اڭگىمە

ءبىر ءتۇيىر اششى ءدارىنى ەكى-ءۇش ۇرتتام سۋىق سۋمەن ازەر جۇتتى. جۇتقانى قۇرىسىن، تاماعىنان نە ارى، نە بەرى وتپەي كوزىنەن ىستىق جاستىڭ قالاي ىتقىپ شىققانىن دا اڭعارمادى. تۇلا بويى دەل-سال. سالعاننان قىرىپ تاستاماسا دا، توسەگىنەن تۇرعان بويدا ەجەلدەن وزىنە تانىس، تىرتىڭداپ بىرنەشە جاتتىعۋ جاساۋشى ەدى. وعان وسى جولى كوڭىلى سوقپادى. دىمنان -دىمسىز تاس بۇركەنىپ جاتا بەرۋدىڭ جانە رەتىن تاپپادى. ايەلى ءبىر توستاقان جىلىمشى سۋدى كەرۋەتتىڭ باسىنا اكەپ قويدى. «ىشسەڭشى، دەنساۋلىققا پايدالى عوي» دەيتىن جاراپازاندى قايتالاي بەرگەننەن ءبىر نارسە ونە مە. بالا ەمەس، شاعا ەمەس، داپ-دارداي كىسىنى قۇنداقتاۋلى سابيدەي قاشانعى وبەكتەيدى. ءمۇيىز شىقسا كۇيەۋىنە شىن نيەتىمەن بەرىلگەن ءبىر ۇرعاشى وزىندەي-اق بولار. ءتىپتى جۇرەگىنە وتا جاساتقالى ەكى اياعىن سالاقتاتىپ، مويىنعا ءبىرجولا ءمىنىپ العان جوق پا؟! قۇددى ايەلى ءۇشىن ءومىر سۇرەتىننەن ءارى.

قىزمەتكە بارماق تۇگىلى، دارىگەرگە قارالاتىن بولسا دا اسا ءبىر ماڭىزدى شارۋانى تىندىراتىنداي بۇل بايعۇستىڭ ەتەگىنە شالىنىسىپ، شالا ءبۇلىنىپ جۇرگەنى. كاستوم-شالبارىن ۇتەكتەيدى، باتەنكىسىن سۇرتكىلەيدى. ەجەلدەن قالىپتاسقان داعدى: جەيدەسىنە قانداي گالستۋكتىڭ جاراساتىندىعىن تاڭدايتىن دا ايەلى. ال ولاي بولماسا ول سول سالدىر-سالاق كۇيى پلاششىنىڭ ءبىر تۇيمەسى سالىنىپ، ءبىر تۇيمەسىنىڭ سالىنباعانىنا قاراماي، قالا ورتالىعىنداعى دوعا تارىزدەس يىلگەن مينيسترلەر ۇيىنە قاراي تالتاڭداپ تارتا بەرەدى. پاتەرى ىرگەدە، قارعا ادىم جەرگە قىزمەتتىك كولىكتى اۋرە عىپ قايتەمىن دەيدى دە، گاراجدان بىردە-ءبىر مارتە ماشينە شاقىرتقان ەمەس. ءوزى مىنبەسە دە سول كولىكتى بىرەر ساعات ءۇي شارۋاسىنا پايدالانعانعا نە جەتسىن!

ءومىر بويى قۇيرىعى جامساق كرەسلوعا جابىسىپ قالعانداي، تالاي-تالاي مارتەبەلى قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستادى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. ء(تۇرلىالىنىڭ الدەكىمدەر سەكىلدى قاشىپ-پىسىپ، بوتەن وتباسىنا «قامقور» بولىپ جۇرەتىن «جامان» ادەتى جوق). تاپقان-تايانعانىن باسىن بۇزباستان ايەلىنىڭ قولىنا اكەپ تابىستايدى. بالكىم، وسى تازالىعىنىڭ ارقاسى شىعار، ۇزاق جىلعا سوزىلعان جۇبايلىق ومىردە ءبىرىن-ءبىرى كورمەستەي بوپ، بەت جىرتىسىپ، ءبىر-بىرىنە تەرىس قاراعان ءسات ەستە قالماقتى. ارينە، «كەسە-شاينەك سىلدىرامايتىن» ءۇي بولا ما. وندايدا قانشا ءبىر تىك ءجۇرىپ، تىك تۇراتىن مارتەبەلى قىزمەتتەردىڭ ىستىق-سۋىعىنان سۇرىنبەي وتسە دە، الدىمەن يىلۋگە ىڭعاي تانىتاتىن ءتۇردىالى ەدى. ايتەۋىر، جوق جەردەن ىلىك-شاتىستىڭ ءتۇيىنىن تارقاتاتىن كۇلدىرگى اڭگىمەنىڭ ورايىن تابا قويادى. الدىمەن تۇك بولماعانداي ەكى يىعى سەلكىلدەپ ءوزى كۇلەدى، ارتىنشا نەسىبەلىنىڭ بوكسە تۇسىن شىمشىلاپ، مۇنى دا ءبىر جايلى قىلعانشا تىنىم تاپپايدى. نەسىبەلى قانشا قاباق شىتقاندا قايدا بارادى. تۇردىالىدەي بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان، تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان تابىستان وزگە توتەنشە ولجادان قاراداي-قاراپ، ات-تونىن الا قاشاتىن قولى تازا جىگىت اعاسىن قايدان تابادى.

باياعىدا، باياعىدا ەمەس-اۋ، انا جىلى ورايى كەلگەن سوڭ ءبىر تانىسىنىڭ ۇلىن قاراۋىنا قىزمەتكە العان عوي. جانىپ تۇرعان جاس جىگىت قامشى سالدىرماستان تاپسىرىلعان جۇمىستى ءۇيىرىپ اكەتەدى. وندايعا راقمەتتەن باسقا نە ايتارسىڭ. ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن سورماڭداي   اكەسى. ءسىرا، ءتۇردىالىنى دە (اشىپ ايتپاسا دا) قىزمەتىم ءوتتى عوي، ونىڭ قايتارىمى قاشان بولادى دەپ بىردەمە دامەتكەندەي، بەتىڭە جالتاق-جالتاق قارايتىن جىلپوستاردىڭ  ساناتىنا قوسىپ جىبەرگەن بە قايدام، بىردە ەكى كەشتىڭ اراسىندا بەيتانىس بىرەۋدىڭ «پالەنشەكەمنىڭ سالەمدەمەسى ەدى» دەپ ءتورت-بەس قاپشىق سوعىمنىڭ ەتىن بورشا-بورشا تەرلەپ، اۋىزۇيگە اكەپ ءۇيىپ تاستاعانى. نەسىبەلى قايران قالدى. كورشى-قولاڭنىڭ: «جىل باسىندا سوعىم الساڭ، قىستاي سۇمەڭدەپ بازارعا جۇگىرمەيسىڭ، بۇل ءبىر قۇدايدىڭ راقاتى» دەگەندەرىن تالاي ەستىگەن. سونداي كۇن بىزگە قاشان تۋار ەكەن دەپ جۇرگەن-ءدى. ال ەندەشە. مۇندايدا  جەڭىلتەك مىنەزدىڭ قايدان تاپ كەلدى دەيتىنى بار. قۋانىشىن جاسىرا الماي، دەرەۋ تۇردىالىگە حابارلاسقان. ءتۇردىالىنىڭ جاۋابى قىسقا-تىن: «تيىسپە، قازىر كەرەك ادامدار كەرى اكەتەدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادرەسىن شاتاستىرعان عوي». ىزىنشە ايتقانداي، بەس-التى جىگىت ساۋ ەتىپ كەلدى دە، الگىلەردى ىلدىم-جىلدىم الدى دا كەتتى. كەيىن ءبىلدى، اۋزىنىڭ سالىمى جوق دەگەن انە سول، سوعىمدى ءتۇردىالى باسىن بۇزباستان قالاداعى بالالار ۇيىنە جونەلتىپتى. ول تۋرالى كەيىن مۇلدەم اڭگىمە  بولعان جوق.

قۇداي-اۋ، بۇل نەقىلعان بىتپەيتىن اجىك-گۇجىك؟ تۇككە العىسىز قايداعى-جايداعىنىڭ ايت جوق، توي جوق، باستىڭ ءىشىن جاۋلاپ العانى نەسى؟! بىلايعى كۇندەرى بەيمارال جۇرەتىن بايبىشە جوق-جىتىكتى تاپ وسى بۇگىن تۇگەندەي قالعان ەكەن دە. ءتۇردىالىنىڭ دە كۇن شىققانشا كەرىلىپ-سوزىلىپ، مارعاۋ جاتىسى ۇنامادى. شۇكىر، ازىرگە قولى بوس، ەندەشە وسى مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانىپ قالماسقا. قىزمەتكە ءبىر كىرىسسە، ءتۇردىالى ءولدىم دەسەڭ مويىن بۇرمايدى. تەلەفون كوتەرمەيدى. قۇددى مينيسترلىكتىڭ كۇللى شارۋاسىن جالعىز ءوزى اتقارىپ جۇرگەندەي. وندايدا نەسىبەلىنىڭ ويىنا دا الدەبىر جىمىسقى ويلار ورالا كەتەدى. بايقاۋىنشا، ءتۇردىالى مەيلى قىزمەتتىك تۇرعىدان بولسىن، جاسىنىڭ ۇلكەندىگى جانە قولعا العان تاپسىرمانى ىنتا-شىنتاسىمەن ءمىنسىز اتقاراتىن ۇستامدىلىعى، سابىرلىلىعىمەن بولسىن، وزگەلەردى ءۇن-ءتۇنسىز قاس-قاباعىنا باعىندىرىپ، ارلى-بەرلى جۇگىرتىپ جۇمساۋعا ورەسى جەتپەيتىن، ورەسى جەتپەگەننەن بۇرىن سونىڭ ىڭعايىن كەلتىرە المايتىن ىنجىق، تۋراسىنا كوشكەندە، ءوز ورنىن بىلمەيتىن قالبالاقتاعان بىرەۋ. قاراۋىنداعىلاردى شۇعىل شارۋاعا جەگىپ، تاپسىرىلعان ءىستىڭ ناتيجەسىن كۇتكەنشە ودان گورى ونى ءوزى تىندىرعاندى ءجون كورەتىن ناعىز شەكتەن شىققان ەلپەكپاي. وۋ، مۇندايلار شىراقپەن ىزدەگەندە تاپتىرا ما. سوسىن ۇستىنەن قارايتىن شوپكەتىشارلار تۇردالىگە كەلگەندە دىمدارىن شىعارمايدى. جىلى امانداسادى. كادەلى جيىنداردا رەتىن تاۋىپ ماقتايدى. وردەن-مەدالگە ۇسىنادى. «ءتۇردىالىنىڭ ورنىن باساتىن ادام ءالى تۋعان جوق!» بۇل پاقىر ءسىرا، سوعان ءماز.

نەسىبەلىگە بۇگىن شىنىمەن نە كورىنگەن، ا؟! ءومىر بويى قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ ۇنەمى جاقسى جاعىن كورۋگە تىرىسىپ، اناۋ-مىناۋ كەمشىلىگىن ەلەمەي، ونى دەرەۋ ەسىنەن شىعارىپ جىبەرۋگە ماشىقتانعان ايەلدى بۇگىن قانداي تۇلەن ءتۇرتتى؟ اسۇيدە ەرتەڭگى شاي قامىمەن ءجۇرىپ، كۇندە ىستەيتىن تىرلىگىنەن جاڭىلعانداي ەكى شىنىاياقتى ەدەنگە ءتۇسىرىپ، سىندىرىپ الدى. گاز پليتاسىنا قويعان بوتقاسى شاشىلىپ-توگىلدى. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، تىنىس الۋى جيەلەدى. تۇردىالىگە دەگەن وكپە-نازى بوگەت بۇزعان اعىن سۋداي بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەنى نەسى؟! قاراداي-قاراپ نە الباستى باستى؟ بۇگىندە جەكە-جەكە وتاۋ تىگىپ، ءۇيلى-باراندى بولعان ءۇش بالانى راسىمەن دە نەسىبەلىنىڭ جالعىز ءوزى باعىپ-قاقتى. وقىتتى-شوقىتتى. قاتارلارىنان كەم قىلعان جوق. ساباق ۇلگىرىمدەرىن دە باسى ءبۇتىن ءوزى قاداعالادى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سولارمەن بىرگە جارىسىپ كىتاپ وقىدى. ەسەپ شىعاردى. ەرتەڭدى-كەش تاماقتارىن دايارلادى. جانە جاتتالىپ قالعان مىنا ءسوزدى دۇعاداي قايتالاۋدان جالىقساشى: «سەندەر ءتۇردىالى تۇرسىنۇلىنىڭ ۇل-قىزدارى ەكەندىكتەرىڭدى ەستەن شىعارماڭدار. اكەلەرىڭە جاردەمدەسكەندەرىڭ سول --  ءتارتىپتى، ساباقتارىڭدى جاقسى وقىڭدار. سوندا عانا ول كىسىنىڭ مارتەبەسى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەرەدى».

«مارتەبەسى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەرگەن» ءاتىبىرلى ازامات ياپىر-اي، ءبىر بالانىڭ مەكتەپتەگى جينالىسىنا قاتىستى ما دەسەڭشى! بايى جوق، جەسىر قاتىنداي سونىڭ بارىنە، بارشاسىنا نەسىبەلى جالعىز شاپقىلايتىن. تۇردىالىدەن اناعۇرلىم تومەن قىزمەتتە جۇرگەندەر ەشكىمنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي-اق ەرتەڭگىلىك بالالارىن مەكتەپكە قىزمەتتىك كولىكپەن اكەپ تاستايتىن ەدى عوي. سويتەتىن دە قۇددى نەسىبەلىنى تابالاعانداي: «جەڭەشە، ۇيىڭىزگە جەتكىزىپ تاستايىق» دەپ ميىقتارىنان كۇلەتىندەرىن قايتەرسىڭ. وۋ، قانشا دەگەنمەن نەسىبەلىنىڭ دە ءناتى ايەل عوي، «ءبىز نەگە ءوستىپ جۇرمەيمىز، ءا؟» تۇردىالىگە ىڭعايىن تاۋىپ ەركەلەگىسى كەلگەندىكتەن بە، الدە ىشكى نازىن اقتارعىسى كەلگەندىكتەن بە، بىرنارسەلەردى تۇتىندەتكىسى كەلىپ تۇرادى دا، اياق استىنان نىلدەي بۇزىلادى: «قويشى قۇرىسىن، بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالسا... ودان دا جانىما جاماندىق بەرمەگەي. تۇردىالىگە دە كەسىرىمدى تيگىزبەيىن، قۇداي وسى كۇنىمىزدى كوپ كورمەسىن» دەپ سىلكىنىپ شىعا كەلەتىن.

نەسىبەلىگە بۇگىن شىنىمەن نە كورىندى؟ الدە ميتىڭ تىرلىكتەن شارشاعاندىقتىڭ بەلگىسى مە؟ قاراداي قاراپ تۇردىالىگە تيىسكىسى كەلەدى، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ ۇرىسقىسى كەلەدى. اراعا سۋماڭداپ شايتان كىرگەننەن ساۋ ما؟

̶  جاتا بەرەمىز بە، ءوستىپ؟  ̶  ءبىر قىرىنداپ كەلىپ، تەرەزە پەردەسىن بىلاي ىسىردى.

̶  ماعان نە دەيسىڭ؟  ̶  ءتۇردىالىنىڭ مۇنىسى ءمۇساپىردىڭ مۇڭ-زارىنداي  قۇمىعىپ ەستىلدى. ونى قالاي ايتىپ قالعانىن ءوزى دە بايقامادى.  ̶  بۇگىن ءسال دە بولسا تىنىش ۇيىقتادىم. كەشەگىدەي ەمەس، كوشەدەگى ابىر-سابىردىڭ اياعى باسىلعان ءتارىزدى عوي. سەن نە بايقادىڭ؟

̶  نەنى بايقاۋشى ەم، ءسىزدىڭ كورگەنىڭىزدى ءبىز دە كوردىك. كوشەدەگى اتىس-شابىستىڭ ورتاسىندا بولعانىمىز جوق. ۇيدە ومالىپ وتىرعانشا، بالكىم ورتالىققا ءبىر بارىپ كەلگەنىم ءجون بە ەدى.  ̶  نەسىبەلى اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزىن توسكە بالعا سوققانداي شەگەلەپ، نىعارلاپ ايتتى. سوسىن بۇعان ءتۇردىالى نە دەر ەكەن دەپ ءبىراز كۇتتى.

̶  ايتەۋىر، ەل تىنىش بولسا جارار...

̶  ەل تىنىش بولماي قايدا بارادى. جان-جاقتان اعىلعان قارۋلى اسكەر ەندى باس كوتەرگەندەرىن اياۋسىز قىرىپ سالادى.  ̶  بۇل جولى نەسىبەلىنىڭ ءسوزى كانىگى ساياساتكەردىكىنە ۇقساپ كەتتى.  ̶  بايعۇس بازاركۇلگە قانداي جاردەم بەرەرىمدى دە بىلمەيمىن.  ̶  كىرپىگىنە وقىس ىلىنگەن جاستى كورسەتكىسى كەلمەي تەرىس اينالدى.

بازاركۇل  ̶  ءتۇردىالىنىڭ ۇلكەن قىزى. بالا-شاعالى. كۇيەۋى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ اسكەري شەندى قىزمەتكەرى ەدى. كەشەگى دۇربەلەڭنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، جازىقسىزدان-جازىقسىز جاپا شەككەن جاۋىنگەر. ماسكەۋدەن كەلگەن ءبىر دوكەيدى باسبۇزارلار مەن تەرروريستەردەن امان الىپ، مەجەلى جەرىنە جەتكىزەمىن دەپ جۇرگەندە، بۇزاقىلار تاراپىنان اتىلعان وق قاپىدا كۇيەۋ بالانىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنا تيگەن. دەرەۋ وپەراتسيا. قازىر اۋرۋحانانىڭ جانساقتاۋ بولىمىندە. مۇندايدا ايانىپ قالاتىن نە بار، ءتۇردىالى تانىس-بىلىستەرىنە حابارلاسىپ، وپەراتسياعا بىلىكتى دارىگەرلەردى جۇمىلدىردى. قۇداي ساقتادى. الاعاي دا بۇلاعايدا وقتىڭ جۇرەك تۇسىنا قادالماعانىنا شۇكىر. ءتىل تارپاي كەتەر ەدى. قاڭعىعان وقتان قانسىراعان قاراپايىم تۇرعىندار قانشاما. ۇلكەن قالا ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ادام ايتىپ تاۋىسا المايتىن اتىشۋلى ابىگىرگە ءتۇستى. الدىمەن مادەنيەتتى تۇردە باستالعان ەرەۋىلدىڭ سوڭى ادام توزگىسىز بۇزاقىلىققا ۇلاستى. بەيبىت زاماندا بەيبىت تۇرعىندارعا وق اتىلدى. جيىرماعا جەتەر-جەتپەستەگى جاستار قىرشىنىنان قيىلدى. جىلاپ-سىقتاۋدان قالانىڭ تاس ۇيلەرىنىڭ سۋىق قابىرعالارى كارى كەمپىردىڭ قۇرت جەپ، يەگىندە قالعان اۋرۋ تىسىندەي ءۇستى-ۇستىنە سىرقىرادى. قانسىراعانداردىڭ جالعىز كۋاگەرلەرى دە سولار ەدى. وپات بولعانداردىڭ سانى ءالى بەلگىسىز. بيلىككە كوپشىلىكتىڭ وكپەسى قاراقازانداي.  ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتكەن. ءجا، مينيسترلەر كابينەتى قايتا جاساقتالار، بۇلىنگەن، قيراعان دۇنيەلەر قايتا قالپىنا كەلەر. ال شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جالعىز جاپىراعىنىڭ تىلەۋىن تىلەۋمەن تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرعان اعايىننىڭ تاس توبەسىنەن تۇسكەن قايعى-شەرى بۇل جالعاندا ۇمىتىلا قويسا جاقسى عوي.

̶  بازاركۇلدىڭ جاعدايىن مەن تۇسىنەمىن، بىراق قولدان كەلەر امال نە؟

̶ ءتۇنى بويى بالا-شاعاسىمەن اۋرۋحانا ەسىگىن كۇزەتىپ شىعىپتى.  ̶  نەسىبەلى اۋىر كۇرسىندى.  ̶  سورلى بالانىڭ جانى قالسا، وزگەسىن كورەر-داعى. ورتانشىسى قىز بالا عوي، «اكەمدى كورسەتىڭدەر، كورسەتىڭدەر!» دەپ دارىگەرلەرمەن الىسىپ-جۇلىسىپ، تەرەزە اينەگىنە قولىن ءتىلدىرىپ، ءوزى دە وڭباي قانسىراپ قالىپتى.

̶  قاپ، بالالىق جاساعان ەكەن دە!

̶  ولارعا اقىل ايتاتىن جاندارىندا كىم بار. ولارعا بۇيتپەڭدەر، سۇيتپەڭدەر دەيتىن ءبىزدىڭ جاتىسىمىز مىناۋ.

̶ جانساقتاۋ بولىمىنە كىسى كىرگىزبەيدى. بەكەرگە ۋاقىت ءولتىرۋ. تىلەپقاليدىڭ كورەر قىزىعى ءالى الدا عوي. قىرىق بەس دەگەن نە ءتايىرى! بالالارى دا اياقتانعان جوق.

̶  سونى بىلسەڭىز، نە جاتىس؟  ̶  نەسىبەلىنىڭ داۋىسى ءورت ءسوندىرۋ ماشينەسىنىڭ دابىلىنداي قاتاڭ ەستىلدى.

̶  ماعان نە دەيسىڭ؟  ̶  تۇردىالى توسەگىنەن جىلدام تۇرەگەلدى.

̶  جاندارىندا بولايىق، ولاردىڭ بىزدەن باسقا كىمى بار. سوزبەن جۇباتساق تا ءسال-ءپال جاردەمىمىز تيەر.

̶  ماقۇل.

̶  گاراجدان ماشينە شاقىرتىڭىز، تەزدەتىپ اۋرۋحاناعا جەتىپ الايىق.

̶  ا...ا؟  ̶  ءتۇردىالى تاماعىنا الدەنە كەپتەلىپ قالعانداي، تۇنشىعا جۇتىندى.  ̶  وعان ءبىزدىڭ قۇدىرەت جۇرمەيدى.

̶  نە عىپ؟

̶  ۇكىمەت وتستاۆكادا. دۇنيەنى ارلى-بەرلى اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءجۇرىپ و جاعىن بىلمەگەنىڭ قالاي؟ ودان دا تەزدەتىپ تاكسيگە زاكاز بەر.

ءبىر شىنىاياق سۋىعان شاي، ءبىر ءتىلىم نانمەن ورازاسىن اشقان ءتۇردىالى ەسىك الدىنا شىققاندا كيەتىن سپورتشى كۇرتەشەسىن يىعىنا ءىلىپ، اپىل-عۇپىل سىرتقا بەتتەدى.

***

قالالىق اۋرۋحانانىڭ ەنسىزدەۋ ۇزىنشا ءدالىزى ءيىن تىرەسكەن ادام. ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى باسىن سۇيەگەن، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى سۋ تامىزعان، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ وكسىپ جىلاعان... جان تۇرشىگەرلىك كورىنىستەن قاراداي-قاراپ جان-دۇنيەڭ قۇمداي ۇگىتىلەدى. مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ءتۇردىالى تۇسىنبەدى. شىعىپ كەتۋگە جانە باتىلى جەتپەدى. تالاي دۇربەلەڭدى باستان وتكىزگەن، ءبىر تۇتام تىرلىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن جاقسى تۇسىنەتىن ساليحالى ازامات رەتىندە  كوكەيىندەگى جۇباتۋ سوزدەرىن ايتۋعا وقتالا بەردى دە، وقىس ىركىلىپ قالدى. مۇنىسى اقىل. قايعىدان قان جۇتقان مىنا جۇرت ءتۇردىالىنى تىڭداپ، كوزدەرىندەگى موقشاقتاعان جاسىن ءسۇرتىپ،  جان-جاقتارىنا جىتىلەنە قاراسا... اي، قايدام، قايدام-اۋ!

كەشەگى سودىرلار سالعان سويقاننىڭ قولعا ۇستاتقان «ناتيجەسى» مىنەكەي: بىرەۋدىڭ اكەسى، بىرەۋدىڭ بالاسى، بىرەۋدىڭ جارى جارالانعان. ولاردىڭ ءولى-تىرىسىنەن كوپشىلىك ءالى بەيحابار.  كوشەدەگى اتىس-شابىستان باستارى جارىلىپ، كوزدەرى شىعىپ، اياقتارى سىنعانداردى «جەدەل جاردەم» ۇلگەرگەنشە ءار جەردەن جيىپ-تەرىپ، وسىندا اكەپ توعىتقان. شۇعىل وپەراتسيانىڭ كوپتىگىنەن دارىگەرلەردىڭ كوزدەرىنە تەر قۇيىلىپ، بەت-اۋىزدارى دومبىعىپ، ءىسىنىپ كەتكەن. تاقتاي ورىن تيمەگەندەر جامباستارىنان سىز وتكەندىگىنە قاراماي، جالپ ەتىپ تاس ەدەنگە وتىرا سالعان. وسى تۇستا ولارعا دا تۇكتىڭ قاجەتى جوق ەدى،  تەك وپەراتسيا ۇستولىندە جاتقان جاناشىر جاقىنىنىڭ  جانى امان قالسا جارادى. ءتۇردىالى اقىماق بولا جازداعانىمدى قاراشى دەپ، ىشتەي تاۋبەسىنە كەلدى. بىلشىلداپ سويلەمەگەنىنە قۋانىپ تۇر. مىنالاردىڭ ىشىنەن وعان بىرەۋلەردىڭ قۇلاق اسۋى مۇمكىن بە؟! مۇمكىن ەمەس! كەرىسىنشە بۇل بىرنارسە قيراتقانداي بارا-بارا كوسەمسىپ سويلەي تۇسكەن ساتتە... باس-كوزگە قاراماي، بوتەلكەلەر مەن جارتىلاي جەلىنگەن تاماق قالدىقتارى تۇس-تۇستان جاڭبىرشا جاۋار-اۋ. اقىرىندا ءتۇردىالى باس ساۋعالاپ، تسەمەنت دۋالدىڭ تاساسىنا تىعىلار.

كۇڭگىرتتەۋ ءدالىز ىشىنەن بازاركۇل كوزگە شالىنبادى. الدە كۇيەۋىنىڭ بەتى بەرى قاراعان سوڭ ءوز-وزىنە كەلىپ، بالالاردى دەمالدىرايىن دەپ ۇيىنە كەتتى مە. ءتۇردىالىنىڭ بويىنا بەيماعۇلىم جىلى اعىس جۇگىردى. نەسىبەلىنىڭ قولىن قاتىراق قىستى. مۇنى قالاي كورگەنىن قايدام، وپەراتسيانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تانىس حيرۋرگ جان-جاقتان قاۋمالاعان كوپشىلىك اراسىنان سىزاتتاي جول تاۋىپ، بەرى جاقىندادى. ءجۇزى سولعىن، كوز جانارى قىپ-قىزىل. ءتۇردىالى  تىكسىنىپ قالدى. امان بولعاي! سالەم-ساۋقاتسىز ايتىلعان شولاق سويلەمدەر جۇرەگىنە تىكەندەي قادالدى:  ̶  ءتۇردىالى تۇرسىنوۆيچ، قولدان كەلگەن كومەكتى ايامايتىندىعىمىزدى بىلەسىز. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كوزىن اشىپ، «جاعدايىم جاقسى» دەگەندەي، بىزگە دە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، جايلى جاتقان. سوسىن «مۇندا وتىرىپ تەككە شارشاماڭىزدار» دەپ ايەل-بالالارىن قايتارىپ جىبەرگەم. ءبىر ساعات بۇرىن، تاڭ الدىندا جۇرەگى بىردەن توقتاپ قالدى. جۇرەگى بۇرىن اۋىراتىن با ەدى؟ تىلەپقالي ساقتاشەۆيچ ەلدىڭ بىرلىگى ءۇشىن جانىن اياماعان ناعىز ەرجۇرەك جاۋىنگەر!.. قازاناماعا ءوستىپ جازدىرارسىزدار.

ءتۇردىالى ودان ءارى ەشنارسە ەستىگەن جوق. قۇلاعى ءبىتىپ قالعان، سام-سوز. نەسىبەلىنىڭ «بازاركۇلگە نە ايتامىن؟!» دەپ اڭىراپ جىلاعانىنا دا نازار سالماستان، تاس ەدەنگە ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

***

تىلەپقاليدىڭ مۇردەسى ورتالىق زيراتتىڭ شەتكەرىلەۋ ءبىر بۇرىشىنا جەرلەندى. ارتىنان ەكى ءجۇز ادامعا اس بەرىلدى. ءتۇردىالى كۇيەۋ بالاسىنىڭ باسىنا قويىلعان قوڭىر گرانيتكە «ەل بىرلىگى جولىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان جاۋىنگەر» دەگەن سوزدەردى ويىپ جازدىردى. مۇنىمەن جىرتىق كوڭىلدىڭ جاراسى قايدان ءبىتسىن. ەلدەن كەلگەن تۋىستاردى كەلەسى كۇنى تۇگەلىمەن شىعارىپ سالدى. شىلىم شەكپەۋشى ەدى. ۇيگە كىرۋگە جۇرەكسىنگەندەي ەسىك الدىندا الدەكىمنەن سۇراپ العان ارزانقول تەمەكىنى بۋداقتاتىپ، ءبىراز ءجۇرىپ الدى. تىلەپقاليدىڭ ءوزىن قالاي سىيلايتىنىن، ءازىل-قالجىڭدارىنىڭ جاراسا كەتەتىنىن، ۇلكەن تاماقتىڭ الدىندا ايەلدەردەن جاسىرىپ، ءبىر-ەكى رومكى ۆيسكيدى تارتىپ جىبەرىپ، تۇك بولماعانداي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ، ۇستولگە جاقىندايتىنىن... كوڭىلى الەم-جالەم كۇيدە ەسكە ءتۇسىردى. ەشكىمگە كورسەتپەي شەرىن تارقاتىپ، جىلاپ العاندى ءجون كوردى. ۇلتتىق كومپانيادا يۋريست-كونسۋلتانت بوپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن ءتۇردىالىنىڭ جاناشىرلىعىنىڭ ارقاسىندا قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە اۋىستى. ءوتىنىش كىمنىڭ تاراپىنان تۇسكەندىگىن ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى اقيقاتىنا جەتە المادى. «جۇمىسىم جاقسى عوي، جالاقىسى دا ءتاۋىر. بىراق پەنسيونەر سەكىلدى ەرتەلى-كەش ءمىز باقپاي، كرەسلو كۇزەتكەن اۋىر ەكەن. كۇش-قۋات باردا ءارى قيىندىقپەن كۇن سايىن بەتپە-بەت جۇزدەسەتىن ءبىر مەكەمەگە اۋىسسام...» تىلەپقالي وسىلاي دەدى مە، بالكىم پالەنى باستاعان ءتۇردىالىنىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەگەي: «كەڭسەدە ومالىپ ءبىراز وتىردىڭ ، وسكەندە، كوتەرىلگەندە ءبولىم باستىعى بولارسىڭ. ال قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا بارساڭ تەز وسەسىڭ، اسكەري شەنىڭ جوعارىلايدى».

ەندى مۇنى انىقتاۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق. وزەككە قۇيىلعان ورتتەي وكىنىش. سول جەردە جۇرە بەرگەندە... كولدەي ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى. ءيا، ايتاتىنى جوق، ءتورت بولمەلى جايلى پاتەردىڭ ءىشى قاڭىراپ بوس قالعانداي.  الدىنان ارسالاڭداپ شىعاتىن تىلەپقالي قايدا؟! بالالاردىڭ كوزىنشە بوسامايىن دەپ استىڭعى ەرنىن قانشا تىستەلەسە دە، كوكىرەكتى جارىپ جىبەرەتىندەي لىقسىپ كەلگەن وكسىكتى تەجەي المادى. نەسىبەلى ايتپاقشى، قازىر «ارقا تىرەيتىن جالعىز سۇيەنىشىم، اكەم-اۋ، ءبىز ەندى قايتىپ كۇن كورەمىز؟!» دەپ شاشىن جۇلىپ، بەتىن تىرناماسا دا، ابدەن السىرەگەن بويىن ازەر يگەرىپ، مويىنعا اسىلا كەتەتىن بازاركۇلدى قايتىپ جۇباتادى؟ نە ايتادى؟ ايتقانى  -- جىرىم-جىرىم جارالى جۇرەككە جاماۋ بولۋعا جاراسا.

تابالدىرىقتان تالتىرەكتەپ اتتادى. مىنە، ءوزىنىڭ توپشىلاعانىنداي بولدى دا شىقتى. قوڭىر ءشالىسىن بۇركەنىپ، ديۆاننىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان بازاركۇل اكەسىن كوردى دە، ورنىنان اتىپ تۇردى. قان-ءسولسىز ءجۇزى قاپ-قارا. جاناردىڭ وتى جەل جۇلمالاعان بىلتە شامداي تاۋسىلۋعا تاياۋ. ءبىر-ەكى قادام بەرى اتتادى. ءتۇردىالى قىزىنىڭ جۇزىنە تىكتەلىپ قاراۋدان جاسقاندى. كوز جاسىنىڭ سارقىلعانىنا قاراماي، ەكى قولىن ەكى جاققا سىلق ەتكىزىپ بوس تاستاعان بازاركۇل اكەسىمەن كورىسۋگە كەلە جاتتى دا، قان-ءسولسىز ءجۇزى ودان ءارى كۇرەڭىتىپ، وقىس ءاسۇي جاققا كىلت بۇرىلدى. نەگە؟ ال ءتۇسىنىپ كور! تۇلا بويىن ءتۇتىپ جەگەن قايعى-قاسىرەتتى ءبىر جەڭىلدەتسە اكەم عانا جەڭىلدەتەر دەپ پايىمداعان پەرزەنتىنىڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە كوڭىلى قالامايتىن اداممەن كەزدەيسوق كەزدەسكەندەي تەرىس بۇرىلعانى قالاي؟ ءتۇردىالىنىڭ كىناسى نە؟ ەسىك قايىرىلىسىندا نە ارى، نە بەرى وتە الماي، سوستيىپ قالت تۇرىپ قالدى. كوردى، بۇلتالاقتايتىن نەسى بار، بازاركۇلدىڭ ابدەن السىرەگەن جانارى سول ساتتە ءبىر جالت ەتتى دە، جەبە كىرپىكتەرى تىكىرەيىپ-تىكىرەيىپ ءتۇردىالىنىڭ جۇزىنە كىرپىدەي قادالدى. ال ءتۇسىنىپ كور! قۇداي-اۋ، ءدال وسى وقيعا ءۇشىن ءتۇردىالىنى كىنالايتىن نە ءجونى بار؟ مىنا دۇنيە نە بوپ بارادى-ەي، ا؟! جۇرت اياعى باسىلدى عوي، تىلەپقاليدىڭ بالا-شاعاسىمەن بىرگە وتىرىپ، مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ، ءوزىن دە، وزگەلەردى دە دەمەيىنشى دەپ، جاقسى نيەتپەن كەلگەندە... ءۇستول باسىندا قاققان قازىقتاي ءتىپ-تىك سازارىپ وتىرعان نەسىبەلىنىڭ دە تۇردىالىگە كورسەتەر قايرانى شامالى ەدى. جۋىق ماڭدا بازاركۇل ءاسۇي جاقتان شىعا قويمادى. «وۋ، بەرى كەلسەڭشى، وزىمىزشە سۇحباتتاسايىق، كەلەشەككە جوسپار قۇرايىق» دەپ ءتۇردىالى قايتىپ بەلسەندىلىك تانىتسىن.

«اكەمدى كورسەتىڭدەر، كورسەتىڭدەر، ايتپەسە قانسىراپ ولەمىن!» دەپ تەرەزە اينەگىنە قولىن ءتىلدىرىپ، جۇرتتى ابىگىرگە سالعان تىلەپقاليدىڭ بويى سىرىقتاي توعىزىنشى سىنىپتا وقيتىن قىزىن ءتۇردىالى باۋىرىنا باسىپ، ارقاسىنان سيپاماقشى ەدى. ءبىراز نارسەنى سونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاماقشى ەدى. «اناڭدى دا جىلاتپا، ءوزىڭ دە جىلاما، وسى ءۇيدىڭ باس كوتەرەر ۇلكەنى سەن» دەمەكشى عوي باياعى. ءتۇردىالى قارالى ۇيدەگى تىنىس تارىلتار اپ-اۋىر اۋرانى جەڭىلدەتكىسى كەلدى مە قايدام، ەسىك جاقتاۋىنا سۇيەنگەن جيەن نەمەرەسىن قۇشاعىما قىسايىنشى دەپ وقتالعان. ءما، بەزگەلدەك! تۋرا شەشەسىنەن اۋماي قالعانىن قارا، ءتۇردىالى جانىنا جاقىنداي بەرگەندە الدەنەنى سىلتاۋراتىپ، كورشى بولمەگە كىرىپ كەتتى. ناعاشى اتاسىنىڭ ىستىق قۇشاعىن دا، جاناشىرلىقپەن ايتىلاتىن ناقىل سوزدەرىن دە كەرەك قىلمادى. ءتۇردىالى ءوزىن بۇل ۇيگە باسى ارتىق ادامداي سەزىندى.

ۇستولگە جاقىنداپ نان اۋىز ءتيدى. ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، بىلگەنىنشە ايات وقىدى. تىلەپقاليدىڭ كەنجەسى  --  جاسانجاننىڭ باسىنان سيپاپ، قالتا تەلەفونىنان كوز ايىرماعان قارا بالانى اجىك-گۇجىك اڭگىمەگە تارتقاننان باسقا نە قالدى: «سپورت سەكسياسىنا قاتىسىپ ءجۇرسىڭ بە؟ حوككەي جۇرەكتىلىككە تاربيەلەيدى... جاتتىعۋلاردى جىبەرمە، بارىنە ۇلگەرۋگە تىرىس!..» وۋ، بۇلارعا نە كورىنگەن؟ ەڭ اياعى ويىن بالاسىنىڭ ءوزى ءتۇردىالىنىڭ كۇرەكتەي الاقانى ماڭدايىنا تيگەندە، جىلان شاعىپ العانداي شورشىپ ءتۇستى: «ساباققا دايىندالۋىم كەرەك ەدى». ەسەيىپ كەتكەندەي. مۇڭدى كوزقاراسىنىڭ تاساسىندا تۇردىالىدەن كوڭىلى قالعان وكپەنىڭ ءازىر وشىرۋگە كەلمەيتىن، وعان كونبەيتىن سۇپ-سۇرقاي ىزدەرى  سايراپ جاتتى.

نەسىبەلىگە دە ۇيگە قايتايىق دەگەن جوق. ونىڭ ءبىر-ەكى كۇن وسىلارمەن بىرگە بولعانى ءجون شىعار. جەڭىل-جەلپى شاي-سۋىن ءوزى-اق دايىنداپ ىشەر.ارعى جاعىنا اس باتسايشى. بار ەرمەگى تەمەكى. باننا قابىلداپ، ىستىق كوفەمەن ءبىر-ەكى رومكى ۆيسكي ىشسە قايتەر ەدى. تەلەديداردا -- ءبىر ءان، ءبىر اۋەن. قازاقستانداعى كەشەگى جاعداي  --  الەم ەفيرى ءۇشىن تاپتىرماس تاقىرىپقا اينالعان. ەرتەڭ جاڭا ۇكىمەت قۇرامى قايتا جاساقتالادى. كىم كەلەدى، كىم كەتەدى؟ ءتۇردىالىنىڭ تۇستاستارى ءۇشىن قانى جەرگە تامباي تۇرعان نەگىزگى ماسەلە وسى ەدى. الدەكىمدەردىڭ قوڭىراۋىن كوتەرمەدى. «كىم كەلىپ، كىم كەتسە دە، مەن ءۇشىن ءبارىبىر». تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادى. جيەن نەمەرەلەرىنىڭ ماناعى قىلىقتارىن قانشا ءبىر سولاردىڭ پايداسىنا شەشىپ، ەرتەڭ ءبارى جونگە تۇسەدى عوي دەسە دە، ءارى-بەرى ويلانىپ، اقىرى اقىلعا سىيعىزا المادى. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى ەرەۋىلشىلەردىڭ ايقاي-سۇرەڭى قۇلاق تۇبىنەن قوڭىراۋلادى دا تۇردى: «بيلىك قاراپايىم حالىقپەن ساناسپايدى، جالعان، وتىرىك ۋادە بەرۋدەن شارشامايدى... ەل مۇددەسى اياۋسىز اياققا تاپتالعان...» بيلىك اتاۋلىنىڭ ءبىر بەلسەندى مۇشەسى ءوزى عوي. كىمگە ۋادە بەردى، كىمنىڭ مۇددەسىن تاپتادى؟ اقىلعا سالعاندا ءتۇردىالى ءبىتىم-بولمىسىمەن تازا ادام. بىراق ونىسىن كىمگە دالەلدەمەك؟ ەڭ سوراقىسى، ماناعى جيەن نەمەرەلەرىنە دەيىن «سول دۇربەلەڭنىڭ بارىنە بيلىك كىنالى، سوندىقتان ءسىز بىزدەن اۋلاق ءجۇرىڭىزشى، سەنسىز دە كۇنىمىزدى كورەرمىز» دەيتىن ءتارىزدى. ال كەرەك بولسا!.. عۇمىر بويى سول ورتانىڭ قارا قازانىندا قايناعان ءتۇردىالى قاي تۇستان قاتە جىبەردى. كىممەن اۋىز جالاستى، ەل مۇددەسىن ەسكەرمەي جۇرت تاۋسىلا ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي اتتوبەلىندەي اۋقاتتى ادامداردىڭ الداۋ-ارباۋىنا ءتۇسىپ، كەيبىر ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويىپ جىبەرگەننەن ساۋ ما؟! ەح!                                                                                                ***

ۇيرەنشىكتى كابينەتىنە ەرتەلەۋ كەلگەن ءتۇردىالى جىلى ورنىنا قايتا بەكىگەن ءمينيستردىڭ اتىنا «مەنى ءوز ەركىممەن قىزمەتتەن بوساتىڭىز» دەپ ارىز جازدى. ونى پاپكىگە سالىپ، قابىلداۋ بولمەسىندەگى جاس قىزدىڭ قولىنا ۇستاتتى. ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مينيسترگە قۇتتىقتاۋشىلاردىڭ الدىمەن كىرۋىنە قۇقىلى ەدى. كەزەكتە تۇرعاندارمەن باس يزەسىپ، جىلى امانداستى. ءسوز جوق، بۇل جايساڭدار ەرتەڭ ءبىرىنشى ورىنباساردىڭ قىزمەتتەن بوسانۋىن سان-ساققا جۇگىرتەدى: «بۇزاقىلارمەن بايلانىسى جوق پا ەكەن؟» دەۋلەرى دە مۇمكىن عوي. ءجا، دەسە دەي بەرسىن. بۇعان تاڭعالاتىن نەسى بار، اقىرعى دەمى بىتكەنشە ادال ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن!

قۋانىش جيەنباي

Abai.kz