توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەيبىت جولمەن تاۋەلسىزدىك الۋىمىز بىزگە تاريحتىڭ تارتۋ ەتكەن باعا جەتپەس سىيى ەدى. ەندى، كوزدىڭ قاراشىعىنداي وسى قۇندىلىعىمىزدى الدەبىر ەۋرازياشىل وداقتان، كرەملدىك جىمىسقى ساياساتتان عانا ەمەس، جالپى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنان قورعاۋ ءار قازاقتىڭ ابزال بورىشىنا ءارى زور جاۋاپكەرشىلىگىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، قازىرگى الماعايىپ زاماننىڭ ءوزى «جاۋ جوق جەمە، جار استىندا» دەگەن ناقىلدى ەسكە سالىپ تۇرعانداي. وسى ورايدا، جاھاندانۋدىڭ كۇڭگەيىنە عانا شۋاقتاي بەرمەي تەرىسكەي بەتىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتۋىمىز قاجەت سەكىلدى.

ادامزاتتى باسقارۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن ءبىر قولعا شوعىرلاندىرۋعا تىرىسۋشىلار XX عاسىردا وسى ءبىر جاھاندانۋ دەگەندى ويلاپ تاپقانىمەن ونىڭ ءتۇپ نەگىزى تىم ارىدا جاتقان كورىنەدى. جالپى بۇكىلالەمدى اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا ۇستاعىسى كەلگەندەر بارلىق تاريحي كەزەڭدە بولدى، ارينە. بىراق، وعان وزىق ويلى ەلدەر مەن سانالى حالىق جول بەرە قويمادى. وتارلاۋشىلارعا تەگەۋىرىندى تۇردە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن قورعاۋ جولىندا جان اياماي كۇرەستى.

قازىرگى تاڭدا جاھاندانۋ ءۇردىسى ءوزىنىڭ وتارلىق ساياساتىن «بوستاندىق»، «ەركىن نارىق» سەكىلدى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن سوزدەرمەن كومكەرىپ، ءوڭىن اينالدىرا باستاعانداي. بىلاي قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى دە تىڭنان تۇرەن سالعان، بۇگىن عانا قولعا الىنىپ وتىرعان ارەكەت ەمەس.

توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەيبىت جولمەن تاۋەلسىزدىك الۋىمىز بىزگە تاريحتىڭ تارتۋ ەتكەن باعا جەتپەس سىيى ەدى. ەندى، كوزدىڭ قاراشىعىنداي وسى قۇندىلىعىمىزدى الدەبىر ەۋرازياشىل وداقتان، كرەملدىك جىمىسقى ساياساتتان عانا ەمەس، جالپى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنان قورعاۋ ءار قازاقتىڭ ابزال بورىشىنا ءارى زور جاۋاپكەرشىلىگىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، قازىرگى الماعايىپ زاماننىڭ ءوزى «جاۋ جوق جەمە، جار استىندا» دەگەن ناقىلدى ەسكە سالىپ تۇرعانداي. وسى ورايدا، جاھاندانۋدىڭ كۇڭگەيىنە عانا شۋاقتاي بەرمەي تەرىسكەي بەتىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتۋىمىز قاجەت سەكىلدى.

ادامزاتتى باسقارۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن ءبىر قولعا شوعىرلاندىرۋعا تىرىسۋشىلار XX عاسىردا وسى ءبىر جاھاندانۋ دەگەندى ويلاپ تاپقانىمەن ونىڭ ءتۇپ نەگىزى تىم ارىدا جاتقان كورىنەدى. جالپى بۇكىلالەمدى اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا ۇستاعىسى كەلگەندەر بارلىق تاريحي كەزەڭدە بولدى، ارينە. بىراق، وعان وزىق ويلى ەلدەر مەن سانالى حالىق جول بەرە قويمادى. وتارلاۋشىلارعا تەگەۋىرىندى تۇردە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن قورعاۋ جولىندا جان اياماي كۇرەستى.

قازىرگى تاڭدا جاھاندانۋ ءۇردىسى ءوزىنىڭ وتارلىق ساياساتىن «بوستاندىق»، «ەركىن نارىق» سەكىلدى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن سوزدەرمەن كومكەرىپ، ءوڭىن اينالدىرا باستاعانداي. بىلاي قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى دە تىڭنان تۇرەن سالعان، بۇگىن عانا قولعا الىنىپ وتىرعان ارەكەت ەمەس.

ەرتەدە ەجەلگى مىسىرداعى قۇپيا ءبىلىم مەن ماڭىزدى مالىمەتتەرىن ساقتاۋشىلار الەم ەلدەرىنىڭ ساۋدا-ساتتىق قاتىناستارىن بىرتىندەپ يەلىكتەرىنە الۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، مادەني بايلانىستاردى ءوز مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىنا ساي يكەمدەپ الىپ، باسقارۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن كورىنەدى. سولاردىڭ مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن قازىرگى باتىس ەلدەرىندەگى قارجىلىق ەليتا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ شىنايى ماقساتتارىنىڭ ىشكى سىرلارىن جاسىرۋ ءۇشىن عانا جىمىسقى ارەكەتتەرىنە «جاھاندانۋ» دەپ ات قويسا كەرەك. ونىمەن دە شەكتەلمەي ءتۇرلى ەلدەر مەن مەملەكەتتەردىڭ قوعامدى باسقارۋ جالپى ۇستانىمدارىن، تاسىلدەرىن جاساپ، اتالمىش ۇدەرىسكە باسشىلىق ەتىپ كەلە جاتقانى قازىرگى اقپاراتتىق داۋىردە ەشكىمگە قۇپيا بولماي قالعان...

ولاي بولسا، جاھاندانۋ ءۇردىسىن تاسادا تۇرىپ قالاي باسقاراتىندىعىنىڭ، ونىڭ كەيبىر تاسىلدەرىنىڭ قىر-سىرلارىنا تەرەڭدەپ ۇڭىلۋگە تىرىسايىق.

بارىمىزگە بەلگىلىسى، ارينە، قارۋ-جاراقتىڭ كۇشىمەن قىرىپ-جويۋ. ىقىلىم زاماننان قولدانىپ كەلگەن ءداستۇرلى قارۋلار: مىلتىقتىڭ نەشە اتاسى، تانك، بومبالاۋشى ۇشاقتار ت.س.س. تۇرعىندارىن قىرىپ-جويىپ، ماتەريالدىق بايلىعىن تالان-تاراجىعا سالعان سوڭ ءبارىن ءوز يەلىگىنە قاراتىپ الا سالا سالادى. وسى ورايدا، «سوعىس دەگەنىمىز ساياسي ماقساتتى وزگەشە تاسىلمەن جالعاستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ كارل فون كلاۋزەۆيتس جايدان جاي ايتپاسا كەرەك.

الەم تاريحىندا ونداي قاندى قىرعىن سوعىستار تالاي وتكەن. تاريحي كەزەڭدەردە بۇكىل ءبىر ەلدى، ۇلتتى جالماپ، جاپپاي قۇلدىققا سالۋعا ۇمتىلعان، الدىن الا جوسپارلانعان سوعىسپەن قاتار ءتۇرلى ايلا-شارعىلار دا جاسالىپ كەلدى. قازىر دە ادامزات ونداي زۇلىمدىقتىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلا العان جوق. ءبىرى وزگەنىڭ جەرىندەگى بايلىققا كوز الارتسا، ەندى ءبىرى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسا قارۋلانۋعا ءماجبۇر. اقىرى، ەكى جاق تا قورعانىس سالاسىنا قىرۋار قارجى شىعىنداپ، ەكونوميكالىق دامۋدى تەجەپ، كەرى كەتۋدە. اقىرى، ءار ەل ءوزىنىڭ گەوساياسي جاۋلارىمەن بىرلەسە باسەكەلەسىپ ءجۇرىپ، جەر عالامشارىنىڭ كۇللى تىرشىلىگىن، ادامزاتتىڭ بارلىق وركەنيەتىن تىپ-تيپىل ەتە الاتىن زور قۋاتتى قارۋ-جاراقتى ويلاپ تاۋىپ، ۇستاپ وتىر. جاي وتىرعان جوق، اراسىندا ءتۇرلى سىلتاۋمەن ءار جەردە سوعىس ءورتىپ تۇتاتىپ تا قويادى...

اقش اسكەرى يراكقا سەبەپسىز باسىپ كىرىپ، ول ەلدەن ميستەر بۋش جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ تاپپاعان كەزدەن باستاپ جۇرتشىلىق سىرتتان «ەكسپورتتالاتىن» دەموكراتيا اتتى قۇندىلىققا كۇمانمەن قارايتىن بولعان. وعان بۇرىنعىداي ەمەس، وتارلاۋدىڭ قۇرالى، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن السىرەتەتىن، شيكى زات نارىعىن تارتىپ الۋدىڭ امالى، دامۋشى ەلدەردىڭ حالقىن قارجى جۇيەسىمەن اربايتىن «مي شىرماۋشى» يدەولوگيا دەپ قارايتىنداردىڭ قاتارى قازىرگى تاڭدا ازايماي وتىر. دەموكراتيانىڭ قورعانى سانالاتىن الىپ ەل 16 تريلليون دوللارلىق سىرتقى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرعانىنا قاراماستان جىلىنا شامامەن 1 تريلليون دوللاردى اسكەري كۇشكە اياماي-اق شىعىنداپ وتىر.  وعان شىن مانىندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى بىرىگىپ، ءبىر جىلدا قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن بارلىق قاراجاتتى قوسساڭ دا جەتپەيتىن كورىنەدى.

جارايدى، جات ەلدىڭ اسكەرى باسىپ كىرىپ جاۋلاي الماسىن دەلىك. بىراق، ەل تۇرعىندارىن قىناداي قىرىپ تاستاۋعا قاۋقارلى - گەنوتسيد قۇرالدارىن قايدا قويامىز. ايتالىق، اراق-تەمەكى، ەسىرتكى زاتتارى، گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى، ءدارى-دارمەك، تاماق دامدەگىش قوسىندىلار سەكىلدى حيميالىق ونىمدەر. ولارعا بۇگىنگىلەر عانا ۋلانىپ قالا بەرسە، راحمەت ايتارسىڭ. كەيىنگى ۇرپاعى ءۇرىم-بۇتاعىمەن تۇقىم قۋالاعان اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، يممۋندىق السىرۋگە ۇشىراپ قۇرىپ بىتپەك. سوندا الگى ەكىنشى سوعىستا بىزدەن جەڭىلىپ قالعان ادولف گيتلەردىڭ «شىعىستاعى ۆارۆارلاردى تازالىقتارىنان اجىراتۋ كەرەك. ولاردى اراق-تەمەكىگە بارىنشا ءۇيىر ەتكەن ءجون» دەگەن وسيەتىنىڭ قالتقىسىز ورىندالىپ جاتقانى ما؟!

وسىناۋ گەنوتسيدتىك قۇرالدار ارقىلى ياعني، سپيرتتىك ىشىمدىكتەر، ەسىرتكى زاتتارى، كەيبىر ۆاكتسينالارى مەن گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعان جەمىس-جيدەكتەرىمەن بۇكىل ءبىر ۇلتتى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ الىپ، جويىپ جىبەرۋگە قۋاتى جەتەتىنىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس. الايدا، مۇنىڭ ءبارىن قاراپايىم جۇرت گەنوتسيدكە ۇشىراتاتىن قارۋ-جاراق ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. جانە ونداي «ۋلاردىڭ» كوڭىل كوتەرەتىن، سترەستى تارقاتاتىن، دەنساۋلىققا اسا پايدالى دۇنيە ىسپەتتى باق ارقىلى ناسيحاتتالاتىنىن قايتەرسىڭ. ال، الگى ۆاكتسيناسىن قاتەرلى اۋرۋلارعا توتەپ بەرەتىن قۋاتى بارداي جالعان ۋاجبەن تىقپالايدى. شىن مانىندە ونىسىنىڭ «ساۋ باسقا ساقينا» بولىپ جابىساتىن پالە ەكەنى قازىردىڭ وزىندە قىلاڭ بەرىپ جاتىر. وسىلايشا، ءىس جۇزىندە ۇلتتىڭ گەندىك قورىنا نۇقسان كەلتىرەتىن، قازىرگىمەن قويماي كەلەر ۇرپاقتىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتاتىن مۇنداي دۇنيەلەردى گەنوتسيدتىك اپات قارۋى دەگەننەن وزگەشە قالاي اتاۋعا بولادى؟!

مەدالدىڭ ەكى جاعى بولاتىنى سەكىلدى جاھاندانۋدىڭ دا جاعىمدى جاقتارىمەن قاتار كەرى تۇستارى جەتەرلىك. اتالمىش «ءىرى جوبانىڭ» يەلەرى ادامزاتتى قولدان سۋسىپ شىعىپ كەتە بەرەتىن قاعاز اقشانىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالدىردى. اقشادان اقشا تۋدىراتىنداردىڭ الەمدىك جۇيەسىنە ەنگىزىپ، جۇتىپ قويۋدى كوزدەپ كەلەدى. كەزىندە امشەل روتشيلد بىلاي دەگەن ەكەن: «ماعان بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ اقشاعا جاسايتىن باقىلاۋى مەن بيلىگىن بەرە سالساڭ بولدى. ال، ول جەردە كىمنىڭ زاڭ شىعاراتىنى مۇلدە ماڭىزدى ەمەس».

وتارلاۋدى كوزدەۋشىلەر ءۇشىن راسىندا، بارلىق ادامدى تۇگەلدەي قىرىپ تاستاۋ ماڭىزدى ەمەس. قۇل رەتىندە جۇمسايتىن بىرەۋلەر امان قالۋى كەرەك قوي. سوندىقتان، ءتۇرلى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن ولار وزدەرىنىڭ وتباسىلىق، كلاندىق مۇددەسىنە لايىقتاۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. ونىسىن ارينە، كەز كەلگەن جان تۇسىنبەستەي ەتىپ وتە جىمىسقى تۇردە جۇرگىزبەك. ول ءۇشىن ارينە، ارادا دوللار جۇرەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، الەمدىك بانك سەكىلدى الپۋىتتار نەسيەنىڭ پايىزدىق ءوسىمى ارقىلى دا ويىنداعىلارىن ورىنداپ جاتىر. جالپى، وسى بانكير اتتى بامپيرلەر وزدەرى ءشوپتىڭ باسىن سىندىرماي-اق نەسيەنىڭ ءوسىمىنىڭ ارقاسىندا اقىلعا قونبايتىن مول پايدا تاۋىپ جاتىر.

ال، بانكتەن العان نەسيەنىڭ قۇرساۋىنان حالىق ءومىر باقي تەر توگىپ ەڭبەك ەتسە دە قۇتىلا المايتىن جاعدايعا جەتۋى قۇلدىقتىڭ كىسەنى ەمەي نەمەنە. مۇنداي تەتىكتى جۇزەگە اسىرۋ ءبىر كۇندىك شارۋا ەمەس ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان ولار قوعام ومىرىندە جۇزەگە اسىرىلۋى نەعايبىلداۋ ەكونوميكالىق تەورياعا ءبىزدى ابدەن سەندىردى. بۇرىن ماركيزممەن ميىمىزدى اشىتقاندارى از بولعانداي ەندى كەلىپ ەركىن نارىقتىق ەكونوميكا قاعيدالارىن تىقپالاپ جاتىر.  ونىسىنىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، بۇكىل قوعام، كۇللى جۇرتشىلىق نەسيە العان-الماعانىنا، وسىناۋ قۇپيا تەتىكتى ۇققان-ۇقپاعانىنا قاراماستان  ىس جۇزىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان وزگەگە كىرىپتار بولىپ، ات توبەلىندەي بانكيرلەردىڭ قۇلىنا اينالىپ شىعا كەلمەك. وسىنداي مەيىرىمسىز ءھام جىرتقىش جۇيەنى ەندى كەلىپ ءوزىمىز اسىراپ، باپتاپ وتىرمىز.

«دەرەك پەن دايەكتىڭ ءوزىن قالاي كورسەتىپ، تۇسىندىرسەڭ سولاي كورىنىس تابادى» دەگەن ەكەن، گەرمان ويشىلى فريدريح نيتسششە. ءيا، ءدىن، يدەولوگيا، اقپاراتتىق تەحنولوگيا، باق ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا ەلەۋلى تۇردە ىقپال ەتۋگە بولادى جانە اركىم وزىنە قولايلى قوعامدىق پىكىردى بارىنشا ويداعىداي قالىپتاستىرا الادى.

سول سياقتى ادام بالاسىنىڭ ىشكى وي-ساناسىن، ۇعىم-پايىمىن زەرتتەپ تانىعان سوڭ ولاردى ءدىني سەنىمنىڭ كومەگىمەن نەمەسە وزگە دە الەۋمەتتىك دوگماتيكالىق قاعيدالار ارقىلى تاسادا تۇرىپ تا باسقارا بەرۋگە بولاتىن كورىنەدى. ەگەر قاجەت دەپ تاپسا ىشكى قايشىلىقتاردى قوزدىرا تۇسۋگە، تاپسىرىسپەن اتىس-شابىس ۇيىمداستىرۋعا، شۋلى ماقالالار جاريالاتۋعا دەيىن بارادى ەكەن.  ءتىپتى، مۇحاممەد پايعامباردى كەلەكە ەتكەن كاريكاتۋرالار تاراتىپ، قاسيەتتى قۇراندى ورتەپ، مۇسىلمانداردى قارالاعان فيلم شىعارىپ تا حالىقتار اراسىندا شي جۇگىرتىپ جاتقان جوق پا، قازىر. مۇنىڭ ءبارى سىرتتاي قاراعاندا كەزدەيسوق دۇنيە ىسپەتتى كورىنۋى ىقتيمال. الايدا، ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس، ءبارى الدىن الا ويلاستىرىلعان ساياسي ستسەناري.

تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپادا يسلام مەن حريستان ءدىندى حالىقتار اراسىنا وت جاعىپ،  الەمدە جاڭا سوعىستىڭ ءورتىن تۇتاتۋعا ارەكەتتەنەتىن كۇشتەردىڭ پاسىق پيعىلدارى قازىردىڭ وزىندە اڭعارىلىپ تۇرعانداي. مۇنداي ساتتە ادامداردىڭ ساناسىن جاۋلاپ الىپ، وزىنە قاجەت باعىتقا قاراي بۇرىپ جىبەرۋگە ەڭ قولايلى ۇتىمدى قارۋ - تەلەۆيزيا ارنالارى ەكەندىگى ءمالىم. نەگىزىندە، باق اتاۋلىنىڭ ابزال بورىشى - شىنايى جاعدايدى اينا قاتەسىز سول قالپىندا حالىققا جەتكىزۋ عانا. الايدا، وكىنىشكە قاراي تەلەۆيزيا سالاسىنا اقشا اياماي شاشىپ وتىرعان وليگارحتار ولاردى «ارباسىنا مىنگىزىپ الىپ، ءوز اندەرىن شىرقاتىپ» قوياتىن تۇستارى دا بارشىلىق.

شىعىس حالىقتارىندا «كەلەشەكتە ءىرى قاتەلىككە ۇرىنباۋ ءۇشىن وتكەنىڭە ۇنەمى بۇرىلىپ قاراپ ءجۇر» دەگەن دانالىق ءسوز بار. ولاي بولسا، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن قايتا وڭدەپ جازۋ، تاريحي ساناسىن جويۋ دا وتارلاۋدىڭ وراسان سۇرقيا ساياساتتارىنىڭ ءبىرى.

ءوز وتانىنىڭ شىنايى تاريحىن ۇمىتقان ادام ءتۇپ تامىرىنان اجىراعان اعاش سەكىلدى بولارى حاق. ەگەر تولىقتاي ءبىر حالىق، ىرگەلى ءبىر ەل ءوز تاريحىن ۇمىتىپ، جات جۇرتتىق زەرتتەۋشىلەردىڭ زورلىقپەن مويىنداتقان تاريحىنا سەنسە نە بولادى؟ حالىقتىڭ تاريحىن بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن يدەولوگيالىق تۇرعىدان بۇرمالاپ، وزگەرتىپ جازعان جاعدايدا سول ەلدىڭ بولاشاعى مىندەتتى تۇردە وزگەرەدى دەگەن زاڭدىلىق بار. ودان دا بالكىم، تاريحي ساباق الۋىمىز كەرەك شىعار.

جالپى، جات جۇرتتىق وتارلاۋشىلار وزدەرىنە اياق-قول بولاتىن قۇل-قۇتاندارىن بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ىشىنەن تاۋىپ، ساياسي ساحناعا شىعاراتىنى بەلگىلى. ولار مىندەتتى تۇردە الدىمەن ەلىنىڭ ءتول تاريحىن شەت جۇرتتاعى وتارشى قوجايىندارىنا پايدالى ەتىپ، ءوزىنىڭ قولايىنا يكەمدەپ بۇرمالايدى. ول ءۇشىن كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى ادەيى بۇركەمەلەيدى، سىزىپ تاستايدى، ەندى ءبىرىن زورايتادى، حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ، اداستىرۋعا تىرىسادى. 1990 جىلدان بەرى جازىلعان تاريحىمىزدىڭ حالى نەشىك. جارىققا شىققان وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ەرىنبەي سالىستىرىپ كورە سالساڭىز، ەرىكسىز ءتۇرلى ويدىڭ جەتەگىندە كەتەسىز.

الايدا، ەڭ سوراقى قاسىرەت جات جۇرت يدەولوگياسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن، سولاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، جىمىسقى ارەكەتتەرىنە قولشوقپار بولىپ جۇرگەنىن بيلەۋشىلەردىڭ وزدەرى دە سەزبەيتىندىگى. دەگەنمەن، ادامداردىڭ سونىڭ ىشىندە تاريحي تۇلعالاردىڭ وتكەننەن ساباق المايتىنى، سول ءۇشىن بولاشاق ونى اياۋسىز جازالايتىنىن ۇمىتپاعان ابزال.

شىعىس حالىقتارىنىڭ تاعى ءبىر دانالىق سوزىندە «ءبىر ەلدى تولىعىمەن وزىڭە قاراتىپ باسىپ الۋ ءۇشىن جەتكىنشەكتەرى مەن جاستارىن ءوزىڭنىڭ ىعىڭا جىعىپ، تاربيەلە» دەلىنگەن ەكەن. مۇنىسى، جاستاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن  كۇرت وزگەرتۋگە باعىتتالماق. ەگەر دۇنيەتانىمىمىز بەن كوزقاراسىمىز ۇلتتىق سيپاتتان تولىق اجىراپ، تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا باس ۇراتىن حالگە جەتكەن بولساق، وندا كەرى قايتۋىمىز قيىنعا سوعادى. ۇلتتىق سانامىزعا قايتا ورالۋدىڭ ارقاسىندا عانا قۇلدىقتىڭ قۇرساۋىنان، بوداندىقدىڭ بۇعاۋىنان بوساۋىمىزعا بولادى. ولاي بولماعان جاعدايدا ادامزات تاريحىنداعى جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە قاراسىن باتىرعان حالىقتاردىڭ قايعىلى شىرعالاڭىن ءبىز دە كەشەتىن بولامىز. مۇنداي بەيشارا حالگە تۇسكەن سورلى حالىق وتارلاۋشى جاۋلارىنىڭ مۇددەسىن وزدەرىنىڭ قالىپتى ءومىرىنىڭ قۇرامداس بولىگى دەپ شاتاسىپ، سول رەجيمدى ولەردەي قورعاشتايتىن كورىنەدى. مىسالى، 200 جىلدان استام  ۇلىبريتانيانىڭ وتارىندا بولعان ۇندىستانداعى الەۋمەتتىك كاستىنى الايىق.  بۇگىندە 300 ميلليونعا جۋىق ادام قايىرشىلىق دەڭگەيدە ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر. ولاردى «ادام توزگىسىز كاست» دەپ اتايتىن كورىنەدى. سول قاۋىمنىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ولاردىڭ كەدەيشىلىگى ماڭدايعا جازىلعان تاعدىر، قوعامداعى بىردەن ءبىر مۇمكىندىكتىڭ ءوزى وسى عانا. مۇنداي كوزقاراستى نىق ورنىقتىرۋدىڭ ءوزى شىن مانىندە قىلمىس. حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ءومىرىن بىرنەشە بۋىنعا دەيىن وسىلايشا باعىتتاپ تاستاعان.

قازىرگى تاڭدا قوعام ومىرىندە ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراس انىقتالىپ وتىرعانىن عالىمدار العا تارتادى. ونىڭ ءبىرى - كالەيدوسكوپ (جيىنتىق قۇراقتاردان تۇراتىن) سيپاتىنداعى دۇنيەتانىم. ادامدار ءتۇرلى وقيعالار مەن شىنايى دەرەك، اقپاراتتار اعىنى ورتاسىندا ءوز ورنىن تابا الماي بەيبەرەكەتتىككە ۇرىنۋى. ولاردىڭ پايىمىنشا، ءاربىر تىڭ اقپارات پەن وقيعا، كورىنىس اتاۋلى ادامنىڭ ميىن ودان ارى بالشىققا اينالدىرادى. ونداي جاعدايدا ادامداردىڭ اينالاسىن قالاي سەزىنىپ، قابىلداۋى بەينە ءبىر اينەكتىڭ جاڭا سىنىعىن كالەيدوسكوپقا ەنگىزگەندەي جانە ونىسى بارلىق ۇعىم مەن پايىمدى وزگەرتىپ جىبەرگەندەي بولاتىن كورىنەدى.

ەكىنشىسى، موزايكا ء(وز رەتىمەن تولىقتاي كورۋ) سيپاتىنداعى دۇنيەتانىم. مۇنداي كوزقاراستاعى ادامدار اينالاسىنداعى وقيعالاردى ءوزارا ساباقتاستىرىپ، ءبىرتۇتاس سيپاتتا كورە الادى. بارلىق ماسەلەنى سەبەپ-سالدارىمەن كەشەندى تۇردە قابىلداي الادى. ولار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر وقيعادا كەزدەيسوقتىق بولمايدى، شىنايى ءومىر مەن وقيعا بۇرىن-سوڭدى قالىپتاسقان ۇعىم مەن پايىمدى ايقىنداۋشى فاكتور.

الايدا، وكىنىشكە قاراي قازىرگى تاڭداعى اقشاعا تابىنعان «وركەنيەت» قوعامدا كالەيدوسكوپ سيپاتىنداعى دۇنيەتانىمنىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. ومار حايام بىلاي دەيدى: «الەمدەگى بارلىق كورىنىستەردىڭ ىشكى سيپاتى تىم ارىدا جاتادى. سوندىقتان، كوزگە كورىنىپ تۇرعانى اسا ماڭىزدى ەمەس، كەرىسىنشە، بۇكىل قۇپياسى مەن شىنايى سىرىن ىشىنە بۇككەن تۇپكى مانىنە ءۇڭىلۋ پارىز».

ولاي بولسا، قوعامداعى ءاربىر تەتىكتى سانالى تۇردە تۇسىنگەندە عانا ءتۇرلى جاعىمسىز ىقپالدارعا قارسى تۇرا الامىز. ءدال قازىر ءبىز ءۇشىن سانقيلى اقپارات اعىنىنا ۇلتتىق دىلىمىزبەن توتەپ بەرىپ، وعان قارسى تۇرا الامىز با، الدە، بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساي الماي قۇل بولىپ قالا بەرەمىز بە دەگەن تاڭداۋ تۇر. سانالى تۇردە دۇرىس تاڭداۋ جاساۋ ءۇشىن زور جاۋاپكەرشىلىك پەن تەرەڭ بىلىكتىلىك كەرەك.

"Abai.kz"