىعارىپ ۆەلەسيپەتىنە تاڭدى. سۋمكامدى ءوزىم كوتەرىپ شىعا بەردىم.
- بىزدەن الاڭ بولما!... مۇلدە الاڭ بولما!... دەنساۋلىعىڭدى... دەنساۋلىعىڭنان باسقانى ويلاما!- دەپ ءۇزىپ-ءۇزىپ ارەڭ ايتتى ماقپالىم. مەن دە سونداي بىردەمەلەردى ايتا كۇلىمسىرەگەن سياقتاندىم. «اسقار بار عوي، ارقانداي جاعدايدا دا كۇرەسكە تۇسپەيتىن رايدا بول!» دەگەنىم عانا انىق. ول دا كۇلىمسىرەپ باس يزەدى.
اسقاردىڭ قولىن ءوز قولىمەن قوسا كوتەرىپ، بۇرما كوشە مۇيىسىنەن وتكەنىمشە سەرمەي بەرگەنىنە جالتاقتاپ مەن دە قول سەرمەي بەرىپپىن. تەرەزەلەرىنەن قاراپ تۇرعان كورشىلەردىڭ ەشقايسىسى شىعا المادى.
ءۇرىمجىنىڭ كۇنشىعىسىنان كۇنباتىسىنداعى قىزىل تاۋدىڭ ءدال تۇبىنە، ۇلكەن كوپىرمەن اينالا جاياۋلاپ بارىپ، «جاڭا ءومىر ماشينا رەمونت زاۆوتى» دەيتىن ۆىۆيسكا جازىلعان قارا قاقپاعا ءبىر-اق توقتادىق. ءتىلماش كىرىپ جولداۋ قاعازىمدى تاپسىرىسىمەن ىشكى بوساعاداعى اينەكتى ۇيشىكتەن اۆتوماتىن كولدەنەڭ ۇستاعان اسكەري پوس شىعا كەلدى. «لاۋجياۋسو»[2] سى وسى ەكەن. مۇنىڭ دا ناقتىلى تۇرمە ەكەندىگىن، تۇگىمدى قويماي تىنتۋىنەن تولىقتاپ ءتۇسىندىم.
ىشىنەن جانمىلتىق اسىنعان ءبىرى «زۋ!»[3] دەپ شاق ەتە ءتۇستى سونان سوڭ. بيىك قورعاننىڭ وڭتۇستىك جاق بۇيىرىندەگى شاعىن عانا ىشكى قوراعا ايداپ اپاردى. ءبىر جاتاقتىڭ ساكىسىنە نارسەلەرىمدى قويعىزا سالا ءتىپتى قاتال بۇيىردى. «زۋ!».
تاعى دا ايداي جونەلدى. ايداعاننان ايداپ، قىزىل تاۋدىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى ءبىر شوقىعا ورلەتتى. الىستان شارشاپ كەلگەندىگىمنەن تىزەمدى قولىممەن تىرەي ورلەپ ارەڭ شىققانىمدا كۇن كۇرەڭىتىپ باتىپ بارا جاتتى. مەنىڭ تەڭدەستەرىم بىجىناپ سول شوقىنىڭ ارعى، تىك بەتكەيىنە ورمان ەگىپ ءجۇرىپتى. «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» اكەسىن ەندى كوردىم: سۋ جۇقپاس اينا تازدىڭ جالتىر توبەسىنە شاش ەككەننەن دە قيىن، شوقى قياسىن شاقىلداتىپ تاس بوساتىپ، جيدە ۇرىعىن كومىپ ءجۇر.
قوسىلعان اتىرەتىمنىڭ كوبى بالا. كوشەدەن جيىپ الىنعان قالتاماندار مەن سوتقارلار ەكەندىگى سۇرقتارىنان كورىنىپ تۇر. ال، قاتارىمىزداعى اتىرەت، شاشىن بۇيرالاتا بەرگەندىكتەن سىپىرا ۇيىتكەن باسقا اينالىپ كەتكەن بۇزىق ايەلدەر اتىرەتى بولىپ شىقتى. كۇلەيىن بە، جىلايىن با!...
ەڭبەك ۋاقىتى بىتسە دە قۇيرىعىمدى جەرگە تيگىزبەي ايداپ، «ەسكەرتۋ» ءۇشىن اكەلىپتى. سولارمەن بىرگە ءتىزىلىپ، قايتا قايتتىم. سولارمەن تالاسا-تارماسا تۇزسىز-قاتىقسىز كوكبۇرشاق ۇننىڭ قاراكوك ۋماشىن ءىشىپ، سولارمەن بىرگە ۇيرەندىم. الدىمەن تۇرمەنىڭ ءتارتىپ-ەرەجەسىن وقىتتى. ءبىر ساكىدەگى ون ءتورت لاۋجياۋدىڭ اراسىنا سىناشا قاعىلىپ كىرىپ ۇيىقتاپ، قۇزعىن سارىدە اقىرعان داۋىستان سولارمەن بىرگە ۇركىپ تۇرەگەلىپ، كەتپەن، كەركە كوتەرە جونەلدىم. ايتەۋىر ارتىمىزدان لاۋگايداعىداي[4] شوشيعان ۇزىن مىلتىق كورىنبەي، سارى شاپان ەتەكتەرىنەن اۆتومات پەن جانمىلتىقتىڭ تۇمسىقتارى عانا جىلتىڭدادى. شىرىك جۇگەرى ۇنى لايلاعان سارىسۋمەن اشىپ كەتكەن سارى مومىسى ارتىمىزدان ەرە بارىپ، سول شوقى ۇستىندە ۇلەستىرىلدى. كۇن دە سارعايىپ شىعىپ، ءبارىمىزدى سارعايتا كوتەرىلدى.
تىشقاقتان كۇلگىن سارىعا اينالعان ارىق قارا جىگىت قاتارىمىزداعى ۇيىتىلگەن باستاردان ۇيالعانداي، دارەتكە الىستاپ بارىپ وتىرا قالىپ ەدى. سارى شاپاندى ۇيجاڭىمىز سوڭىنان اقىرىپ بارىپ، تەۋىپ تۇرعىزدى. ايداپ كەلدى دە وسى قازعان جەرىڭە وتىر دەپ، جەلكەسىنەن باسىپ شۇڭقيتتى. «تىڭايتقىش كەرەكتىگىن دە بىلمەيتىن مال!» دەپ ەسكەرتتى ماعان قاراپ.
ايەلدەر اتىرەتىنە ەڭ جاقىن شەتتەگى ءبىر رەتتە تۇرعان ۇيعىر جىگىت بۇل وقيعانى بايقاماعان سياقتى. ۇستىمىزدەن ءتونىپ تۇرعان سارى شاپاندىلارعا «رۇقسات پا» دەگەندەي قول كوتەرىپ يشارالاي قويدى دا شتانىنىڭ باۋىن ۇستاي جۇگىردى ىلديعا. «حۇيلاي!»[5] دەپ اقىردى ءدۇيجاڭ سارى. دارەتتەن قىسىلعان جۋان قارا جىگىت ايەلدەردى كورسەتىپ، ۇيات بولادى دەگەندەي ءوز بەتىن تۇرتە سالا تاعى جۇگىردى. ول قۇيرىعىنا دالدا تاۋىپ وتىرىپ بولعانشا سارى كيىمدىدەن ەكەۋى ءتۇسىپ تەپكىلەي جونەلدى وتىرعان جەرىندە. «ءبىز ادامبىز!» دەپ قانا ايقايلادى اشىنعان جىگىت. الۋەتتى كورىنەدى، تەپكەندەرىنە قىمىرلاماي وتىرىپ، «ماسەلەسىن» ءبىتىرىپ تۇرەگەلىپ ەدى. سارىلاردىڭ ءبىرى جانقالتاسىنان ارقان شىعارىپ، قولىن جەلكەسىنە قايىرا بايلادى. قۇيرىققا تەۋىپ ايداپ اكەلىپ تەرگەدى. قىلمىسكەردىڭ تاعى دا سونداي ادامگەرشىلىك قاعيدا سويلەگەنىنە شامداندى. تۇسكى كەلگەن نورما مومىسىن بەرگىزبەي، بايلاعان كۇيىندە تۇرعىزىپ قويدى دا كەشكە قايتىپ بارعانىمىزدا تۇرمەدەگى جالعىز قارا اعاش پۇتاعىنا بايلانعان قولىنان اسىپ قويىپ شىقپىرتتى.
ەلۋىنشى جىلى قىزداي مىنەزبەن سىزىلىپ كەلىپ، «حالىقتىڭ وگىزىمىز» دەيتىن «حالىق ازاتتىق ارمياسى» وسىلار ەدى. ەندى بۇگىن دالاعا دارەتتەنگەنى ءۇشىن عانا قاسقىرشا جۇلىپ، مۇنشالىق جاۋىزدىق كورسەتەتىنىن كىم ويلاعان!...
- ءۇي مىناۋ، قاساپقا كەلگەن مال ەمەس قوي، ءىش اۋرۋ لاۋجياۋدى بۇلاي جازالاي ما ەكەن، ايتساڭدارشى! -دەپ قالىپ ەدىم، ەستىپ تۇرعاندار كوزىن قىسىپ، اۋزىن باسىپ، باستارىن شايقاپ، شوشىنا قارادى ماعان. - «لاۋجياۋدىڭ قىرىق پروتسەنتتىك قۇقىعى ساقتالادى» دەگەنى قايدا؟» دەپ ەسەلەگەنىمدە گرۋپپا باستىعىم بولىپ كورىنگەن ءبىر حۇيزۋ جەڭىمنەن تارتا جونەلدى جاتاققا. مۇنداي ءسوزدىڭ ۇلكەن قىلمىس بولاتىندىعىن ءتۇسىندردى. مۇنداعى تاماق پەن ءتارتىپتىڭ ءوزارا قايشىلىعى اسا قاتەرلى ەكەن. «دەنساۋلىق!»، «دەنساۋلىق!»، «دەنساۋلىق!» دەپ ءۇش قايتالاپ سەرپىلدىم اشۋدان. ماشينا رەمونت اتىرەتىندە ىستەيتىن ەرىكتىلەۋ ءبىر لاۋجياۋ تەحنيككە جالىنىپ، ساقتىق ءۇشىن ءىش اۋرۋ ءدارىسىن الدىرىپ الا قويدىم.
جاڭا كەلگەن لاۋجياۋدى ءبىر ايعا دەيىن سەميا ادامدارىمەن كورىستىرمەيتىندىگى ەستىلىسىمەن ماقپالعا ۇقتىرىپ حات جازىپ جونەلتتىم. الاڭ بولماۋى ءۇشىن «جاقسى ورنالاسىپ، جايلى تۇرعانىم» باسا ايتىلدى.
اشىپ كەتكەن جۇگەرى ءۇنى ىشىمىزگە توقتاماي، شىعا قاشىپ اۋرەلەپ جۇرگەندە ول دا تاۋسىلىپتى. ونىڭ ورنىنا كۇپ-كۇرەڭ بولىپ «تۇتىگىپ» قىزىل كاۋلەن ۇنى كەلە قالدى. مال دا جەمەيتىن «سىپىرتقىنىڭ باسى» قاستەرلەنىپ قاسقانعا ءتۇسىپ، قاتتى پىسقان باۋىرداي كەرتىلىپ-كەرتىلىپ جەتىپ كەلگەندە تۇنجىراي ءتۇستى لاۋجياۋلار. سويتسە دە كەڭىردەكتەرىنەن زورلاپ وتكىزىسىمەن ءىش اۋرۋلاردىڭ قاباقتارى اشىلا قالدى. جاڭا تاماقتىڭ قاسيەتىن قۇرساقتارىنىڭ قۇرىلداپ-شۇرىلداماي قارسى العاندىقتارىنان سەزە قويىپتى. ونداي اۋرۋدى تاس توبەسىنەن ۇرعانداي توقتاتا قوياتىن «ءدارى» ەكەن. سول كۇنى ەڭبەك مايدانىنان تاياق جەمەي ءبارى دە امان قايتتى. ءتىپتى لاۋجياۋلىقتارىن دا ۇمىتىپ، راحاتتانعانداي، جايراڭ كۇلكىلەرى ەستىلدى.
كەشتە قايتىپ كەلە سالا سول ءدام-تۇزسىز «باۋىردى» قان كۇرەڭ ۋماشىمەن دىمداپ قىلعىپ ەدىك. تاڭ اتا ۇركە تۇرەگەلىپ دارەتحاناعا بارسام، اتىرەت بويىنشا وشىرەتكە تۇرا قالىپتى. الدىمەن كىرگەندەرى ورىن بوساتار ەمەس. كۇشەنەدى. ىڭقىلدايدى، ىشقىنادى. «سىپىرتقىنىڭ اناسىن» تىلدەي وتىرىپ قىڭقىلدايدى. باقسام، «بوسانا الماي»، تۇگەل تولعاتىپ جاتىر ەكەن. كەشەگى جەگەن «سىپىترقى باسى» بۇگىن سىپىرتقىنىڭ سابىنا اينالىپتى دا ىشەكتەرىمەن بىرگە سۋىرماسا تۇسپەيتىندەي سىرەسىپتى. بار قاھارلارىن جيىپ بىرنەشە رەت ىشقىنعاندا سول جۋان «ساپتان» لاقتىڭ قۇمالاعىندايى عانا ارەڭ ۇگىتىلىپ تۇسەدى ەكەن.
وشىرەت تيىسىمەن مەن دە ءسويتىپ ءبىر كورىپ، وڭاي شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ كوپ وتىرۋدان نامىستانىپ شىعىپ ەدىم. شوقىعا ورلەگەنىمدە كەرەمەتىن كورسەتىپ، كوزىمە قاراشۇبار جىلان بولىپ ۇيالادى. بىزدەن بۇرىن جەتىپ ىستەپ جاتقان «ۇيىتىلگەن باستاردان» ۇيالار جايىم قالمادى. جيدە ەگەتىن قورىم تاستى كەركەمەن تىجىرىنا قوپارىپ، كەنەرەلەي سالا، شاپانىمدى جەلبەگەي جامىلا شوڭقيدىم. ىشەگىمدەگى «سپىرتقى سابىن» قاتىندار ۇركەتىندەي قاھارمەن مىتقىلاپ ۇگىتىپ ءتۇسىرىپ، ەسىمدى ارەڭ جيىپ قاراسام، اتىرەتىمىز تۇگەلىمەن-اق شوڭقيعان ەكەن. ەڭ «قۋانارلىق» جايىت، بىزگە كۇلەتىن ايەلدەردىڭ وزدەرى دە شوڭقيعانى بولدى.
ەندىگى مۇقاجىرىمىز، ءىش توقتاتاتىن ءدارى ەمەس، ءىش جۇرگىزەتىن ءدارى بولىپ تامساندىردى. كەشكە قايتىپ بارا سالا سۇرگى ىزدەدىك. جۇگەرىنىڭ شىرىگەن ۇنى دا جوق، ونىڭ ءدارى بولىپ جاسالعانى تابىلا قويسىن با!...
ەرتەڭىندەگى تاڭ بوزىندا ساكىدەن بارىنەن بۇرىن ۇركىپ تۇرەگەلىپ، دارەتحاناعا بارىنەن بۇرىن ورنالاسىپ ەدىم. مەنەن كەيىن كەلىپ وشىرەتكە تۇرعانداردىڭ اراسىنان تانىس داۋىستار ەستىلدى: «دارەتكە ءبىر وتىرعانى تۇرماي قوياتىنى نەسى ەي؟» - جاقاننىڭ ءۇنى. - «مىنا تىقىرشىپ تۇرعاندارىنا، كۇلكى ءۇشىن قىساس قىلعاندارى شىعار!»- دەپ جاۋاپ بەرگەنى توقباي سياقتى. -«ءبىر دارەتكە ءبىر ساعاتتان وتىرىپ، كۇن وتكىزۋدى دە ويلايتىن شىعار!»- دەپ كۇلگەن انىق قاپاس ەكەنىن تانىدىم.
- جوق شىراقتار، جاۋاپتارىڭ دۇرىس ەمەس!- دەي تۇرەگەلدىم ورنىمنان.
- «ءۇي مىناۋ بيعان اعا ما؟»، «سونىڭ ءۇنى عوي!» -دەسىپ كۇبىرلەسىپ تۇرعاندارىندا دارەتحانادان شىعا كەلدىم.
- ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋشىنىڭ دارەتتە دە جۇمىسسىز وتىرمايتىندىعىن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ تۇسىنەسىڭدەر!
كۇلىسە، شۇرقىراسا امانداستىق. الگى سويلەگەن ۇشەۋىنەن باسقا اسىلبەك، اقباي، زارىقبەك، مەنىڭ قىزمەتتەستەرىمنەن «قۇيىنسوققان» دا بار ەكەن. وتكەن ىڭىردە ايدالىپ، ءبىز جاتقان سوڭ جەتىپتى. ىسقىرىق تارتىلىپ، احۋال سۇراسۋعا مۇرسامىزدى كەلتىرمەدى. بىرقانشاسى قارنىن، بىرنەشەۋى شتانىنىڭ باۋىن ۇستاي جۇگىرىپ، تىزىلە قالدى.
ءدۇيجاڭ سارى تىزىمگە قاراپ، مەنى بيعابيلي دەپ شاقىردى دا، قۇيىنسوققان ەكەۋىمىزدى كوك ازىق ەگۋ گرۋپپاسىنا قوستى. جاڭاعى كۇرەسكەن التى وقۋشىمدى تۇندە سولارمەن قاتارلاس كەلگەن ون شاقتى ۇيعىر «ۇلتشىلعا» قوسىپ، كىرپىش قۇيۋ گرۋپپاسىن قۇردى. تاۋدان ءار كۇنى تۇندە ماشينا-تراكتورمەن ۇردالىپ تاسىلىپ جاتقان قاراعايلاردى دالدالى قوراعا تاسۋعا ءبىر گرۋپپا. قايدان كەلەتىنى بەلگىسىز، ءتۇن سايىن كوبەيىپ جاتقان تازا قۇمدى قالتارىس بۇرىشقا تاسۋعا تاعى ءبىر گرۋپپا... ءسويتىپ، قيلى-قيلى كاسىپتەن ون شاقتى گرۋپپاعا ءبولدى. «قوسىمشا كاسىپ اتىرەتى» دەپ اتالاتىن وسى اتىرەت سان قيلى، سان سىرلى كاسىپتەردىڭ اتىرەتى ەكەندىگىن سوندا تۇسىندىك. «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» دە ايتەۋىر ساقشى نازاراتىنان وزاتىن ەشقانداي ۇشار قاناتتىڭ جوقتىعىنا كۇمانىمىز قالمادى. ويتەتىنى، شەبەر ۇرىنىڭ بارلىعى لاۋگايدا. ولاردىڭ جەتكىنشەكتەرى دە لاۋجياۋعا جينالىپ جاتىر. ءوز كاسىپتەرىڭمەن سەكىرىپ ىلگەرىلە دەسە، ولاردىڭ قايسىسى تارتىنباق...
سۇرگى ءدارىسىن ىزدەگەندەردىڭ جان داۋىسى تۇرمە باسشىلىعىنا ەندى ەستىلگەندەي، ۇلتتىق كادر اتاۋلىدان كورىنگەن جالعىز تاتار گانسىسىن سول كۇنى كەشتە جىبەرىپتى. ءتالىم-تاربيە گانسىسى ەكەن. كەلە سالا گرۋپپالاردى تۇگەل جيعىزىپ جىبەرىپ، جاڭا شىققان ۇگىت قولدانباسىن وقۋعا كىرىستى. «استىق - گاۋھاردىڭ گاۋھارى» دەگەن تاقىرىبىن تامسانا جاريالاعاندا ارت جاقتا وتىرعان «وڭشىل-ۇلتشىلدار» كۇلە قاراستى ءبىر-بىرىنە. «ەندى ءتۇسىنىپتى!»، «ەندى ءتۇسىنىپتى!» دەپ كۇبىرلەسەدى. بىلتىرعى جاريالاعان سىڭارجاقتى «قۇرىش-مارشال» ۇرانىنىڭ تاماق بولمايتىندىعىن ەندى ءتۇسىنىپتى دەگەنى ەكەنىن مەن دە ءتۇسىنىپ جىميدىم.
«ەلىمىزدە استىق تاپشىلىعى بىلتىرعى قۇرعاقشىلىق اپاتىنان پايدا بولدى» دەپ شىمىرىكپەي جاريالادى كادر. - «الدىمەن استىق جاعىنان سەكىرىپ ىلگەرىلەمەسەك اشارشىلىق تۋىلاتىندىعىن» سويلەي كەلە، الاقانداي بوس جەر قالدىرماي ەگىندىككە اينالدىرۋعا ۇندەگەندە كۇلكى تاعى كوترەرىلدى. «زور سەكىرىپ ەگەمىز دەپ، قالعان ءتۇيىرىن ەندى تاقىر دالاعا شاشىپ قۇرتادى-اۋ!» دەگەن كۇبىرگە كۇلىستى... «بار جەردەن ءبىر-اق وندىرەمىز دەپ بىرىنەن دە ءونىم الا الماي توقيتادى عوي ەندى!»، «كۇرەپ الامىز دەپ تۇمسىعىن تاسقا تىرەپ جىعىلاتىن اۋرۋ عوي بۇل!» دەسكەن كۇرسىنىستەر دە ەستىلەدى.
ءبىزدىڭ اۋرۋدىڭ ەمىن كادرىمىز ەڭ سوڭىندا ايتتى. سىپىرتقى اۋرۋىنىڭ كەسىرىن لاۋگاي اتىرەتتەرىنەن كورىپ كەلگەن سياقتى: «ءىش ايدايتىن ءدارى بۇعان شيپا بولمايدى ەكەن. مۇنان سوڭ لاج جوق، تابىلعانىنشا كاۋلەن جەيمىز. ونى ءبىر كۇنى سۇرگىمەن ايداي بەرگەن ادام... ولەدى. ەڭ جاقسى ءدارى - قايناق سۋ ەكەن. كوپ ءىشۋ كەرەك. ىشكىڭ كەلمەسە دە زورلاپ ءىش!» -دەپ ءوزى دە كۇرسىنىپ شىقتى.
«استىق - گاۋھاردىڭ گاۋھارى» ەكەندىگىن بارلىق گرۋپپا «ۇيرەنۋگە» وسىدان باستاپ كىرىسىپ، ىڭىرلەردە بارلىق جاتاق «جارىسا سايرايتىن» بولدى. بۇل تاقىرىپ، قارىندارى اشقان ادامدار سويلەگەندە ءتىپتى زور سەكىرىپ سويلەنەتىن تاقىرىپ ەكەن. «قۇرىش مارشالدى لاۋگايعا الىپ، ورنىنا استىق گاۋھاردى قويماسا، ول گۇي[6] قۇيرىعىمىزعا سىپىرتقىنىڭ سابىن تىعادى ەكەن» دەپ سايرادى سوتقارلار.
مۇنى انەۋ كۇنى دالاعا وتىرىپ قويىپ تاياق جەگەن جۋان تىشقاق، جاس سودىرلارعا سىبىرلاپ سويلەتتى. اتى توقتى باسيت ەكەن. سول تاياقتان يىعى شىعىپ كەتىپ، تاڭدىرىپ، ەڭبەكتەن قالعان بولاتىن. نەمەن بولسا دا قارىنىن تولتىرماي توقتامايتىن قوماعاي جىگىت، باسقالاردان قالعان كاۋلەندى دە جۇمارلاپ قىلعىپ ءجۇرىپ، ەڭ كوپ «تولعاتاتىن» دا سول بولعان. ونىڭ ىشىنە ونگەن سىپىرتقى سابى، جەگەن جەسىنە قاراعاندا، سەكسەن جىلدىق قاراعايدان كەم تۇسە قويمايتىندىعى، داۋالعا شالقالاپ سۇيەنىپ، كۇندىز-ءتۇنى وتىراتىندىعىنان دالەلدەنىپ ەدى. الگى ءسوز اتىرەتكە تۇگەل تاراپ بارىپ، باسشىلىقتىڭ تەرگەۋىنە تۇسكەندە، «ءۇش قىزىل تۋعا قارسى بۇل كەرى توڭكەرىستىك ۇگىتتىڭ» ءتۇپ اتاسى سول بولىپ شىعا كەلدى. كۇرەسكە ءبىر كەش تارتىپ جىبەرىپ انىقتاپ، اۋرۋىنا قاراماي ايدادى ەڭبەككە. ءبىزدىڭ كوك ازىق گرۋپپاسىنا قوسىپ ايدادى.
«استىق - گاۋھاردىڭ گاۋھارى» ەڭ كوپ وقىلاتىن گرۋپپا، وسى گرۋپپا. تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا دا دەمالماي اتىز باسىندا «ۇيرەنىپ» جۇرگەنبىز. توقتى باسيت كەلگەن سوڭ كەمەلدەنە ءتۇستى بۇل «وقۋىمىز». مۇنداي وتىرىك ۇيرەنۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن شەشەن جىگىت ەكەن. ءبىزدىڭ قۇيىنسوققاننىڭ دەمەۋىمەن ءتىپتى ۇدەدى. پىكىرىن دارەتكە اسىعىپ، قارنىن سيپاي وتىرىپ باستايدى دا ءسوز سوڭىن، ءبىر شۇقاناققا ءتۇسىپ، شتانىن تومەن سىري جالعاستىرادى. «قۇرىش مارشالى قۇرىپ كەتسىن، استىق - گاۋھاردىڭ گاۋھارى» دەپ ىشقىنا-ىشقىنا سايرايدى.
- ەي، سەن قۇرىش مارشالدى جامان ايتاسىڭ بولمايدى، وسى ءسوزىڭنىڭ ءوزىن سويلەيسىڭ جاقسى!» دەپ حانزۋ زۋجاڭىمىز[7] زەكىرىپ قويادى. گرۋپپانىڭ باسقا مۇشەلەرى استىقتىڭ گاۋھارلىعى جونىندەگى قۇرعاق سوزگە جاقجۇتى بولعاندىقتان توقتىنىڭ سويلەۋىنە زۋجاڭ مۇقتاج دا كۇلكىلى اڭگىمەلى سوزگە ءبىز مۇقتاج ەدىك. وسىنداي جاقىن دالداعا وتىرىپ سويلەي بەرۋىن، بىرگە ىستەپ جۇرگەن ۇيتكەن باس ايەلدەر دە قۇپتادى.
گاۋھاردىڭ گاۋھارىن «ۇيرەنە» ءجۇرىپ، كوك ازىق ەگەتىن ۇڭعىل-شۇڭعىل اتىزدى كوبەيتە بەردىك. سانپاكۋ دەپ اتالاتىن بۇل سايدا ءبىز يگەرمەگەن «تىڭ» قالمادى. قۇلاعالى تۇرعان جاردىڭ استى مەن ءۇستى. سۋدى اسپاننان قۇيماسا ماڭايىنان تىشقان دا كىرە المايتىن تۇيىعى. تاستاق بەلدەردىڭ كەنەزەسى كەپكەن قاپتالدارى، باياعى گومەنداڭ اسكەرلەرىنىڭ دالدالانۋ ءۇشىن قازىپ كەتكەن ۇياشىقتارى... ءدارىپۇرىشتىڭ[8] جايما دوربالارىنداي ءجۇز بولەك، مىڭ پارشا بولىپ «اشىلىپ» تەگىستەلىپ، اتىزىمىزعا اينالدى. كەتپەنمەن شاۋىپ بوساتىپ قىرلاي سالىپ، ۇرىق شاشا بەردىك. قولىمەن ىستەي المايتىن توقتى ءباسيتتىڭ جۋان اياعى ۇرىقتى كومە بەردى. ايتەۋىر ونىڭ تۇسكى لەكتسياسىندا قۇيرىعىن مالىپ قويىپ سويلەيتىن قۋىستارى كوبەيە بەردى...
«زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» قۇيىنى تىنىشتىق بەرمەي ءبىر اي ءۇيىرىپ، جازدىق كوك ازىقتى ەگىپ بولعاننان سوڭعى ءبىر جەكسەمبى كۇنى عانا دەمالدىق. لاۋجياۋلاردى سەمياسىنان كەلگەندەرىمەن كورىستىرەتىن كۇن ەدى بۇل. شاقىردى دەگەنگە ماقپال كەلگەن ەكەن دەپ جۇگىرىپ ەدىم، داربازاعا كەلىپ تۇرعانداردىڭ اراسىنان قىزىل جاۋلىعىن يىعىنا سالعان گۇلنيسا عانا تانىلدى. بالعىنتايدا ءبىر كيىپ كورىنگەن قىزىل ءپۇلىس كويلەگى، سول شىرايى، سول كوزى، كەرەمەتتى سول شاشى.... مەن سەسكەنە قاراپ كىلت توقتاپ ەدىم. كورىستىرۋشى كادرعا ايتىپ، گۇلنيسانىڭ ءوزى تابالدىرىقتان اتتاي جۇگىردى. قولىندا مىقشيا كوتەرگەن ۇلكەن سۋمكاسى بار، تاماق سياقتى.
- ماقپالمەن ۇلىڭىز امان!- دەدى قوس قولىمەن امانداسىپ. - بىراق، بۇگىن مۇندا كەلۋگە رۇقسات الا المادى! - ماڭايداعى بار كوزدى وزىنە تارتىپ تۇرعان «قارىنداسىم» كۇبىرلەي سويلەپ، جان-جاعىنا قاراپ قويدى دا بۇكتەلگەن حات ۇستاتا جالعاستىردى كۇبىرىن. - ماقپال ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى كۇرەسكە ءتۇسىپ جاتىر،- دەگەنىندە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇسىپ ەدى، - ودان قاۋىپتەنبەڭىز!-دەدى ىلە-شالا. - جەڭىپ شىقپاي قويمايتىنداي پىكىرى كۇشتى، الىمدى بولىپ شىقتى، وزىڭىزدەن دە قيىن ەكەن. ءسوزى مەن ءۇنىنىڭ سىپايىلىعى ارقىلى ەشكىمدى اشۋلاندىرماي مويىنداتادى! ايەلدەردىڭ ءبارى قورعايدى ونى، ءبارى جاقسى كورىپ قالدى!
- نە جاۋاپ ايتىپ جاتىر؟
- «كورگەن - بىلگەنىم» دەپ اشكەرەلەپ، ماقۇلبەك پەن قۇلجاننىڭ ءراسۋاسىن شىعاردى. ونىڭ تولىق اقتايتىنى ءسىز، كۇلان، ىنتىقباي ۇشەۋىڭىز عانا. ۆەچەركالارىڭىزداعى[9] بولعان بارلىق ءسوزدى سول بولعان قالپىمەن سويلەپ بەردى. بارلىعى دالەلدى. ءوز ۋاقىتىندا جازىپ جۇرگەن سياقتى!
نۇرياشىمدى ماقتاعان ماقتاسىنا قاراپ، وسى سۇلۋدىڭ ءوزى جونىندەگى كۇمانىم جەڭىلدەپ سالا بەردى. جەكە جەر بولسا ماڭدايىنان ءسۇيىپ، سىلاپ-سيپاپ قويعىم دا كەلدى. جانە سۇرادىم.
- ال، كۇرەسكە تارتۋشىلار ودان ەندى نە تالاپ ەتەدى؟
- «شەكاراڭدى ايىر!»، «باي شارۋانىڭ قىزىسىڭ، ءوز ماسەلەڭدى تاپسىر!»، «كۇلاننىڭ ماسەلەسىن تاپسىر!»، «تاپسىرماساڭ، ەكەۋىڭدى ايىرماي توڭكەرىسىمىز اياقتامايدى» دەيدى!... وعان ماقپال تيتتەي دە قىسىلار ەمەس. ىڭعاي «ءبىرىنشى، ەكىنشى» دەپ رەتىمەن انىقتاپ سويلەيدى ەكەن ءوزى! «ءبىرىنشى» مەن باي شارۋانىڭ قىزى ەمەس، مال قۇمارلاردىڭ باي شارۋاعا ساتقان لاعىمىن. بالاسى بولسم ساتاما!... مەنىڭ اكە-شەشەم، اۆتونوم رايوندىق پارتكوم مەن پارتيا مەكتەبىندە... كىمنىڭ بالاسى ەكەندىگىمدى سولاردان سۇراڭىزدار! ەكىنشى، مەن، ءوزىم اقتاپ تۇرعان ادامداردان شەكارانى مۇلدە ايىرۋىم مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ولاردىڭ قالپاقتى ناحاق جالادان كيگەندىگىنە كوزىم جەتكەندىگى ءۇشىن اقتاپ تۇرمىن، فاكتىم تولىق. ولار كەيىن ماسەلە وتكىزىپ قويماسا، ماڭگى اقتاعانىم - اقتاعان! قويعان دالەل - فاكتتەرىمدى سونداعى باسى قاسىندا بولعان ادامداردان وتىرىككە شىعاراتىندار بولسا، قانە، الدىما اكەلىپ سويلەتىڭىزدەر» دەيدى!
وسى حاباردى گۇلنيسا كۇلە بايانداپ تۇرعاندا كورىسۋ ۋاقىتىمىز بىتە قالىپتى. قاقپا الدىندا تۇرعان كادر قۋزاسىمەن سۋمكامدى الدىما قويا سالىپ، اسىعا سويلەدى.
- ماقپالعا الاڭ بولماڭىز، ونىڭ قورعاۋشىسى كوپ. ەشكىم ايقايلامايدى، وعان قارسى ۇراندامايدى. جانە كۇرەسكە اسقاردى الا كەلىپ، الدىنداعى ستولعا وتىرعىزىپ قويىپ سويلەيدى. وعان ەشتەڭە ىستەي المايتىندىعىنا سول جىگىت كەپىل!... ال، ايەلىڭىز سىزگە كەلە الاتىن بولعانشا مەن كەلىپ تۇرامىن. سۋمكانى كەيىن الارمىن!... امان تۇرىڭىز! - گۇلنيسا كوزىنە جاس الا كۇلىمسىرەدى.
- راحمەت قارىنداس، مىڭ راحمەت!- قولىن قىسا قوشتاستىم.
- ەسقاتا الا ما ەكەنمىن؟- دەپ گۇلنيسا باياعى ءسوزىن راستاعانداي سىق ەتىپ كۇلە بۇرىلدى قاقپاعا. مەن قايتا توقتاتىپ، جاقىنداي ءتۇسىپ سويلەدىم.
- كەلەشەك كۇيەۋىڭمەن وزىڭە، ءتىرى بولسام مەن دە ەسقاتارمىن، قارىزدارمىن!... مۇنان سوڭعى دەمالىس كۇندەرىڭدى ماعان سىراپ ەتپە، وسىنىڭ دا جەتتى! مۇنداعى تۇرمىسىمدا قيىنشىلىق جوق. جالعىز-اق وتىنەرىم: ماقپالعا «ەس قات!» قورعاۋشى، قامقورى بول! ونى - مەن دەپ تانى، ەگەر ول ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، مەنى دە ءولدى دەپ بىلە بەر!.. ال، قوش!...
گۇلنيسا ۆەلوسيپەتىنىڭ قاسىنا بارىپ، ماعان قاراپ تۇرىپ قالدى. كوزىن ءسۇرتتى. قول سەرمەپ تاستاپ، سۋمكانى كوتەرە جونەلگەنىمدە عانا قولىن، باس يە كوتەرىپ، ۆەلەسيپەتىن جەتەكتەپ شىعىپ كەتتى.
ماقپالدىڭ حاتىن جاتاققا كىرگەن سوڭ اشتىم: كۇرەسكە ءتۇسىپ جاتقانىن جاي عانا ءىس رەتىندە جازىپ، ەشتەڭە بولمايتىندىعىن ەسكەرتىپتى. «جالعىز-اق، ساعان بارىپ قايتۋىما تيىم سالىپ تۇرعانى بولماسا، بولتتارى بوساپ قالدى. كورگەنىمدى تۇگەل ايتتىم. سەنىڭ سوڭعى ەسكەرتۋىڭ بويىنشا، قاتتى مىنەز كورسەتپەي-اق تۇڭىلدىرەتىندىگىمە سەنىمىم تولىقتاندى. كوپشىلىك مەن جاققا شىقتى!» -دەپتى. ىنتىقباي مەن قۇماردىڭ، يۋسۋپ قاسىم، ياسىندارمەن بىرگە «تومەنگە ءتۇسىپ»، باسقا ءبىر ەڭبەك لاگەرىنە كەتكەنىن جازىپتى سونسوڭ. قاي جەردەگى، قاي لاگەر ەكەندىگىن بىلە الماپتى. كۇلان دا ءوز ورنىندا كۇرەسكە ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ ۇستىندەگى كۇرەس ءتىپتى قاتتى سياقتى. مەكەمەسىنەن ءبىر اۋىز ءۇي بەرىپ، شىعارماي تەكسەرىپ جاتقانىن ماقپال بىرەۋدەن ەستىپتى.
ماقپالدىڭ وكپەلى دوسىنىڭ ءبىرى اقيا كورىنەدى: «مەنى كورسە جىلاپ سىرت ايلانىپ كەتەدى. الدەكىمنىڭ قىستاۋىمەن بىزگە جالا جابۋعا بەتى شىداماي جۇرگەن ادام ءتارىزدى. سەن ايتاتىن قاسقىر مەن قوشقار جونىندەگى الگى ءبىر انەگدوتتاعىداي سالبىراپ كەتكەن ەكەن. ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، اش قاسقىرعا جەم بولا ما دەپ قورقام. مەن ونىڭ اسىلقان ۇيىندە قۇلجانمەن ايتىسقانداعى ءسوزىن دە ايقىنداپ اقتاپ شىقتىم. ونداعى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدىڭ دۇرىستىعىن كوپشىلىك قىزا قۇپتادى. اقيانىڭ ەندى نەدەن قورقاتىنى ءتىپتى تۇسىنىكسىز!» دەپ جازىپتى. سوڭىندا مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى قايتالاپ-قايتالاپ تاپسىرىپ، «ءوزىڭنىڭ ەكەۋىڭ» دەپ قانا قول قويىپتى.
حات سىرتىنا سلوۆيان جازۋىمەن جازعان قوسىمشا سالەمىنە ۇڭىلە ءتۇستىم. «مىنا قىز سەنى قوعامدىق وي-پىكىر جونىنەن ەڭ جاقىن اعا تۇتاتىن يدەياسىن سىيپاتتاپ، ماعان كوپ اقىل قوسىپ، كومەكتەسىپ ءجۇر. ءاليادان مۇلدە باسقاشا جان كورىنەدى. كۇرەستەن قۇتىلعانىمشا سەنەن حابار الىپ تۇرۋىن ءوتىندىم. الگى ءبىر ايتقانىڭ سوندا دا ەسىمدە، الاڭ بولما!... جاقىندا ءبىر ەبىن تاۋىپ ءوزىم دە بارىپ قايتارمىن» دەپ ەسكەرتىپتى.
سول دەمالىس كەشىندەگى جيىندا اتىرەت باستىعىمىز «سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» جەكسەنبىلەردەن سەكىرىپ وتە بەرەتىن قۇقىققا يە ەكەندىگىن رەسمي مالىمدەدى: مۇنان سوڭ «ۇلكەن جەكسەمبى» كۇنى عانا دەمالىس بەرىلەدى دەدى. گازەتتە جاريالانعانداعىداي جەكسەمبى سايىن ۇيىنە بارىپ تۇراتىن قۇقىق تەك جاسىرىن ەڭبەك ءسىڭىرۋ ارقىلى سەنىمگە يە بولعان بىرەن-ساران لاۋجياۋعا عانا بەرىلەدى ەكەن. ول دا «ۇلكەن جەكسەنبىگە» بايلاندى. ال، ۇلكەن جەكسەمبى دەگەننىڭ ءوزى عايىپتان جارالاتىن، اتىرەت باستىعىنىڭ شەڭگەلىندەگى ءبىر «جارىقتىق» سياقتى. قاي كۇنى دەمالىس جاريالانسا سول كۇندى ۇلكەن جەكسەمبى دەپ تۇسىنىڭدەر دەي سالدى سوڭىندا.
بۇل ءتارتىپ، ءۇرىمجى وزەنىنىڭ ارعى قاباعىنداعى ءدال تۇسىمىزدان توتەلەپ جۇرگەندە ەكى-اق شاقىرىم جەردەگى سەمياممەن كورىسىپ تۇرۋدى تاعدىردىڭ جۇمباعىنا اينالدىرىپ قويدى. ەگىپ بولعان اتىزدارىمىزدىڭ سۋ بارمايتىن بولشەكتەرىنە شەلەكپەن سۋ تاسىپ سۋعارۋعا كىرىستىك. بۇعان وسى گرۋپپا عانا ەمەس، بۇكىل اتىرەت جابىلسا دا ورىندالاتىن جۇمىس ەمەس ەكەن. قاپالتاداعى اتىزدارعا سۋ ءتىپتى الىس. باستىعىمىز باسقا اتىرەتتەردەن كومەك سۇراپ شاپقىلاپ ءجۇر. وڭايلىقپەن «ۇلكەن جەكسەمبى» بەرەر ءتۇرى جوق.
اپكىش پەن ەكى شەلەكتى يىعىمنان تۇسىرمەي سەندەلتىپ قويعان راقىمسىز «كىشكەنە جەكسەمبى» كۇنىنىڭ تۇسكە جاقىنداعان شاعىندا گۇلبيكەمنىڭ[10] تاعى دا كەلە جاتقانى كورىندى. بۇل جولى ەرەكشە سۇر بەشپەت، سىم مەن سارى شاپكا كيىپ شىعىپتى. جول ۇستىنەن ساي تابانىنداعى بۇلاققا قاراي ءوتىپ بارا جاتىپ تانىپ تۇرا قالدىم. شاعىن جاشىك بوكتەرگەن ۆەلوسيپەتپەن اعىزىپ كەلىپ تۇسە قالىپ امانداستى دا مەنىڭ كورسەتۋىممەن، توبە باسىنان قاراپ تۇرعان زۋجاڭىما قاراي جۇگىردى.
- جولىعۋعا ءدۇيجاڭىڭىزدان العان قاعازىم بار، بۇلاق بويىنا ءتۇسىپ وتىرا تۇرىڭىز!- دەي جۇگىردى.
- شارشاپ قالاسىڭ، جۇگىرمەي بار! - بۇل مەنىڭ ىشىمنەن ەلجىرەپ اياۋىم ەدى. وتكىرلىگى مەن سپورلىعىنا تاڭداندىم. انىمەن ساحنادان كوپ كورىنىپ، كوپكە تانىس بولعان سۇلۋ، وسى بەدەلىمەن ءالى تالاي «ەسقاتار». بىراق، باسقالارعا قارىنداسىم دەپ سەندىرۋگە بەت-ءجۇزىمىزدىڭ پارقى كوپ ەدى. سۇم قىز مۇنى دا كۇنىبۇرىن ويلاپ قويعان ەكەن. زۋجاڭعا قاعازىن بەرىپ كەلە سالا سونى ايتتى.
- مەنىڭ شەشەم، ءسىزدىڭ شەشەڭىزدىڭ ۇيعىرعا تيگەن ءسىڭىلىسى بولدى!- دەپ كۇلدى. بىرەر مەتردەي الىستاڭقىراپ وتىردى قاتارىما كەلىپ. - مۇنداعى باسقارۋشىلارىڭىزدىڭ بارىنە وسىنى ايتتىم، ۇمىتپاڭىز!... ماقپال مەن اسقارىڭىز ءوزىڭىز كورگەندەگىدەي امان. كۇرەس توقتاعان. بىراق، ءۇيىڭىزدى ءتىنتىپ، قالعان كىتاپ-قاعازدارىڭىزدىڭ ءبارىن تىزىمدەپ، ماقپالعا قول قويىپ بەرىپ الىپ كەتىپتى. كەيىن «ءوزىڭىز قايتقاندا» قايتارىپ بەرەتىندىگىن ايتىپتى - دەي كەلە ماقپالدىڭ حاتىن ۇسىندى. - ءسىزدىڭ جۇدەگەندىگىڭىزدى وتكەن جەكسەمبىدە وعان ايتپاي، ماقتاپ بارىپ ەدىم. راسىندا دا قالپىڭىزعا كەلىپ، قايتادان وڭەيىپ قالىپسىز!
- ماقپالعا قانداي شارا كورەتىندىگىنەن سەزگەنىڭ بارما؟.. تومەنگە تۇسىرمەس پە ەكەن؟
- وعان ينستيتۋتتىڭ وزىندەگى رەجيمىنەن باسقا جازا قولدانبايتىن سياقتى. مەكتەپ باسشىلارى «قالپاق كيمەي قالعان جاس وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگىسى وسى ەدى» دەپ، ونداعى ناۋقان باسشىلىعىنا پىكىر كوتەرگەنىن ەستىدىم. تاعى دا «ءوزىمىز كەپىل بولىپ وزگەرتىپ الامىز» دەيدى ەكەن. «كوشىرىپ اكەلىپ مەكتەپ ىشىنەن ءۇي بەرەمىز» دەپ ماقپالدىڭ وزىنە دە ايتىپتى.
- ولاي بولسا، ونىڭ ءبىزدىڭ اقتاعاندىعىمىزدىڭ جازاسى وسى رەجيم عانا بولعانى عوي!- دەپ سەرپىلە، جەڭىلدەي قارادىم جان-جاعىما.
- سەمياڭىز مەكتەپ ىشىنە كوشەتىن بولسا، ەشنارسەلەرىڭىزدى شاشپاي-بۇزباي ءوزىم ورنالاستىرامىن، الاڭ بولماڭىز! - گۇلنيسا دا قارادى ماڭايىنا. جوعارى-تومەنگى جاعىمىزدان سۋ الىپ جۇرگەن لاۋجياۋلاردىڭ كوبى بىزگە قاراپ تۇرىپ العانىن كوردى دە كۇلىپ جىبەردى. - «اعاسى» مەن «قارىنداسىنان» كۇماندانىپ اڭدىعاندارى ما؟
- جوق، ولار سەنىڭ شىرايىڭا قىزىعىپ ءجۇر. ۇرىمجىدە نە قيلى جىگىت بار عوي، ءبارى دە ساعان وسىلاي تەلمىرەدى!
- ءسىزدىڭ دە ءتاۋىر كورەتىندىگىڭىزدى بىلەمىن!- دەپ جىميدى سيقىر قىز. - بىراق، اسقان بەرىك ادامسىز. ماقپالدىڭ ەرەكشەلىگىن بىلگەنىمنەن سوڭ ءسىزدىڭ سونىڭىزدىڭ دۇرىستىعىن تولىق ءتۇسىندىم. اياسا اياعانداي جار ەكەن!... ءسىز ەكەۋىڭىزدەي جەتىك پىكىرلى زيالىلار كوپ شىققان بولساشى! -گۇلنيسا ويلانا كۇرسىندى. وسى تىلەگىنىڭ ءتۇبىن انىقتاي تۇسكىم كەلدى:
- ولاي بولعاندا لاۋجياۋ مەن رەجيم ءتىپتى كوبەيەر ەدى! -دەدىم ادەيى.
- اقيقاتتى سويلەۋدەن قايتپايتىن سانالى ازاماتتار كوپ بولسا، بۇلاي قىلمىس تابا الماي جەڭىلگەنىنە دە ىزالانىپ جازالاي بەرە الماس ەدى! بىزگە قالپاق تا كيگىزە الماس ەدى!... بۇل احۋالىمىزدى ءوزىڭىز ءتىپتى تولىق بىلەسىز. بۇلاي قورلاۋعا، تەك ازدىقتارىڭىزدان عانا ۇشىرادىڭىزدار!... قاتتى اشىنىپ ءجۇرمىن! -گۇلنيسا سوڭعى سوزىنە كەلگەندە تومەن قاراپ، كوزجاسىن تاستاپ-تاستاپ جىبەردى. - بۇل ءتىپتى دە توڭكەرىستىك ءىس ەمەس! -دەدى سونسوڭ. - اق پەن قارانى، پايدا مەن زياندى ايىرا المايتىن كوركەۋدە نادان مانساپقورلارىمىزدىڭ كوپتىگىنەن پايدالانىپ وسىنشالىق باسىندى!... ءوز باسىمىزدى ءوز جۇدىرىعىمىزبەن ۇرىپ جاتىر! گۇلنيسا ەندى بۋلىعا وكسىدى. اياۋلى باسىن الدىما الىپ، اسقارىمشا الديلەگىم، ماڭدايىنان قۇشىرلانا سۇيگىم كەلدى. تامسانا قارادىم ماڭدايىنا.
دانىشپان تەرگەۋشىم، بۇل سىرلى دۇنيەدە وسىنداي ماحابباتتىڭ دا بولاتىندىعىن تۇيسىنگەن جەرىڭىز بار ما؟.. ءسىز، جەر جۇزىندەگى بارلىق ماحاببات گۇلىنىڭ سىرىن بىلەتىن «عالىمسىز، گۇل بىتكەن تۇگەل اشىلسىن» دەپ وتىرىپ، اشىلىپ كورىنە قالعاندا قىزىلىنان باسقاسىن تۇگەل قىرىپ تاستايتىن، «تالعامى كۇشتى دانىشپانسىز». سوندىقتان سۇراپ وتىرمىن!
ماحابباتىڭىز، ءتىپتى قىزىلعا قىزىعىپ بايلانعان دا ەمەس، (شىندىعىندا جۇرەگىڭىزدىڭ قىزىلعا دا قارسى ەكەندىگى «داياۋجىڭ» جوسپارىڭىزدان اپ-ايقىن كورىنىپ وتىر عوي.) قاراماقساتقا قاتەرسىز جەتۋدىڭ قامىمەن اسىرە قىزىل بولىپ كورىنۋدىڭ جولىن تاپقان، اسقان الاياق «دانىشپانسىز». سىزدەن سۇراماي كىمنەن سۇرايىن!
«سىپىرتقى سابى» ءوز ىشىڭىزگە دە كىرىپ كەتۋىنەن قورقىپ، ساسقاندىعىڭىزدان عانا استىقتى گاۋھاردىڭ گاۋھارىنا تەڭەپ قالعاندىعىڭىزدى بىلاي قويعاندا، قاراجۇرەكتىڭ قارا تەمىردەن باسقا گۇل-گاۋھارى بولمايتىندعىن جەتىك بىلەتىن ەڭ سۇم «دانىشپانسىز»، سوندىقتان سۇراپ وتىرمىن! وسى سۇلۋ ەكەۋىمىزدى قيۋادان قيىستىرىپ، ەتەنە اعا-باۋىر ەتىپ قويعان ماحابباتتىڭ اتى كىم، قايدان كەلگەن قۇدىرەت؟...
«وڭشىل-ۇلتشىلداردى» بالا-شاعالارىنان دا ايىرىپ، تىكەندەي دارالاپ جۇلساق تۇقىمى تەز قۇريدى دەپ وتىرعاندارىڭىزدا مۇنى بىلمەيتىندىگىڭىز وزدەرىڭىزدى قۇرتاتىن قىلمىس بولىپ جابىسار ما ەكەن!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] لاۋجياۋ (حانزۋشا، قىسقارتىلعان اتاۋ) - ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ، ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋشى.
[2] لاۋجاۋسو - ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ ورنى.
[3] زۋ (قىتايشا) - ءجۇر.
[4] لاۋگاي (حانزۋشا قىسقارتىپ الىنعان اتاۋ) - ەڭبەكپەن وزگەرتۋ. ەڭبەكپەن وزگەرۋشى - زاڭ بويىنشا كەسىلگەن قىلمىسكەر.
[5] حۋيلاي (حانزۋشا) - قايت، قايتىپ كەل.
[6] گۇي (حانزۋشا) - الباستى. گۇي (ۇيعىرشا) - ايەلىنىڭ ابىرويىن ساتىپ كۇن كورۋشى.
[7] زۋجاڭ (حانزۋشا) - گرۋپپا باستىعى.
[8] ءدارىپۇرىش (ۇيعىرشا-پارىسشا) - ءدارى ساتۋشى ء(شوپ ءدارى ساتاتىن قىرىق دوربالى ساۋداگەر).
[9] ۆەچەركا (ورىسشا) - كەشتىك ساۋىق.
[10] گۇلنيسا - گۇلبيكە ماعىناسىندا. (نيسا (پارىسشا) - قىز)
