وتكەن جۇمادا كىتاپحاناعا بارا جاتىپ، روزىباكيەۆ پەن جاندوسوۆ كوشەلەرىنىڭ بويىندا ورىن العان ىرعىن كەپتەلىسكە تاپ بولدىم. الگى جەردە جارتى ساعاتتاي تۇرىپ زورعا شىقتىق. سويتسەك روزىباكيەۆتىڭ بويىندا تۇرعان مەشىتكە جۇما نامازىنا جيىلعاندار كولىكتەرىن قالاي بولسا سولاي قويىپ، جولدى جاۋىپ تاستاپتى.

روزىباكيەۆتى قيىپ بارىپ، اۆتوبۋس مەشىتتىڭ ايالداماسىنا توقتادى. قاراقۇرىم جاستار كولىككە لاپ بەردى. الگىلەردىڭ ەكى-ۇشەۋى مەنىڭ جان-جاعىما جايعاستى. پوليتەحتىڭ ستۋدەنتتەرى ەكەن.

– ساباق قايدا؟ – دەدىم مەن.

– مىنانىڭ ىشىندە، – دەدى سوتكاسىن كورسەتكەن ءبىر ستۋدەنت سويعان تۇلكىدەي ىرجيىپ.

– مەشىتكە نە ءۇشىن باراسىڭدار؟

– ساۋاپ جيناۋ ءۇشىن، – دەپ تاعى ءبىر ىرجيدى.

– ساۋاپتى نە ءۇشىن جينايسىڭدار؟

– جۇماققا بارۋ ءۇشىن...

– قۇراندى وقىدىڭدار ما؟

– جوق...

– نەگە وقىمايسىڭدار؟

– ...

– قۇراندا «جۇلدىزداردى شايتانداردى اتۋ ءۇشىن جانە تۇندە ادامداردى اداستىرماس ءۇشىن جاراتتىق» دەگەن ايات بار. ال جۇلدىزداردىڭ ارقايسى كۇننەن الدەنەشە ەسە ۇلكەن ءتىپتى كۇننەن جۇزدەگەن ەسە ۇلكەن جۇلدىزدار بار. ونداي جۇلدىزبەن شايتانداردى قالاي اتقىلايدى؟

– ....

فيزيكانى وقيسىڭدار ما؟

– ءيا...

بۇدان كەيىنگى جاۋاپتار ءتىپتى سوراقى. جازۋعا كەلمەيدى.

وتكەندە ۆاتتسابىما ءبىر مۇعالىمنىڭ اتا-انالارعا شىرىلداپ جاتقان حابارلاماسى كەلدى. بايعۇس مۇعالىم وقۋشىلاردىڭ جاپپاي ورازا ۇستاعانىن، ورازانى سىلتاۋراتىپ ساباق وقىمايتىنىن، كەيبىرەۋلەرىنىڭ اشتىقتان باسى اينالىپ قۇلاپ جاتقانىن جانۇشىرىپ ايتىپ جاتىر.

مىناۋ مەنىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جازعان پوستىم ەدى. بۇگىن پاراقشاما تاعى سالۋعا ءماجبۇرمىن. جاپپاي ورازاشىلدىق مىنا جۇرتتى قايدا اپارا جاتىر؟ بۇگىنگى ايسۇلتان جاقىپوۆتىڭ پوستىسىن وقىڭىزدار! ەل سوڭعى تيىنىن «اۋىزاشار» بەرۋگە سالۋدا. «يفتار» بەرەمىز دەپ، بازاردا اپتەر-تاپتەرى شىعىپ جۇرگەن ەل. قۇرمانىڭ كەلىسى ءتورت مىڭ، ورىك-مەيىز بەن جاڭعاقتىڭ باعاسى دا شىرقاپ كەتتى. ايدالادا اراپ ءماز، بازاردا وزبەك ءماز. ايتپاقشى، ايسۇلتاننىڭ جازباسىنىڭ استىنا «اش ادام ورازاشىل» دەگەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءسوزىن جازىپ قويدىم. باسقا نە دەيمىن؟

جىلدا ەل ءپىتىر ساداقاسىن مەشىتتەرگە توگۋدە. ول پىتىرلەر يمامدار مەن مولدالاردىڭ حان سارايىنداي ءزاۋلىم كوتەدجدەرىنە وڭكيگەن-وڭكيگەن «دجيپتەرىنە» اينالۋدا. ەندى ءبىر جيىرما كۇننەن سوڭ قاندى قاساپ – قۇربان شالۋ باستالادى. قوي مالىنىڭ باعاسى شىرقايدى ءارى ول 1932-ءىنشى جىلدىڭ اشارشىلىعىندا باۋداي تۇسكەن قازاقتاي قىرىلادى. مال ساۋداسى قىزعان جەرلەر قان مەن جىنعا بوگىپ ساسيدى.

ۋا، ءمۇفتيات، توقتاتىڭدار مىنا سۇمدىقتى!

تىم بولماسا بالالاردى ورازادان اراشالاڭدار! ورازا ۇستاعاندار ەمەس، وقىعاندار وزادى!

بالا نانعا تويمايدى...

قر ءبىلىم جەنە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!

Əۋليە ءمəشھۇر ءجۇسىپ ون ءتورت تويماس بار دەيدى:

جەر جۇتۋعا تويمايدى،
وت وتىنعا تويمايدى.
كىسى ويعا تويمايدى،
ءبورى قويعا تويمايدى.
قۇلاق ەستۋگە تويمايدى.
كوز قاراۋعا تويمايدى.
ءومىر جاساۋعا تويمايدى.
باي مالعا تويمايدى.
عالىم عىلىمعا تويمايدى.
جەر سۋعا تويمايدى.
قاتىن ەرگە تويمايدى...
ولىك دۇعاعا تويمايدى.
بالا نانعا تويمايدى.
ءتىرى ىسكە تويمايدى.

وسى ون ءتورت تويماستىڭ ءبىرى – بالانى ويىنعا تويماس دەۋگە بولار ەدى، بىراق اش بالا ويناي الا ما؟ ءمəشھۇر ءجۇسىپ وسىنى مەڭزەگەندەي.

وتكەندە ورالحان ءدəۋىت باۋىرىمىزدىڭ «ەتتەن الىڭدار...» دەگەن جازباسىن وقىدىم. ورالحان ءبۇي دەپتى:

«تارازداعى مەكتەپتىڭ جاتاقحاناسىندا جاتىپ وقىپ جۇرگەن بالام بيىل ورازا تۇتقان. كەشە سارەسىگە تۇرا الماي قالىپتى. قازىر بۇلاردىڭ تاماققا تويمايتىن كەزدەرى ەمەس پە؟

ءسويتىپ، سوڭعى قوڭىراۋدان كەيىن ءتۇس قايتا زاتتارىن جيناپ، جاتاقحانادان شىعىپ جۇمەكەڭ دەگەن اعامىزدىڭ ۇيىنە بارعان عوي. بارسا، ولار تاماق ءىشىپ وتىر ەكەن. «اۋزىم بەرىك ەدى، كىشكەنە دەمالىپ الايىن» دەپ ديۆانعا جاتىپ ۇيىقتاپ كەتسە كەرەك.

سودان سول ۇيدەگى جەڭگەمىز ايتادى عوي:

- بالاڭ ءتۇس كورىپ جاتىر. ۇيىقتاپ جاتىپ قايتا-قايتا «ەتتەن الىڭدار، ەتتەن...» دەپ، قولىن سوزىپ، اۋزىن ءسال-ءپال شايناڭداتىپ قويادى، - دەپ...

سويتسە بۇل بارعاندا جۇمەكەڭدەر ەت جەپ وتىرعان ەكەن. ال، بالام تۇسىندە قۇرداستارىمەن بىرگە ەت جەپ وتىرسا كەرەك.

ورازالارىڭىز قابىل بولسىن، اعايىن!»

وسى جازبانى وقىپ ويعا قالدىم. راسىندا بالالاردىڭ قازىر اسقا، ءمəشھۇر ءجۇسىپ اتامىز ايتقانداي نانعا تويمايتىن كەزى ەمەس پە؟ جاسى كەلگەن اسقازانى اس قورىتپايتىن كəرى كىسى ياكي جەگەنىن əبجىلانداي اسىقپاي قورىتاتىن جاسامىس ادامداي ەمەس، جاس بالانىڭ اعزاسى مازداپ جانىپ تۇرعان وتتى پەش ەمەس پە؟ مازداپ جانىپ تۇرعان وت سəت سايىن وتىن تىلەمەس پە؟! ال ەندى وسى مازداپ جانعان وتقا از عانا ۋاقىت وتىن سالماي قويساڭىز، لەزدە ءسونىپ، قولامتاعا اينالىپ، شالا بوپ قالماي ما؟ بالانىڭ دا اعزاسى وسى وت سياقتى، تاماق ىشپەگەن بالانىڭ əل-دəرمەنى تەز تاۋسىلادى، كۇش-قۋاتى جىلدام سارقىلادى.

ارقاداعى وتىز ەكىنىڭ اشارشىلىعىن كورگەن كونەكوزدەر ايتۋشى ەدى: اشتىقتا الدىمەن بالالار باۋداي تۇسەدى، سودان كەيىن ەر-ازاماتتار قىرىلادى، ەڭ سوڭىندا əيەلدەرگە كەزەك كەلەدى دەپ. Əيەلدەردىڭ جانى ەركەكتەرگە قاراعاندا بەرىك، ءسىرى كەلەدى ەكەن، وڭايشىلىقپەن ۇزىلمەيتىن كورىنەدى.

ال تاماق ىشپەگەن بالا جازعى اپتاپتا قۋىرىپ سوعاتىن اڭىزاق قىزىل جەلدىڭ وزىنە شىداس بەرمەي، ىشىنە ىستىق ءتۇسىپ، مۇرتتاي ۇشىپ، ءولىپ كەتەدى ەكەن.

سول ەسكىدەن قالعان تəجىريبە مە، əيتەۋىر بالا كەزىمىزدە ۇلكەندەر بىزگە ورازا ۇستاتپايتىن. Əرينە بالا بولعان سوڭ، ۇلكەندەردىڭ ورازا تۇتقانىنا قىزىعاسىڭ، ونىڭ ۇستىنە ورازا كەزىندە جايشىلىقتا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان ءتۇرلى تəتتىلەردىڭ قايدان شىعاتىنىن بىلمەيسىڭ، داستارقان جايناپ كەتەدى. كۇن سايىن سəرەسى مەن اۋىزاشار داستارقانىندا اۋىل بالاسى ءۇشىن ەڭ دەفيتسيت تəتتىلەر - قۇرما مەن ناۋات، مەيىز بەن مəمپəسي ت.ب. قويىلادى. تاڭ قۇلانيەكتەنگەنشە سəرەسىدە əجەڭمەن بىرگە وتىرىپ وسىنىڭ ءبəرىنىڭ ءدəمىن تاتقان قانداي راحات، كەيدە بالالىق «ارام» ويمەن ورازا ۇستاعىڭ كەپ كەتەدى. مۇندايدا ۇلكەندەر «تəيت!» دەپ تيىپ تاستاۋشى ەدى. ءتىپتى اۋىل ۇلكەندەرى كەيبىر نيەت ەتكىسى كەلگەن جاستارعا «ۇستاي المايسىڭدار، قور قىلاسىڭدار»، دەپ جاتاتىن. جاس جىگىتتەردىڭ ورازانى نەگە قور قالاتىنىن كەيىن تۇسىندىك قوي...

ال ەندى قازىرگىمىزگە نە جورىق؟ جۇرگەن جەرىمىزدە كورىپ ءجۇرمىز، جاپپاي اۋىز بەكىتۋگە كوشكەن əسىرە ناۋقانقۇمار جۇرت جاس بالالارىنا دەيىن ورازا تۇتقىزىپ قويعان. Əدەتتە ورازا تۇتۋ - وڭ سولىن تانىعان، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان، بويىنداعى كۇنəسى «تاۋدان بيىك، تاستان قاتتى» كۇنəھəر پەندەلەردىڭ ءىسى ەمەس پە؟ ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان قىز بالالار مەن ون ۇشكە كەلىپ ءəلى وتاۋ يەسى بولىپ ۇلگەرمەگەن جاسوسپىرىمدەردىڭ ورازا ۇستاپ، قۇلشىلىق قىلاتىنداي نە باسىنا كۇن تۋدى.

وسى ورايدا وتكەندە جاريالاعان جازبامدى قايتا كەلتىرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. جاقىندا ءبىر مەكتەپكە وقۋشىلارمەن كەزدەسۋگە باردىم. وقۋشىلارعا قازاق تاريحى مەن حالىق ونەرىنە بايلانىستى ءبىراز əڭگىمەلەر ايتىپ، اراسىندا اقان سەرى، ءبىرجان سال əندەرىنەن سالىپ بەرىپ وتىردىم. اراسىندا وقۋشىلارعا ساۋالدارىڭ بار ما دەپ قويامىن. ءبəرى ءبىر اۋىزدان «جوق!» دەيدى. سودان ءوزىم سۇراق قويا باستادىم. اقان سەرى، ءبىرجان سال كىم بولعان دەسەم، ءبىر اۋىزدان بىلمەيمىز دەيدى. ءتىپتى كۇنى كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ ەسىمىن ەشقاشان ەستىمەپتى. بىردە ءبىر بالانىڭ انا تىلىندە كوركەم كىتاپ وقىماعانى ايدان انىق كورىنىپ تۇر.

كوڭىل كۇيىمنىڭ ءتۇسىپ كەتكەنىن كورىپ، مەكتەپ ديرەكتورى: «وقۋشىلار ورازا ۇستايدى، قارىندارى اشىپ، شارشاپ وتىر، سودان جاۋاپ بەرە الماي وتىر»، - دەدى.

ولگەنىم-اي، سول جەردە.

ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، عىلىم اكادەمياسىندا «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان «ءدəستۇر مەن ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەلگە شاقىرىلدىم. جاقسى باس قوسۋ بولدى. شەشەندەر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قاستەرلەۋ جونىندە قۇندى پىكىرلەر ايتتى. كەزەك ماعان دا كەلدى. مەن پىكىرلەرىمدى كوبىنەسە ستۋدەنتتەرگە باعىشتاي سويلەدىم. ارعى بەرگى زامانداعى ءدىن اتاۋلىنىڭ تارالۋ تاريحىنا ۇڭىلە كەلىپ، قازاقتىڭ 19-20 عاسىرلارداعى قوقان حاندىعى زامانىنداعى سارت مولدالارى مەن ورىس وتارشىلدىعى كەزەڭىندە رەسەي تاراپىنان قازاق دالاسىنا تىڭشىلىققا جىبەرىلىپ، حالىقتى اق پاتشاعا باعىنۋعا ۇندەۋمەن اينالىسقان تاتاردىڭ ۋكازنوي مولدالارىنان كورگەن قياناتىنا توقتالىپ، جاستاردى قازىرگى زامانداعى ار جاعىندا انگليانىڭ بارلاۋ قىزمەتى مەن امەريكانىڭ تسرۋ-ى تۇرعان ارابتىڭ راديكالدى ءدىنى اعىمدارىنان ساق بولۋعا شاقىردىم. سونان سوڭ ورازا جونىندەگى ويلارىممەن ءبولىستىم، جوعارىدا جازعان ءمəشھۇر ءجۇسىپتىڭ «بالا نانعا تويمايدى» ءسوزىنىڭ مəن-ماعىناسىن تارقاتا تۇسىندىرە كەلىپ، ءجاسوسپىرىم قىز-بوزبالاردى ورازا ۇستاعانشا ءبىلىم الۋعا، ءبىلىم ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قاستەرلەۋگە، قۇرمەتتەۋگە، ەلگە، جەرگە قىزمەت ەتۋگە ۇندەدىم. ءسوز سوڭىندا ساۋالدارى بولسا قويۋلارىن سۇرادىم. ەشكىم ۇندەمەدى. سەزىپ تۇرمىن ستۋدەنتتەر مۇلدە باسقا əلەمگە ەنىپ كەتكەندەي، اينالاسىنا جاپاق-جاپاق قارايدى. بايقايمىن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ سۇراق قويۋ - ولار ءۇشىن كəدىمگىدەي كۇشكە تۇسكەن ءتۇرى بار. اقىرى ءبىر جاس جىگىت باتىلى جەتىپ ورنىنان كوتەرىلىپ، ساۋال قويعان بولدى. ساۋال دەۋدەن كورى پىكىر دەگەن دۇرىسىراق بولار. Əلگى ستۋدەنت شاتىپ-بۇتىپ ورازا توڭىرەگىندە ءبىراز بىدىقتادى. ۇققانىم: ورازا ۇستاعانىنىن ماقتانىش ەتكىسى كەلەدى، بىراق سوزىندە نە جۇيە، نە قيسىن جوق. كىتاپ وقىپ، وي ساباقتاپ داعدىلانباعانى كورىنىپ تۇر.

ءسوزىن اياقتاعان ستۋدەنتتى گرۋپپالاستارى قول سوعىپ، قولداپ تا قويدى. ءوز كەزەگىمدە مەن وعان بىرنەشە، بىراق وتە قاراپايىم سۇراقتار قويدىم. بىرەۋىنە جاۋاپ بەرە المادى. Əسىرەسە، عابيت مۇسىرەپوۆتى، ءىلياس ەسەنبەرليندى ەشقاشان ەستىمەگەنى ۇيات بولدى. «ۇلپان» مەن «كوشپەندىلەردەن» ءتىپتى حابارى جوق ەكەن. بىراق الماتىدا اتاعى دارداي وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتى!

... دوڭگەلەك ۇستەلدەن كوڭىلسىز قايتتىم. قاي قىلىعىمىزدان جازدىق دەپ ويلادىم جولدا كەلە جاتىپ. تəۋەلسىزدىكتى ەل بولاشاعى – جاستارىمىزدى ارابتىڭ ءدىني ەكسپانسياسى مەن باتىستىڭ توبىرلىق مəدەنيەتىنىڭ ازعىندىق جولىنا قۇرباندىققا شالۋ ءۇشىن الدىق پا، دەگەن كۇپىرلىك ويعا شەيىن قامالادى سانامدى. قاي قايداعى ەسىمە ءتۇستى. قايبىر جىلى قاراعاندىدا بولعان وقيعا ورالدى ەسىمە. ول وقيعانىڭ ۇزىن ىرعاسى بىلاي. ءبىر مولداسىماق ءبىر توپ ءجاسوسپىرىمدى ۋاعىز ايتىپ، نامازعا جىعادى. ءسوزدىڭ قىسقاسى əلگى مولدا جاس مۇريتتەرىنە قاقاعان ايازدا دالاعا وتىرعىزىپ قويىپ، تاستاي سۋمەن دارەت الدىرادى ەكەن. مولدانىڭ ايتۋىنشا كۇن نەعۇرلىم اياز، سۋ نەعۇرلىم تاستاي بولعان سايىن اللانىڭ قۇلدارى ساۋاپقا كەنەلە بەرمەك. وسىلايشا ءبىر قىس زۋلاپ وتە شىعادى. ءبىر كۇنى ءبىر اتا-انا بالاسىنىڭ دارەتكە بارا الماي قينالىپ جۇرگەنىن بايقاپ، دارىگەرگە اپارادى. سويتسە، استىنان وتكەن قىسقى ايازدى سۋىق پەن تاستاي سۋ دەگەنىنە جەتىپتى، ءزəرلى سۋىق سۇيەگىنە دەيىن ءوتىپ كەتكەن ءمۇريت ءجاسوسپىرىم ءوزىنىڭ مۇگەدەك بولىپ قالعانىن كەش ءبىلىپتى...

تاياۋدا ءبىر مۇعالىممەن əڭگىمەلەسىپ، ورازا جايىندا سۇرادىم. «نە ىستەرىمىزدى بىلمەيمىز، – دەپ قىنجىلادى مۇعاليما: – وۋشىلار ساباققا دايىندالماي كەلەدى، ورازا ۇستايتىنىن مىندەت قىلادى، ولارعا بىردەڭە دەيىن دەسەڭ، اتا-انالارى بالام ورازا ۇستاپ ءجۇر، باسىن قاتىرماڭدار، – دەپ ارسىلداپ وزىڭمەن ۇرىسسادى. ال مەكتەپتەردە ورازا ۇستاۋ جىلدان جىلعا «مودا» بولىپ كەلەدى، ورازا ۇستاماعان بالا ءدىنشىل تۇرعىلاستارىنىڭ قىسىمىنا ۇشىراماۋ ءۇشىن ەرىكسىز اۋىز بەكىتەدى، – دەيدى. مۇعاليمانىڭ ءسوزى مەنى ەرىكسىز قايران قالدىردى. يə، مەكتەپتەرگە «زونانىڭ» ياعني تۇرمەنىڭ، قىلمىس əلەمىنىڭ جۇيەسى ەنە باستاعان. ءتىپتى اباقتىلارعا مەكتەپتەردەن «گرەب» جينايتىن توپتار بار كورىنەدى. بۇل ەندى سۇمدىق قوي!

كوزى قاراقتى، əسىرەدىنشىلدىكتەن اۋلاق، ءدىني سانادان ازات مۇعالىمدەردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، كەيبىر وقۋشىلار ورازانى ساباق وقىماۋ، موينىنا ءبىر جاۋاپكەرشىلىكتى الماۋ، ءبىر جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيىن دەسەڭ، «مەن ورازامىن» دەپ جەڭىل قۇتىلۋ ءۇشىن ۇستايتىن كورىنەدى. وسىلايشا جاس ۇرپاقتى وتىرىككە ۇيرەتىپ جاتقان كورىنەمىز. ال كەرەك بولسا!

قىسقاسى جاعداي وسىلاي. قازاق قوعامى وسىلايشا بىرتە-بىرتە ورتاعاسىرلىق ءدىني تۇنەككە باتىپ بارامىز. ەگەر وسى قارقىنمەن كەتە بەرسەك، قارا جامىلعان اۋعانستان مەن اراب əلەمىنىڭ ءدىني مەملەكەتتەرىن كۋىپ جەتپەسىمىزگە كىم كەپىل؟ قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن!

ولاي دەمەيىن دەسەڭ، كەشەگى قادىر ءتۇنى قارساڭىندا باق، تەلەارنا مەن راديو بىتكەننىڭ جارىسا ءدىني ۋاعىزدار ايتىپ، جاقتارى ءبىر تىنباي سۇڭقىلداپ جاتقانىن كورگەندە، ءوزىڭدى ءبىر سəت ساۋد ارابياسىندا جۇرگەندەي سەزىنە جازدايسىڭ. ال مەملەكەت ءوزى اتاپ وتۋگە زاڭدى پəرمەن بەرگەن 31 مامىر - قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جونىندە جاڭالىقتاردان بىردە-ەكىلى جۇپىنى سيۋجەتتەر وتكەنى بولماسا، باسقا ءبىر اۋىز ءسوز جوق.

ەرلان تولەۋتاي

Abai.kz