قر مەملەكەتتىك حاتشىسى
ە.ت. قارين مىرزانىڭ،
قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى
م.ءا. نۇرتىلەۋ مىرزانىڭ نازارىنا!

ءبىزدىڭ قازاقتا «بۇيرەكتەن سىيراق شىعارىپ...» جانە «كولەڭكەسىنەن قورقىپ...» دەگەن ەكى ماتەل نەمەسە تۇراقتى ءسوز تىركەسى بار.

مەنىڭ «ناۋرىز رەفورماسى» اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى»، - دەگەن نورما ەنگىزىپ، شەكارا سىرتىندا قالعان قانداستارىمىزدىڭ قۇقىعىن اتا زاڭمەن بەكتىۋ تۋرالى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اتىنا جازعان «اشىق حاتىم» جاريالانعاننان بەرى، وسى ەكى سوزگە ساياتىن پىش-پىش اڭگىمەلەر قىلاڭ بەرە باستادى.

ول اڭگىمەنىڭ بىرەۋى – «قوس ازاماتتىق» تۋرالى بولسا، ەكىنشىسى كورشى ەلدەردىڭ ىقپالىن ايتىپ، ساقتىق تانىتۋى بولدى.

ماسەلە – «قوس ازاماتتىق» تۋرالى مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ مەن اڭگىمەلەسكەن كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس پەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستاردى تۇجىرىمداۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ ءبىر-ەكى  مۇشەسىنىڭ اۋزىنان شىققانىندا بولىپ تۇر.

ارينە، مەن ولاردى «بۇيرەكتەن سىيراق شىعارىپ...» دەپ، كىنالاۋدان اۋلاقپىن.

سەبەبى، بۇل كىسىلەر كوشى-قون ساياساتىمەن كۇندەلىكتى شۇعىلدانىپ، ونىڭ زاڭدارى مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتارىن كۇندە پاراقتاپ جۇرگەن جوق.

بىراق، ىشكى-سىرتقى قانداستار ماسەلەسىمەن اينالىسۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان، وتىز جىلدىق تاريحى بار دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيادا قوس ازاماتتىققا تىيىم سالىنعان. جوعارىداعى نورما، بىرىنشىدەن، سول قاعيداعا قايشى كەلەدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي نورمانى كونستيتۋتسياعا ەنگىزۋ زاڭ جازۋ ەتيكاسىنا نۇقسان كەلتىرەدى...» دەۋى، ءوزى نانىن جەپ وتىرعان سالانىڭ قانداستارىمىزعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن بەرۋ ءتارتىبىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيتىندىگىن، ءتىپتى شەتتەگى التى-جەتى ميلليون قازاقتىڭ قىل ۇستىندە تۇرعان ەرتەڭگى تاعدىرى تۋرالى ويلاپ تا قويمايتىنىن كورسەتتى.

قىسقاسى، مەن ۇسىنعان جوبا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنسە، وندا وسى نورما اياسىندا قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىز «قوس ازاماتتىققا» يە بولىپ، ول «اتا زاڭعا» قايشى كەلمەي مە دنگەن كۇدىكتى سۇراق تۋىنداپ وتىر.

ال، ونى قازاق كوشىنە قارسى كۇشتەر ادەيى ءىلىپ اكەتىپ، جۇرتتى شاتاستىرۋى مۇمكىن.

سول سەبەپتى، قولعا قالام الىپ، وسى ماقالانى جازۋدى ءجون كوردىك.

ۇسىنىپ وتىرعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى»، - دەگەن نورمانى ءبىز ويدان قۇراپ شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. 1991 جىلعى 20 جەلتوقساندا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭىنىڭ 16-1-بابىندا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن (تىركەۋ تارتىبىمەن) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ شارتتارى كورسەتىلگەن.

اتالعان باپقا ساي، جەڭIلدەتIلگەن تارتIپپەن (تiركەۋ تارتiبiمەن) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا تۇرۋ مەرزىمىنە قاراماستان, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدى نەگىزدەردە تۇراقتى تۇراتىن قانداستار قابىلدانادى.

قايتالاپ وقىڭىز، قازاقتار ەمەس، قانداستار!

دەمەك، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن اتاجۇرتىنا زاڭدى تۇردە كوشىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار الدىمەن تۇراقتى تىركەۋگە تۇرادى. تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعان ازاماتتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراقتى تۇرۋىن راستايتىن قۇجات – «ىقتيارحات» (ۆيد نا جيتەلستۆو) بولىپ تابىلدادى.

«جەڭIلدەتIلگەن ءتارتIپ» دەگەنىڭىز – وسى.

«ىقتيارحاتقا» يە بولعان اعايىن، ودان ارعى جەردە «قانداس» مارتەبەسىن الىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قۇجات وتكىزەدى دە، ءۇش ايدان كەيىن ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى اتانادى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇقيات تەكسەرىپ، كەلىسىم بەرۋىمەن جۇزەگە اسادى.

بۇرىن شەتتەن كوشىپ كەلگەن قازاقتار «ىقتيارحات» پەن ازاماتتىققا ارت-ارتىنان ەكى مارتە قۇجات وتكىزسە، قازىر ەكەۋىنە ءبىر مەزگىلدە ءبىر قۇجات وتكىزەدى. قازاقستاننىڭ كوك پاسپورتى قولىنا تيگەن سوڭ، ءوزى كەلگەن ەلدىڭ تولقۇجاتىن سول ەلدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنە تاپسىرىپ، بۇرىنعى ازاماتتىعىنىڭ كۇشىن جويادى.

شەتتەن ورالعان قازاقتاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋدىڭ وتىز جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءتارتىبى – وسى.

دەمەك، «ناۋرىز رەفورماسى» اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى»، - دەگەن نورما ەنگىزىسە، ول «قوس ازاماتتىققا» اپارىپ سوقتىرادى دەگەن بوس اڭگىمە!

سونىمەن بىرگە، اتالعان نورما شەكارا سىرتىنداعى قازاقتاردى بارىپ، قولىنان جەتەلەپ اكەلۋ ءۇشىن ەمەس، ءوز اياعىمەن كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ كوشىن قازاققا قارسى ىشكى جانە سىرتقى ساياسي كۇشتەردىڭ شايقالتپاۋى ءۇشىن كەرەك ەكەنىن جەتە تۇسىنگەن دۇرىس.

وسى جەردە رەتى كەلىپ تۇرعاندا تاعى ءبىر ءتۇيىندى باسا ايتا كەتكەندى ءجون كوردىم.

الەمدە ءوز ەتنيكالىق توپتارىنا قاتىستى ازاماتتىق الۋدىڭ وڭايلاتىلعان ءتارتىبىن بەرۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالار قابىلداعان مەملەكەتتەر از ەمەس. گەرمانيا (116-باپ), رۋمىنيا (7-باپ), بولگاريا (25-باپ), پولشا (34-باپ) جانە قىرعىزستان (50-باپ) قاتارلى مۇنداي تاجىريبەگە يە مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ءوزىمىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىن دا اتاۋعا ابدەن بولادى.

وعان دالەل رەتىندە، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ 1990 جىلعى 25 قازانداعى №307-XII قاۋلىسىمەن قابىلدانعان «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى» تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ 12-بابىنداعى «قازاق سسر-ءى رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني، رۋحاني جانە ءتىل جونىندەگى قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا قامقورلىق جاسايدى», - دەگەن نورماسىن كورسەتۋگە بولادى.

بۇل نورما كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تۋى جەلبىرەپ تۇرعاندا قابىلدانعاندىعىمەن تاريحي ماڭىزعا يە. بىراق، بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە المايدى.

كەرەك بولسا، ءدال وسىنداي «شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنا انا ءتىلىن، مادەنيەتى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ، ونىڭ تاريحي وتانىمەن بايلانىستارىن نىعايتۋ ماسەلەلەرىندە قولداۋ كورسەتۋ;» دەگەن نورما 2008 جىلعى 20 قازاندا قابىلدانعان «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭىنىڭ 6-بابىندا دا جازۋلى تۇر.

وكىنىشكە وراي، «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭىنىڭ شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنا ارنالىپ قابىلدانعان بۇل نورماسى ءومىرى ورىندالعان ەمەس.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ قانشاما اتى مەن اتاعىن ات كوتەرگىسىز تۇلعالار كەلدى، سونىڭ بىرەۋى شەتتەگى قانداستارىمىز تۋرالى ءشوپ باسىن سىندىرعان جوق.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ اتاقتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆيچ باستاعان توعىز دەپۋتاتى ماجىلىستە وتىر، سونىڭ بىرەۋى شىعىپ قانداستار حاقىندا ءبىر ماسەلە كوتەردى مە ەكەن؟!

ارى كەتكەندە، سول ساۋكەڭ «وتانداستار قورى» دايىنداپ بەرگەن سۇراقتار نەگىزىندە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، ۇكىمەتتەن ءوزىمىز بىلەتىن جاتتاندى جاۋاپ الۋمەن عانا كەلەدى.

دەمەك، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز ەسكەرىلىپ، «ناۋرىز رەفورماسى» اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭىنداعى سەكىلدى ءولى نورما ەنگىزىلىپ جاتسا، كەسىپ ايتايىن، ونىڭ بارىنان جوعى جاقسى!

بۇل شەتتەگى قانداستارىمىزدى جارىلقاۋ ءۇشىن ەمەس، الدە ءبىر جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقاتىن سۇمپايلاردىڭ اقشا جاساۋ ءۇشىن ادەيى زاڭعا ەنگىزگەن جەمقورلىق سحەماسى.

ەرتەڭ «شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنا انا ءتىلىن، مادەنيەتى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن» ۇكىمەتتەن ميللياردتاپ اقشا ءبولدىرىپ الىپ، دۇنيەجۇزىن ارالاپ شالقىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. مۇمكىن، ءسويتىپ جۇرگەن دە شىعار.

قازاقستانداعى جەمقورلىقتىڭ گۇلدەۋىنە جول اشاتىن وسىنداي ءولى نورمالار!

سوندىقتان، قازاقستان شەكارا سىرتىندا قالىپ بارا جاتقان التى-جەتى ميلليون قازاقتىڭ الدىنداعى قارىزىن شىن مانىندە وتەيمىن دەسە; قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستاردى تۇجىرىمداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى مەن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز!» – دەگەن جىگىتتىكپەن ايتقان تاريحي ميسسياسىن قاعاز جۇزىندە قالدىرىپ، پرەزيدەنتىمىزدى تاريح الدىندا ۇياتقا قالدىرمايىق دەسە، تۋىسقان قىرعىز رەسپۋبليكاسى قۇساپ كونستيتۋتسيامىزعا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى» دەگەن نورمانى ەنگىزىپ، الىستاعى اعايىنعا كونستيتۋتسيالىق قۇقىق بەرۋىمىز كەرەك!

«بۇيرەكتەن سىيراق شىعارىپ...»، «كولەڭكەسىنەن قورقىپ...» وتىراتىن مەزگىل ەمەس بۇل، ناعىز رەفورما شىنايى باتىلدىقتى تالاپ ەتەدى!

قۇداي الدىنداعى شىنىمدى تاعى ءبىر مارتە قايتالاپ ايتايىن، ءوز باسىم بىرەگەي قولداۋشىسى رەتىندە قازاق كوشىنە قاتىستى ءبىر «قارا داق» قاسىم-جومارت اعا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان جىلداردىڭ ەنشىسىندە قالماسا ەكەن دەپ شىرىلداپ ءجۇرمىن!

الاششىل باۋىرلار، سىزدەر دە سونى قاتاڭ ەسكەرسەڭىزدەر ەكەن!!!

اۋىت مۇقيبەك،

«قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى

Abai.kz