«ءتىل – ۇلتتىڭ تۇعى­رى، ۇرپاقتىڭ عۇمىرى…بىلە بىلسەك،
 ۇلتتىق قا­ۋىپسىزدىك ءتىلىمىزدى قادىرلەۋدەن باستالادى»

ق.توقاەۆ.

                 «قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى»

كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك تiل - قازاق ءتىلى» دەلىنگەن. وسى ايتىلعاندى تالداپ، ءمانىڭ اشىپ بەرەيىن.

پرەزيدەنت توقاەۆ الدىڭعى جولداۋىندا، «اتا زاڭ بويىنشا قازاقستاندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار. بۇل – قازاق ءتىلى» دەدى.  دۇرىس، جوعارىداعىعا سايكەس ايتىلعان. الايدا ەلىمىزدىڭ كەيبىر اقپارات قۇرالدارىندا ورىس ءتىلى «رەسمي ءتىل مارتەبەسىنە يە» دەگەن سوزدەر ايتىلۋدا، بۇل ورەسكەل قاتەلىك، قوعامدى شاتاستىرۋ. نەگە دەيسىز عوي؟ كونستيتۋتسيانى، زاڭداردى قانشا  اقتارساڭىز دا بۇنداي نورمانى تاپپايسىز. دەمەك حالىقتى ءتىل ماسەلەسىندە قوعامدا دۇربەلەڭ تۋدىرۋ ماقساتىندا كەيبىرەۋلەر بىلمەستىكپەن شاتاستىرىپ، اداستىرىپ وتىر. ويتكەنى حالىقارالىق تاجىريبەدە رەسمي ءتىلدىڭ مارتەبەسى كەيبىر ەلدەردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭەستىرىلىپ، ونى باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ ءتىلى دەپ كورسەتكەن. ال وسىنى كىم، نە ءۇشىن  ايتىپ وتىر، بۇل قازاقتى، وزگە ەتنوستاردى ءتىل داۋىنا ايداپ سالۋ ارەكەتى.

تiلدەردiڭ قولدانىلۋىنىڭ قۇقىقتىق نەگiزدەرiن رەتتەيتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» ارنايى زاڭنىڭ 4-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi - قازاق تiلi.  مەملەكەتتiك تiل - مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi»، - دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك اتالعان زاڭ كونستيتۋتسياداعى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن انىقتاپ، دامىتا وتىرىپ: «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتى باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi»، - دەپ بەكىتتى. زاڭداردى زەردەلەي كەلە ايتاتىنىمىز، قازاقستاندا مەملەكەتتىك رەسمي ءتىل بىرەۋ - ول قازاق ءتىلى!

وسى ايتىلعاندى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس 2007 جىلى 23 اقپانداعى №3 نورماتيۆتىك جالپىعا بiردەي مiندەتتi كۇشى بار قاۋلىسىمەن بىلاي دەپ بەكىتتى: «مەملەكەتتiك ۇيىمدار مەن جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi مەن رەسمي تۇردە پايدالانىلاتىن ورىس تiلiنiڭ تەڭ قولدانىلۋى بۇل سوڭعىسىنا (ورىس تىلىنە) ەكiنشi مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسi بەرiلەتiنiن بىلدىرمەيدى.  مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiنiڭ ۇستەم بولۋى ونىڭ جاريا-قۇقىق سالاسىندا قولدانىلۋىنىڭ ايرىقشالىعى نە باسىمدىلىعى كونستيتۋتسيادا باياندى ەتiلiپ، زاڭداردا بەلگiلەنۋi مۇمكiن ەكەندiگiن بiلدiرەدi».

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي كونستيتۋتسيادا «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل» دەگەن ءسوز، زاڭ باپتارى مۇلدەم جوق. الايدا اتالعان 7-باپتىن 2-تارماعىندا: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»، - دەپ ايتىلعان. دەمەك «رەسمي تۇردە» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار، بىراق، بۇل «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل» دەگەندى بىلدىرمەيدى.

ەندى قاي جەردە، قالاي ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلاتىنىن ايتايىن. ولار مەملەكەتتىك ۇيىمدار - ازاماتتىق زاڭداردا كورسەتىلگەن اتاپ ايتساق:  مەملەكەتتiك كاسiپورىندار، مەكەمەلەر، شارۋاشىلىق سەرiكتەستiكتەر اكتسيونەرلiك قوعامدار باسقاشا ايتقاندا قۇرىلتايشىسى مەنشىك يەسى مەملەكەت بولاتىن كومپانيالار مەن زاڭدى تۇلعالار جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارى ءماسليحاتتار. وسى ايتىلعاننان شىعاتىن قورىتىندىمىز، اتالعان مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قىزمەت ەتەتىن مامانداردىڭ بارلىعى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءىس جۇرگىزە ءبىلۋى مىندەتتى.

ەندى وسىدان كەلىپ تۋىندايتىن باستى سۇراق: مەملەكەتتىك تiل - قازاق ءتىلى ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تۇرعىدا قالاي قولدانىلۋى كەرەك؟ وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز كۇندەلىكتى كورىپ، ەستىپ جۇرگەن قازاقستان ۇكiمەتi, پارلامەنتi جانە ورتالىق اتقارۋشى ورگاندار مينيسترلىكتەر ت.ب مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ سويلەۋگە مىندەتتى مە دەگەن وي تۋىندايدى.

كونستيتۋتسياعا، زاڭدارعا ساراپتاما جاساپ، وسى اتالعان مەملەكەتتىك ورگاندارعا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلاتىنى جايلى بۇلارعا قاتىستى ەرەجە جوعىن سالىستىرىپ بىلدىك.

ويتكەنى «مەملەكەتتىك ورگان» مەن «مەملەكەتتىك ۇيىم» ۇقساس ۇعىمدار بولعانىمەن كونستيتۋتسيادا بولەك قولدانىلعان جانە دە ولاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مۇلدەم وزگەشە. مەملەكەتتىك ورگان بەلگىلەرى اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستىڭ 4-بابىندا بەرىلگەن، ولار - جالپىعا بىردەي مىندەتتى مىنەز-قۇلىق قاعيدالارىن ايقىندايتىن اكتىلەردى باسىپ شىعارۋ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار قوعامدىق قاتىناستاردى باسقارۋ جانە رەتتەۋ،  مەملەكەت بەلگىلەگەن جالپىعا بىردەي مىندەتتى مىنەز-قۇلىق قاعيدالارىنىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى فۋنكتسيالاردى مەملەكەت اتىنان جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك بيلىك ۇيىمى. وسى كودەكستە كورسەتىلگەندەر ارقىلى ءبىز مەملەكەتتىك ۇيىمداردا اتالعان بەلگىلەردىڭ فۋنكتسيالاردىڭ جوعىن بىلدىك.

قازاقستان ۇكىمەتى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ III-تاراۋىندا مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ تىزبەسى بەرىلگەن، ولار: پرەزيدەنت، پارلامەنت، مينيسترلىكتەر, جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگاندار دەپ كورسەتىلگەن. تەك قانا وسى تىزبەدە، 4-باپتا بەرىلگەن بارلىق بەلگىلەردىڭ بارىن بايقادىق، وسىلاي مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەرەكشە ايىرماشىلىعىن بىلدىك. ايتىلعاننان تۇسىنگەنىمىز وسى 7-باپتىن 2-تارماعىندا  كورسەتىلگەندەردەن باسقالالارى - بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار ۇكىمەت، پارلامەنت، مينيسترلىكتەر، اگەنتتىكتەر ت.ب تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەپ قىزمەت ەتۋى كەرەك بۇل كونستيتۋتسيا تالابى.

تاعى وسى ويىمىزدىڭ دالەلدەمەسى – ول كونستيتۋتسيانىڭ 41-بابىنداعى: «قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ تۋمىسىنان رەسپۋبليكا ازاماتى بولىپ تابىلاتىن،.. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، ...رەسپۋبليكا ازاماتى سايلانا الادى» دەلىنۋى بولىپ تۇر. «پارلامەنت پالاتالارى توراعالارىنىڭ مەملەكەتتiك تiلدi مiندەتتi تۇردە ەركiن مەڭگەرۋi كەرەك» دەگەن باپ تا كونستيتۋتسيادا بار.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس 2007 جىلعى نورماتيۆتىك قاۋلىسىندا:  «مەملەكەتتiك ۇيىمدار مەن جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىنىڭ رەسمي تۇلعالارى كوپشiلiك الدىندا ءسوز سويلەگەندە، مەملەكەتتiك ورگاندار مەن جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىنىڭ رەسمي بلانكiلەرi, ۇلتتىق ۆاليۋتادا، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتاردا قازاق تiلiنە باسىمدىلىق بەرiلۋi كەرەك ەكەنىڭ بەكىتتى.  بۇل جازىلعاندار، نەگiزگi زاڭ قازاق تiلiنە جاريا-قۇقىقتىق ماڭىز بەرە وتىرىپ، ونىڭ مارتەبەسiنiڭ ۇستەمدiگiن كوزدەيتiنiن ايعاقتايدى» دەدى.

نەگە  مەملەكەتتىك تiل - قازاق ءتىلى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، ول كونستيتۋتسيانىن پرەامبۋلاسىندا ايتىلعان: «بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتىلىك قۇرا وتىرىپ، ... قازiرگi جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشiلiگiمiزدi سەزiنە وتىرىپ، ءوزiمiزدiڭ ەگەمەندiك قۇقىعىمىزدى نەگiزگە الا وتىرىپ، وسى كونستيتۋتسيانى قابىلدايمىز»، - دەلىنگەن. باسقاشا ايتقاندا، جەر دە، ەل دە قازاقتىكى دەپ مويىنداپ ايتىلعان ءسوز.

ەندى ۇكىمەت، مينيسترلەر، دەپۋتاتتار 1995 جىلعى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا بۇكىل قازاقستان حالقى بىرلەسە كەلە ءبىراۋىزدان قابىلداعان كونستيتۋتسيانىڭ مەملەكەتتىك تiل - قازاق ءتىلى دەگەن تالابىن نەگە شالا ورىندايدى دەگەن ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قاۋلىسىندا: «قازاق تiلi قازاقستان مەملەكەتتiلiگiن ايقىندايتىن فاكتورلاردىڭ بiرi بولىپ تابىلادى، ونىڭ ەگەمەندiگiن رامiزدەيدi»، - دەدى.

جوعارىدا كەلتىرگەنىمىزدەي قازاقستان ۇكiمەتi, پارلامەنتi جانە ورتالىق اتقارۋشى ورگاندار ت.ب تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزىپ، سويلەۋى كەرەك بۇل - كونستيتۋتسيانى بۇلجىتپاي ورىنداۋ. قورىتىندىلاي كەلە ايتپاعىمىز  بيلىكتىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ، زاڭ قابىلداۋ قولدانۋ ءتىلى تەك قانا قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى.

ۇلتتىق يدەولوگيا – قازاق تىلىنەن، دىلىنەن، قازاق حالقىنىڭ كونە تاريحىنان باستاۋ الادى. ەگەردە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن، رۋحىن، ءتىلىن يدەولوگيانىڭ باستى تۇعىرى رەتىندە قابىلداسا قازىرگى اۋمالى-توكپەلى زاماننان تەڭسەلمەي وتەمىز.

ايىپقان مۋحاماديەۆ،

زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى

Abai.kz