تورتكىل دۇنيەگە تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسى ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق ءبىر مەملەكەتتە، ءبىر وتاندا توعىسا باستادى.  ەلىمىزگە سول كۇننەن باستاپ ارىسى - ەۋروپا مەن قىتايدان، بەرىسى - قىرعىز بەن وزبەك ەلىنەن قانشاما قانداس-باۋىرلارىمىز ورالدى. شىنى كەرەك، ەل پرەزيدەنتى مۇرىندىق بولعان كوشى-قون كولىكتى بولدى. سول اعىلعان كوشتىڭ بۇيداسى 2005 جىلعا شەيىن ۇزىلگەن جوق. الايدا 2005 جىلدان كەيىن عانا شەكارادان بەرى اعىلعان باۋىرلاستاردىڭ باعىتى وزگەرىپ سالا بەردى: وتانعا ورالعانداردىڭ اراسىنان ەل مەن جەرگە سىڭىسە الماي كەرى كوشكەندەرى بولدى، ال شەتتەگى ءۇمىتتى قازاقتىڭ كوبى قايتقان كوشكە قاراپ ىركىلىپ قالدى. قايتقان كوش دەمەكشى، وتكەن اپتادا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ قالاسىنا قىتايدان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن كەلگەن ءبىر توپ اعايىن تاريحي وتانىن تاستاپ كەرى كوشپەكشى. نەگە؟ سەبەبى بىرەۋ عانا. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ شارتىندا قانداستارىمىزدى تۇرعىن ۇيمەن جانە جۇمىسپەن قامتۋ قارالعان. الايدا تۋعان جەرىن تاستاپ كەلگەن قاراكوزدەرگە جەرگىلىكتى بيلىك قارايلاسپاي وتىرعان كورىنەدى. ماسەلەن، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى اياسىندا باسپانا مەن جۇمىس بەرۋگە ءتيىستى قۇزىرلى ورىندار قانداستارىمىزدى نە باسپانامەن، نە جۇمىسپەن جارىلقاماعان. ىشەر اس، كيەر كيىمنەن تارىعا باستاعان اعايىننىڭ الدى - قىتاي اسسا، ارتى - باسقا اۋىل-اۋدانداردان «جەرۇيىق» ىزدەپ بوسىپ كەتكەن كورىنەدى. بۇل تۋرالى گازەتىمىزگە «كتك» تەلەارناسىنىڭ ءتىلشىسى ولجاس قۇرالحان حابارلادى. ول بىزگە كۋرچاتوۆ قالاسىنا كەلىپ تۇراقتاي الماعان قانداستارىمىزدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى جازعان ءوزىنىڭ شاعىن ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىر.

كۋرچاتوۆتاعى كۇرەڭسىز كوش

شىعىس وڭىردەگى كۋرچاتوۆ قالاسىنا كەلگەن قاراشانىڭ قۋانىشتان گورى وكىنىشى باسىم. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە اتاجۇرتقا ات باسىن بۇرعان قانداستارعا و باستا باسپانا مەن تۇراقتى جۇمىس قاراستىرىلعان ەدى. الايدا كۋرچاتوۆ قالاسىنا كەلگەن بىرنەشە ورالمان نە باسپانا، نە تۇراقتى جۇمىس تاپپاي سەندەلۋدە. سەندەلگەڭگە تۇسكەن جۇرت سان مارتە جەرگىلىكتى اكىمدىك تابالدىرىعىن توزدىرعان. الايدا جاعدايدىڭ بۇگىن-ەرتەڭ شەشىلەتىنىنەن ورالمانداردىڭ سەنىمى ءۇزىلىپتى.
شاعىن قالادا ورالماندار ءۇشىن بۇرىندارى قاڭتارىلىپ تۇرعان 4 بىردەي كوپ قاباتتى ءۇي جوندەلگەن ەكەن. ۇشەۋىنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلادى. ال بىرەۋىنىڭ ەسىگىنەن قارا قۇلىپ تۇسپەگەن. سول باسپاناعا ءۇمىت ارتىپ، بارماق تىستەگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرى - قازدان راحمەتوللا اباي كوشەسى بويىنداعى ەسىگى تارس جابىق تۇرعان 46-شى ۇيدەن باسپانا الۋعا ءتيىس بولعان. جوندەۋى بىتكەنشە كۇتۋمەن سارىلعان وعان پاتەر مۇلدەم بەرىلمەيتىنىن ايتقاندا تاڭعالعانىن جاسىرمادى:
«ءۇي جوندەۋدەن ءوتىپ بولعان سوڭ، كىلتىن سۇرادىم. ولار ءۇيدىڭ ساتىلىپ كەتكەنىن، بىزگە بەرىلمەيتىنىن ايتتى. ناقتىراق ايتسام، ءاۋ باستا بىزگە تيەسىلى 46-شى ءۇي ورالماندارعا بەرىلمەيدى دەدى». وزگە ءۇيدى ۋاقىتشا پانالاعان قازدان: «قازاقستانعا كەلگەندە مۇنداي بولاتىنىن كۇتپەپ ەدىم»، - دەپ قىنجىلادى. ول جەرگىلىكتى بيلىكتەن تاعى ءبىر توسىن جاۋاپقا تاپ بولىپتى: «مىنا جەردەگى اكىمدەرگە نەمەسە قۇزىرلى ادامدارعا بارساڭ، سەنى كىم شاقىردى؟»، - دەيدى.
رازيگۇل ماقاش تا كۋرچاتوۆ شەنەۋنىكتەرىمەن تىلدەسكەندەردىڭ ءبىرى. العاشىندا ءۇي الۋعا بەرىلەتىن نەسيەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن 4 پايىزدىق جارنا قۇيىلۋى كەرەك دەگەن. كەنەت ول جارنا مىڭ ەسەلەپ ءوسىپ كەتكەن. تىعىرىققا تىرەلگەن رازيگۇل، وزگەرىس تۋرالى ەستىپ، ەسىنەن تانىپ قالىپتى. ول: «ميلليون جارىم تەڭگە قۇي دەدى. ونى ءبىر جولدا سالماساڭ، كەت دەپ ايتتى. مەنى ادام ەكەن دەگەن جوق، ەسىمنەن تانىپ جاتقاندا باسىمنان اتتاپ كەتتى. شۇعىل قۇتقارۋ كولىگىن دە باسقا ادامدار شاقىرىپتى. بۇل - «سورلى كوش» بولدى، «نۇرلى» ەمەس»، - دەيدى كەيىگەن قانداسىمىز.
قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەلەنا ستارەنكوۆانىڭ سوزىنە سەنسەك، باعدارلاما اياسىندا پاتەر بەرۋ وسىدان 1 جىل بۇرىن توقتاعان. قازاق جەرىن اڭساپ كەلگەن اعايىن «ءسال عانا ۇلگەرمەي» قالىپتى. ال ۇيگە قونىستانۋشىلار ۋاقىتىلى كەلمەگەن سوڭ، باسپانا پاتەر كەزەگىندە تۇرعاندارعا بەرىلەتىن بولىپ شەشىلگەن كورىنەدى. نەسيەنىڭ شارتى دا جەدەل وزگەرگەن. ەندى كەشىگىپ كەلگەن قانداستار كادىمگى پاتەر كەزەگىن كۇتەدى.
ۋاقتىلى كەلىپ، پاتەرگە قول جەتكىزگەندەر دە «قارىق بولعانىمىز شامالى» دەپ وتىر. باستا باسپانا بولعانىمەن، ەل جۇمىسسىزدىقتان ەسەڭگىرەگەن ەكەن.
تابىستان تارىققان قانداستارىمىزدىڭ ءبىرى - ءتورت بالالى تۇركيا نۇرسيپات. ەكى نارەستەسىنىڭ كىندىك قانى قازاق جەرىنە تامىپتى. ءبىرى كەمتار تۋعاندىقتان جاس انا ۇيگە ءجىپسىز بايلاۋلى. ال شاڭىراق يەسىنىڭ، تۇراقتى جۇمىستان كۇدەر ۇزگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولىپتى.
«مەن وسى جەرگە كوشىپ كەلگەلى 3 جىل بولدى. قىتايدا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، «نۇرلى كوشتى» ۇگىتتەپ، ءبىزدى ۇكىمەت ءوزى شاقىرىپ اكەلگەن. وتباسىنىڭ اسىراۋشىسىنا ايىنا 70 مىڭ تەڭگە ەڭبەكاقى تولەيتىن بولعان. قازىر 70 مىڭ تەڭگە تۇگىلى، 7 تيىن جوق. كۇيەۋىم دالادا كىرپىش قازىپ، تەمىر-تەرسەك جيناپ قاڭعىرىپ ءجۇر. ەلگە كەلگەننەن كەيىن ەگىز بالام ومىرگە كەلدى. ەندى عانا ءبىر جاسقا تولعان ونىڭ بىرەۋى اۋرۋ: قوزعالا المايدى. اكىمشىلىككە، قاي-قاي جەرگە بارىپ جاعدايىمدى ايتسام دا «قازاقستانعا كەلىپ، بالانى نەسىنە تۋاسىڭ؟! ءوز ءجونىڭدى جوندەمەي، بالا تۋعانىڭ نە!؟»، - دەپ ايتادى. باسقا تالابىم جوق، كۇيەۋىمە تۇراقتى جۇمىس بەرسە بولدى»، - دەپ اشىنادى انا.
«ورالماندار ۇسىنعان جۇمىستى مەنسىنبەيدى. بۇگىندە جيھاز تسەحىن، شارۋاشىلىعىن اشىپ، تاسىن ورگە دومالاتىپ جاتقاندار بار عوي. ال قالعاندار ءۇشىن باسقا جۇمىس ورىندارىن قاراستىرۋدان باسقا امالىمىز جوق»، - دەيدى اكىمنىڭ ورىنباسارى.
«نۇرلى كوشكە» «ۇلگەرگەن» تاسقىن ەرباق ەلگە كەلىپ بىردەن بالاباقشاعا جۇمىسقا تۇرىپتى. ايلىق ەڭبەكاقىسىنا 15 مىڭ تەڭگە العان. بىراق ونىڭ وسى تابىسىنا ءبىر وتباسىنداعى بەس جان قاراپ وتىر. تاسقىننىڭ ايتۋىنشا، تاپقان تابىسى اي سايىن 5 مىڭ تەڭگە تولەيتىن توق پەن قىسى-جازى 4 مىڭنان تۇسپەيتىن جىلۋدان اۋىسپايدى ەكەن. ول كوممۋنالدىق تولەمدەرىنىڭ بارلىق كۆيتانتسياسىن ساقتاپ قويىپتى. جاس جىگىت تىرشىلىكتىڭ قامىنان باسقا «نۇرلى كوشتىڭ» تاعى ءبىر كەمشىلىگىن اشىپ ايتتى. «بىلتىر ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ باعاسى 4 ملن 800 مىڭ تەڭگە دەپ جەرگىلىكتى اكىمدىكتەگىلەر كەلىپ كەتتى. ونى قانداي اقشامىزبەن تولەيمىز؟»، - دەپ قامىعادى جاس جىگىت.

ولجاس قۇرالحان،
شىعىس قازاقستان وبلىسى

«نۇرلى كوشتىڭ» 622 پاتەرى بوس قالعان

شىعىستا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن وتانعا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ باسپانا ماسەلەسى مۇڭعا اينالىپ جاتسا، استانادا مامىر ايىندا وتكەن ەسەپ كوميتەتى ورالماندارعا ارناپ سالىنعان 622 پاتەردىڭ ءبىر جىلدان بەرى بوس تۇرعانى تۋرالى مالىمدەمە جاساعان ەدى. 
«نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ ءتيىمسىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانى تۋرالى پارلامەنت ماجىلىسىندە 2011 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى جونىندەگى ەسەبىنە قورىتىندى جاساعان ەسەپ كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆ ءمالىم ەتكەن بولاتىن.
جوبا اياسىندا قانداستارىمىزدى باسپانامەن قامتۋ ماسەلەسى ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن. ماسەلەن، ەسەپتى كەزەڭدە جالپى قۇنى 2,6 ملرد تەڭگەدەن استام سوماعا 3223 پاتەر سالىنعانىمەن، ءبىر جىلدان بەرى 622 پاتەرىنە جۇرت قونىستانباعان. سوندىقتان دا باعدارلاما ءالى دە پىسىقتاۋدى، جاقسارتۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەپتى ومارحان وكسىكباەۆ.
ەسەپ كوميتەتىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە قاراعاندا، باعدارلامانىڭ ورىندالۋى ءىس جۇزىندە تولىق اتقارىلماي وتىرعان سىڭايلى. ونىڭ اياسىنداعى شارالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ءتيىستى مونيتورينگ جانە ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل ۇيىمداستىرىلماعان. جالپى سانى 21 ءىس-شارانىڭ 9-ى ورىندالىپ، 3-ءى ورىندالماعان، 9 ءىس-شارا ءىشىنارا، كەشىكتىرىلىپ جانە ساپاسىز اتقارىلعان. 2009-2011 جىلدارى باعدارلاما شەڭبەرىندە 2567  ەتنيكالىق قونىستانۋشىلاردىڭ وتباسىنا تۇرعىن ءۇي بەرىلىپتى.
ال بيىلعى جىلدىڭ اتقارىلماي قالعان جوباسى كوپ. ماسەلەن، اقمولا وبلىسىنداعى كراسنىي يار اۋىلىندا 138 ەكى پاتەرلىك تۇرعىن ءۇي ساپاسىز سالىنعان. بوس تۇرعان قۇنى 51,6 ملن تەڭگەلىك 18 پاتەر تۇرۋعا مۇلدە جارامسىز بولعان. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قۇنى 42 ملن تەڭگەدەن استام سومانى قۇرايتىن ءبىر پاتەرلىك 10 تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالماي قالعان.  ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قۇرىق اۋىلىندا بەرىلگەن ۇيلەردىڭ 22-ءسى ۋاقىتشا كەستە بويىنشا اقىلى تاسىمالدى اۋىزسۋدى پايدالانۋدا.
سونداي-اق، قانداستارعا ارناپ سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ باسقا قاجەتتىلىكتەرگە بەرىلگەنى تۋرالى فاكتىلەر دە انىقتالعان.  ماسەلەن، اقمولا وبلىسىندا  زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارعا قۇنى 100 ملن تەڭگەدەن اساتىن 34 پاتەر جالعا بەرىلىپ كەلگەن، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا باعدارلاما شەڭبەرىندە سالىنعان تۇرعىن ۇيلەر اكiمشiلiك مۇقتاجدىقتار ءۇشىن تاپسىرىلىپتى.
ال باعدارلامانىڭ شيكى تۇسكەن تۇسى تۋرالى ەدى. ومارحان وكسىكباەۆ بىلاي دەپ تۇسىنىكتەمە بەرگەن: «باعدارلامادا ۇسىنىلعان تۇرعىن ءۇيدى جيناقتاۋ جۇيەسى ارقىلى ءۇي ساتىپ الۋ تەتىگى ءتيىمسىز بولىپ قالدى. ەڭبەككە ارالاسۋ دارەجەسىنىڭ تومەندىگىنەن ورالماندار «قازاقستاننىڭ تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» اق-مەن جاساسقان 1760 شارتىنىڭ 1553-ءى  بۇگىندە 1222,7 ملن تەڭگە قارىزىمەن كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. وسىعان بايلانىستى باعدارلاما شەڭبەرىندە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا جۇمسالعان قاراجاتتىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قايتارىلۋ ماسەلەسى دە شەشىلمەيدى»

كۋرچاتوۆتان كەتكەن ورالماندار ەسەبىنەن 10 ءۇي بوساپتى

كۋرچاتوۆ قالاسىنا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى اياسىندا كەلىپ، باسپاناسىز، جۇمىسسىز قالعان سوڭ قىتايعا، سونداي-اق باسقا اۋىل-اۋداندارعا كوشىپ جاتقان قانداستاردىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ ءىىم كوشى-قون پوليتسياسى ەتنيكالىق كوشى-قون باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى ەربول ەسمۇراتۇلىنا حابارلاستىق.
- ەربول مىرزا، كۋرچاتوۆ قالاسىنا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن كەلىپ، باسپاناسىز، جۇمىسسىز قالىپ، كوش بۇيداسىن كەرى بۇرعان اعايىنداردىڭ ماسەلەسىنەن حابارىڭىز بار ما؟
- ونداي ماسەلە جوق قوي. ورالماندار بەرگەن ءۇيدىڭ باعاسىنا كەلىسپەي وتىر، ايتپەسە كۋرچاتوۆقا كەلگەن قانداستاردىڭ ءبارى باسپانامەن قامتىلعان. بارىندە ءۇي بار، ساتىلعان دا جوق. ەشقايدا كوشىپ جاتقان جوق.
- وندا باسپاناسىز قالدىق، جۇمىسسىز قالدىق دەپ ماسەلە كوتەرىپ جاتقاندار كىمدەر؟
- «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى 2011 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ءوز جۇمىسىن اياقتادى. ال كۋرچاتوۆ قالاسىنا سول جەلتوقسان ايىنا دەيىن كەلىپ قونىستانىپ بولعان ورالمانداردىڭ بارىنە باسپانا بەرىلدى. ال ودان كەشىككەندەرگە ءۇي بەرىلگەن جوق. ءۇي الا الماسا، ەلگە كەشىگىپ كەلگەن ءوز كىنالارى.
- كۋرچاتوۆتاعى باسپانامەن قامتىلعان قانداستاردىڭ اراسىندا جۇمىسسىز، جان باعا الماي وتىرعاندار بار ەكەن...
- قازىرگى ورالمانداردىڭ جانە بۇدان كەيىن كەلەتىن قانداستاردىڭ جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى جانە باسپانا بەرۋ ماسەلەسى «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020» باعدارلاماسى اياسىندا شەشىلەدى.
- ەربول مىرزا، ءبىز كۋرچاتوۆتاعى سول ورالماندارمەن تىلدەستىك. ولار «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن العان باسپانالارىنا وتەماقى تولەيتىندەرىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر عوي. بۇعان قانداي پىكىر ايتاسىز؟
- اقشا تولەيدى. كۋرچاتوۆقا بيىل كەلگەن 17 ادامنىڭ بارىنە ءۇي بەرىلىپتى، ولار «نۇرلى كوشتەن» كەشىگىپ كەلسە دە. سول 17 ادامنىڭ جەتەۋى «نۇرلى كوشتىڭ» جەڭىلدەتىلگەن تارتىبىمەن باسپانالى بولدى. قالعان 10 ادام دا ۇيلەرىنىڭ شارشى مەترىنە 56 500 تەڭگە تولەۋگە مىندەتتى. بۇل - وتە ءتيىمدى.
ال قازىر كۋرچاتوۆتا شۋ شىعارىپ جاتقان وسى 17 ادام. ولاردىڭ كەلىسپەي وتىرعاندارى ۇكىمەتكە قۇياتىن 40 پايىزدىق باستاپقى سوماسى. بۇرىن باستاپقى سوما 5 پايىز عانا بولاتىن. «نۇرلى كوش» باسپانانى ەشكىمگە تەگىن بەرمەيدى.  
- شەتەلدەن كەلىپ جاتقان قاراكوزدەردىڭ اراسىندا قايتادان كەرى كوشكەندەر بولدى ما؟
- بار، بىراق سىزگە «مىناۋ» دەپ ەشكىمدى كورسەتە المايمىن. ءبىز ول جاعىن تەكسەرىپ جاتىرمىز. ال كۋرچاتوۆقا كەلىپ ۇكىمەت بەرگەن ءۇيدى تاستاپ، باسقا جاقتارعا كەتىپ قالعاندار بار. وندايلاردىڭ ەسەبىنەن قالادا 10 ءۇي بوسادى. سول باسپانالار بيىل كەلگەن 17 ادامنىڭ جەتەۋىنە بەرىلدى.  
- «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى توقتادى، بۇرىنعىداي كوشى-قون شاقىرۋى دا جوق. شەتەلدەگى اعايىن ەلگە ەندى قالاي ورالماق؟
- ولاردى شاقىرتىپ قاجەتى جوق، وزدەرى-اق كەلىپ جاتىر عوي. قازاقستانعا كەلۋلەرىنە ەشقانداي قيىندىق جوق. الماتىدان باسقا قالالى جەرلەرگە تۇراقتى تىركەلۋلەرىنە دە جاعداي جاسالعان. ازاماتتىق الۋ دا جولعا قويىلدى.
مەنىڭشە، ورالماندار ماسەلەسىندە قيىندىق جوق. شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزعا قازىر كۆوتا رەتىندە اقشا جانە ودان تىس باسپانا دا بەرىلەدى.

ءسىز نە دەيسىز؟

قۇل-كەرىم ەلەمەس، اقىن:

- ‹‹بيتكە وكپەلەپ توندى وتقا سالۋدىڭ›› ەش قاجەتى جوق. «اۋىل ءۇيدىڭ ءيتىنىڭ قۇيرىعىنىڭ قاشاندا قايقى كەلەتىنى» دە تابيعي زاڭدىلىق. قىتايداعى قازاق ءبارىبىر ءتىل جاعىنان قىتايعا جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپى الدىندا تۇرعاندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال ءتىل جوعالسا، قازاق جوعالاتىنى تاعى شىندىققا ءبىر تابان جاقىن اڭگىمە. ماعان دەسە، ونداعى حالىق قىتايلانىپ كەتسە دە، قازاقستاندىقتار ولاردى كەۋدەسىنەن يتەرىپ تۇرسا دا - بارلىق قيىنشىلىققا، اۋىرتپاشىلىققا كونىپ ەلگە ورالۋلارى كەرەك.

"جاس قازاق" گازەتى