تۇرسىن جۇرتباي. ايماۋىتوۆ - ادالدىق پەن ادىلدىكتى «ار ىسىنە باعالاعان» (جالعاسى)
2.
ادالدىق پەن ادىلدىكتى «ار ىسىنە باعالاعان» (اباي) اتاقتى جازۋشى بۇل جولى دا اقيقاتتىڭ جولىن كەسپەگەن. زادى، د.ادىلەۆتىڭ گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ نيەتى بولعانعا ۇقسايدى. بۇل ءوزى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «قازاقتا تەررور جاسايتىن ەرجۇرەك جىگىت جوق»،- دەپ ايتتى-مىس دەگەن سوزگە نامىستانعان وجەت جىگىتتىڭ جاۋاپ ارەكەتى مە؟ الدە قارا - نوعاي ءۇشىن تۇبىندە ءبىر تۇرمەگە تۇسەتىنىن ءبىلىپ، نە دە بولسا تاۋەكەلگە بەل بۋعانى ما؟ الدە قىزبا جىگىتتىڭ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىگى مە؟ ول ءوزىن تەاتردىڭ ديرەكتورلىعىن وتكىزىپ بەرگەننەن كەيىنگى اشىنۋدان-ۇرەيدەن تۋعان، جاي عانا ايتا سالعان ءسوز بە، الدە ناقتى ءىس-ارەكەت پە، ونى انىقتاۋ ەندى مۇمكىن ەمەس. جيىرما جەتى جاسار جاس جىگىتتىڭ اپتىعىن باسۋ ءۇشىن ايتىلعان باسۋ ءسوزى ءۇشىن، ءوزىنىڭ اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلاتىنىن جۇسىپبەك بىلگەن جوق. بىلسە، ادىلەۆكە ايتقان اعالىق اقىلىنان باس تارتىپ، مويىنداماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن.
2.
ادالدىق پەن ادىلدىكتى «ار ىسىنە باعالاعان» (اباي) اتاقتى جازۋشى بۇل جولى دا اقيقاتتىڭ جولىن كەسپەگەن. زادى، د.ادىلەۆتىڭ گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ نيەتى بولعانعا ۇقسايدى. بۇل ءوزى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «قازاقتا تەررور جاسايتىن ەرجۇرەك جىگىت جوق»،- دەپ ايتتى-مىس دەگەن سوزگە نامىستانعان وجەت جىگىتتىڭ جاۋاپ ارەكەتى مە؟ الدە قارا - نوعاي ءۇشىن تۇبىندە ءبىر تۇرمەگە تۇسەتىنىن ءبىلىپ، نە دە بولسا تاۋەكەلگە بەل بۋعانى ما؟ الدە قىزبا جىگىتتىڭ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىگى مە؟ ول ءوزىن تەاتردىڭ ديرەكتورلىعىن وتكىزىپ بەرگەننەن كەيىنگى اشىنۋدان-ۇرەيدەن تۋعان، جاي عانا ايتا سالعان ءسوز بە، الدە ناقتى ءىس-ارەكەت پە، ونى انىقتاۋ ەندى مۇمكىن ەمەس. جيىرما جەتى جاسار جاس جىگىتتىڭ اپتىعىن باسۋ ءۇشىن ايتىلعان باسۋ ءسوزى ءۇشىن، ءوزىنىڭ اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلاتىنىن جۇسىپبەك بىلگەن جوق. بىلسە، ادىلەۆكە ايتقان اعالىق اقىلىنان باس تارتىپ، مويىنداماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن.
القيسسا، وسى ارادا ءبىر وقشاۋ تۇسىنىك بەرە كەتۋدىڭ ورايى كەلىپ تۇر. ءبىز ەكىنشى رەت، ياعني، 1990 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى پراۆولىق كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى قۇپيا قۇجاتتارمەن تانىسقانىمىزدا جازۋشى دۇكەنباي دوسجان دا رۇقسات الدى. قۇجاتتاردى قاتار قاراعان كەزىمىز دە بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تەزدەتىلىپ «اباقتى» اتتى كىتابى جارىق كوردى. جۇردەك قالام يەسىنىڭ ماقالالارى دا 10-15 كۇننەن كەيىن باسپاسوزدە جاريالانىپ جاتتى. ال ءبىزدىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە قاتىستى «تالقى» اتتى زەرتتەۋىمىز 1997 جىلى عانا باسىلىم كوردى. ءبىز كوشىرىپ العان قۇجاتتار وسى «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ءافسانادا بارىنشا تولىق قامتىلىپ وتىر. قۇجاتتاردىڭ اۋدارماسىن سالىستىرا وتىرىپ، كەيبىر ماتىندەردى د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا دەپ ۇسىنۋدى ماقۇل كوردىك. تۇپنۇسقا بىرەۋ بولعاندىقتان دا سالىستىرۋ بارىسىندا بايقالعان دەرەكتىك اۋىتقۋلاردى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزداعى كوشىرمەگە سۇيەنىپ جۇيەگە تۇسىردىك. سونداي-اق ول دەرەكتەر اۆتوردىڭ ءستيلى مەن شىعارمانىڭ ىرعاعىنا قاراي جيناقتالا باياندالدى.
سونىمەن، د.دوسجاننىڭ جاريالانىمىندا: «قىزىلوردا قالاسى، كارل ماركس كوشەسى 54-ۇيدە تۇراتىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ۇيىنە 1929 جىل 14 مامىر كۇنى جۇرگىزىلگەن تىنتۋدە تارگىلەنگەن زاتتار: 1. حاتتار، بارلىعى - 88 دانا. 2. ەكى فوتوسۋرەت. 3. جەكە باسىنىڭ قۇجاتتارى - 20 دانا. 4. ايماۋىتوۆتىڭ قولجازبالارى جانە گازەت قيىندىلارى - 34 بۋما. 5. قالىڭ داپتەردەگى قولجازبالار - 33 دانا. 6. كىتاپتا - 6 دانا. كۋا رەتىندە ازامات ىسقاقوۆ قاتىسقان. تۇتقىنداعان - دىنشە ادىلەۆتى بەتپاقدالادا قۋعىنداپ ءجۇرىپ، اتىس ۇستىندە قولعا تۇسىرگەن وگپۋ-ءدىڭ وكىلەتتى وكىلى ي. ا. شۋميلوۆ»,- دەپ كورسەتىلگەن.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ وزگە الاش قايراتكەرلەرىنەن وقشاۋ جۇرگىزىلىپ، كەيىن ولاردان بولەك تىزىمگە ءىلىنىپ، اتىلىپ كەتۋىنە اسكەري تەرگەۋشىنىڭ ايىپتاۋى بويىنشا تۇتقىندالعانى سەبەپكەرلىك ەتسە كەرەك. ال ەۆگەنيا ايماۋىتوۆانىڭ حاتىندا ا.ساەنكو ءتىنتۋ جۇرگىزگەن - دەلىنەدى. بۇل وقيعانىڭ مازمۇنى د.ادىلەۆكە قاتىستى تاراۋدا تولىق قامتىلعاندىقتان دا، حاتتامامەن قىسقارتا تانىستىرامىز. «تەرگەۋ حاتتاماسى. 29 جىل، 16 مامىردا تولتىرىلاعن. تەرگەۋدى وگپۋ-ءدىڭ وكىلى ساەنكو جۇرگىزگەن.
انكەتالىق انىقتاما: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ - 40 جاستا، قازاق. سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى پاۆلودار ۋەزى قىزىلتال بولىسىنىڭ 1 اۋىلىندا تۋعان. اكە-شەشەسى ورتا شارۋا. ايەلى، 3 بالاسى بار. سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن. ارنايى ورتاشا ءبىلىمى بار. قازىر پارتيادا جوق. 1920-22 جىلدارى بك(ب)پ مۇشەسى بولدى، باسقا پارتياعا مۇشە بولعان ەمەس. ءوز ەڭبەگىنىڭ تابىسىمەن كۇن كورەدى. ماماندىعى - مۇعالىم. حالىق كوميسسارلارى اۆتونوميالىق ورتالىق كوميتەتىندە قىزمەت ىستەدى. 1926 جىلى قىلمىستىق كودەكستىڭ 113 ستاتياسى بويىنشا ءىستى بولعان، كەيىن اقتالعان. اكە-شەشەسى كەدەي شارۋا. ول كىسىلەر قايتىس بولعان. 16 جاسقا دەيىن تۋىسقاندارىنىڭ قولىندا وسكەن.
حاتتامانىڭ ءماتىنى الدىڭعى جانە كەيىنگى بولىمدەردە دالەل رەتىندە كەلتىرىلگەندىكتەن دە تولەۋ ءسوز رەتىندە قىسقارتىپ بەرەمىز:
سەمەي سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىنەن شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. 1918 جىلدان باستاپ نەگىزىنەن سەمەيدەگى سەميناريادا وقيتىن قازاق جاستارىنىڭ «جانار» اتتى مادەني-اعارتۋ قوعامىنىڭ ۇساق قارىز سەرىكتەستىگىنىڭ قارجىسىنا باسىلعان «اباي» جۋرنالىنىڭ شىعارۋشىسى بولدى. بۇعان تۇرعانباەۆ جەتەكشىلىك ەتتى. العاشقى كەزدە «اباي» جۋرنالىن قولجازبا كۇيىندە شىعارۋ ۇيعارىلسا دا، كەيىن ۇساق قارىز سەرىكتەستىگىنىڭ مادەني، وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ارنالعان قارجىسى پايدالانىلدى. جۋرنال ءوزىنىڭ 12-ءشى سانى شىققاننان كەيىن قارجى تاپشىلىعىنان جابىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە «سارىارقا» گازەتى جۋرنالعا قىرىن قارادى. «سارىارقا» گازەتىنىڭ ەكىنشى سانىنا «تۇر بۇقارا، جينال كەدەي، ۇمتىل جاستار» دەگەن ۇزاق ماقالاسى جاريالاندى. 19-جىلى سەميناريانى جاقسى ءبىتىردى. كولچاك ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن سەمەيدەگى توڭكەرىسشىل گۋبەرنيالىق كوميتەتتە ىستەدى ءارى «كەدەي تاڭى» اتتى جاڭا گازەتتىڭ رەداكتورى بولدى. وسى كەزدە بك(ب)پ مۇشەلىگىنە ءوتتى. 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جانە وقۋ-اعارتۋ ناركومىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان.
ج.ايماۋىتوۆ (جالعاسى): «21-جىلدىڭ قىس ايىندا ىسقاقوۆ پەن سارسەنوۆتىڭ ۇيىندە، كىمنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جينالعانىمىز ەسىمدە جوق، پارتيادا بارى جانە جوعى ارالاس، ىشىندە الاشوردا كوسەمدەرى دە بار، سەمەيدەگى قازاق قىزمەتكەرلەرى باس قوسقانىمىز بار. الاشورداشىلاردان دۋلاتوۆ، عابباسوۆ، تۇرعانباەۆ قاتىناستى، وزگەسى جادىمدا قالماپتى. اڭگىمەنىڭ ەشقانداي قورىتىندىسى بولمادى، ءبىر شەشىمگە كەلە الماي تارقاستىق. وسى باسقوسۋدا بولار-بولماسى بەلگىسىز، ءالى ناقتى بەلگىلەنبەگەن قىزمەتكە كەيبىر كىسىلەردى اۋىزشا تاعايىنداپ جاتقانى ماعان تۇسىنىكسىز كورىندى. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا وراي ايتارىم، جينالىستا بك(ب)پ مۇشەلىگىنە قابىلداۋ ماسەلەسى قارالدى ما، جوق پا، ول اراسى انىق ەسىمدە قالماپتى».
ال 1929 جىل 23-مامىر كۇنگى تەرگەۋدە دىنشە ادىلەۆ تۋرالى كورسەتىندى بەرەدى. «دالا قاراقشىسى» اتتى تاراۋدا باياندالعانىنداي ج.ايماۋىتوۆ (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى نەگىزىندە):
«ادىلوۆپەن 1921 جىلى، ورىنبوردا وقۋ-اعارتۋ ناركومىنىڭ ورىنباسارى كەزىمدە تانىستىم. ول كەزدە ونىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىنەن حابارىم جوق، ايتسە دە، قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەكەنىن بىلەتىنمىن. كەيىن ادىلەۆ جاڭعالاق جىگىت دەگەندى ەستىدىم: جولداستارىنان قارىزعا اقشا الادى ەكەن دە، ونى قايتارماي كەتەدى ەكەن. تاشكەنتتە تۇرعان كەزىمدە ۇيىمە ءبىر مارتە كەلدى، كەيىن وعان: «جازعى دەمالىستا ءۇي-ءىشىمدى جايلاۋعا جىبەرسەم قايتەدى؟»،- دەپ حات جازعانىم بار. بۇل شارۋانى كەيىن تاشكەنتتە وزىمەن كەلىستىم»,- دەپ جاۋاپ بەرگەن.
وسى كورسەتىندىدەن-اق ولاردىڭ اراسىنداعى تانىستىقتىڭ ورنىقتى ەكەندىگى اڭعارىلادى. شىندىعىندا دا، د.ادىلەۆتىڭ كورسەتۋى بويىنشا، ەكەۋى سول جىلى سەمەي قالاسىندا تانىسقان. زادى ج.ايماۋىتوۆ تانىستىق مەرزىمىن ۇزارتىپ كورسەتكىسى كەلمەگەن سياقتى.
«الاش iسiنiڭ» باستالۋىنا سەبەپكەر بولعان كۋالاردiڭ iشiندەگi ەڭ ءتۇيىندى «تۇلعاسى» دا دiنشە ادiلەۆ بولعاندىقتان دا بۇل تۇزاقتان جۇسiپبەكتiڭ جازاسىز قۇتىلۋى مۇمكiن ەمەس ەدi. ەگەردە جەكە تۇرعاندا ونىڭ ارناۋلى كەشiرiمگە iلiگiپ، تاعى دا جەتi-سەگiز جىل ءومiر سۇرۋiنە مۇمكiندiك تۋاتىن ەدi. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا تاعىلعان «باستى قىلمىستىڭ» استارىن اشۋ ءۇشىن وسى ارادا «دالا قاراقشىسى» اتتى تاراۋداعى دىنشە ادىلەۆتىڭ تومەندەگى كورسەتىندىسىن قايتالاپ ۇسىنۋعا ءماجبۇر ەكەنىمىزدى قاپەرگە ىلە كەتەمىز. جۇسiپبەكتi وقتىڭ ۇشىنا بايلاعان ايىپ مىناۋ:
«دiنمۇحامەد ءادiلەۆتiڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 3 اقپان. 1929 جىل.
(جاۋاپتىڭ باسىندا تەررور تۋرالى ۇزاق-ۇزاق تولعاۋلار ايتادى. ءوزiن كەكشiل - تەررورشى رەتiندە كورسەتەدi - ت.ج.). ... ايتپاقشى، ەسپولوۆتىڭ ءۇيiندە گولوششەكين تۋرالى اڭگiمە بولدى. وندا گولوششەكيننiڭ ءومiرiنە تiكەلەي قاۋiپ ءتوندiرۋ ءجونiندە ماسەلە قوزعالعان جوق. تەك گولوششەكين قاقىندا عانا بولدى. وندا قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا: ەگەردە رەتi كەلسە وعان قاستاندىق جاساعان ارتىق بولماس ەدi. بiراق تا بۇل وتە قيىن دۇنيە، بۇل بiرiنشiدەن، حالىققا قاتتى كۇيزەلiس اكەلەدi دەگەن قورىتىندىعا كەلدi. ءسويتiپ، بiز ۇشەۋمiز وسى تاقىرىپ ءتوڭiرەگiندە اڭگiمەلەستiك، الايدا بۇل ماجىلىستە ناقتى شەشiم قابىلداعانىمىز جوق. مەنiڭ اعايىم تۇتقىندالعاننان كەيiن (ونىڭ «الاش iسiنە» ەشقانداي قاتىسى جوق - ت.ج.) قىزىلورداعا ەكiنشi رەت كەلگەنiمدە ول اڭگiمەگە قايتىپ ورالعامىز جوق.
1928 جىلى جاز ايىندا مەن شىمكەنت قالاسىنا كەلiپ ايماۋىتوۆپەن جولىقتىم. اڭگiمە اراسىندا گولوششەكين ءجونiندە ءسوز قوزعالدى. وعان دەيiن مەن ودان: شىمكەنت گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى كiم دەپ سۇراعانىمدا ايماۋىتوۆ: «ماكين. ول جەرگە وڭباعان بiر بۇزىقتى قويدى»،- دەپ جاۋاپ بەردi. سودان كەيiن: جەتiسۋ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى كىم؟،- دەپ سۇرادىم، بۇرىن ول ورىندا ءالiبەكوۆتiڭ وتىرعانىن بiلەتiنمiن. «وعان دا بiر بۇزىقتى قويدى»،- دەدi ايماۋىتوۆ. تاشكەنتكە بارۋ، بارماۋىم تۋرالى ايماۋىتوۆپەن اقىلداسقانىم تۋرالى بۇرىن دا ايتقانمىن. ول سول جولى قاتتى مازاسىزدانىپ: «ايتەۋiر بiر قارا تۇنەك ءتونiپ كەلەدi, دۇنيەنiڭ استان-كەستەنi شىعىپ، استى-ءۇستiنە توڭكەرiلiپ بارادى. اينالاڭ تولعان تىڭشىلار مەن «ۇندەمەستەر»، تىنىسىڭدى تارىلتىپ، العا باستىرمايدى، بارلىق جەردە دە تىنىشتىق كەتكەن، قايدا بارساڭ دا اڭدۋدان قۇتىلمايسىڭ. قازاقستاندى شىڭىراۋعا تاستاپ، قاتتى كۇيزەلتتi, سونىڭ بارلىعىنا گولوششەكين كiءنالi. سول كەلگەننەن باستاپ دۇنيە استى-ۇستiنە توڭكەرiلدi»،- دەپ مۇڭىن شاقتى.
ءسويتiپ، بiزدiڭ اڭگiمەمiز گولوششەكين جونiندە بولدى. اڭگiمە اراسىندا نە ول ەكەنi, نە مەن ەكەنiم ەسiمدە جوق، ايتەۋiر بiرەۋiمiز وعان قاستاندىق جاساۋعا بولماس پا ەكەن دەدiك، ايماۋىتوۆ ءوزiنiڭ مۇنى - قاستاندىقتى قولدامايتىنىن بiلدiردi. ول ماعان: «ول قولدان كەلە مە، جوق پا بiلمەيمiن. سەن ءوزiڭنiڭ اۋىلىڭا قايتا بەر، مەن جولاي تاشكەنتكە سوعامىن، ودان قىزىلورداعا بارامىن، سوندا قوجانوۆپەن، دۋلاتوۆپەن اقىلداسامىن، سەن ءوزiڭنiڭ ادامىڭدى جiبەر، بارلىق سۇراعىڭا جاۋاپتى سول ارقىلى بەرەمiن»،- دەدi».
مiنە، دiنمۇحامەد ادiلەۆتiڭ وسى ءسوزi جۇسiپبەكتi «ساياسي قاستاندىق جاسادى» دەگەن ايىپپەن كiنالاۋعا سەبەپكەر بولدى. دiنمۇحامەد (دiنشە) ادiلەۆ وتە كۇردەلi ءومiرباياننىڭ يەسi. وسى ارادا ءبىرىنشى كىتاپتا باياندالعان ونىڭ ءومىر جولىن قىسقاشا ەسكە تۇسىرە كەتەمىز.
ونى ون ءتورت جاسىندا كوشەدەن كورiپ قالعان مiرجاقىپ دۋلاتوۆ باۋىرىنا تارتىپ، ومبىعا وقۋعا تۇسiرەدi. ودان قىزىلداردىڭ اسكەرiنiڭ قاتارىنا كiرەدi, كولچاكتىڭ تۇرمەسiنە تۇسەدi, قيىر شىعىستاعى پارتيزان جاساعىندا سوعىسادى، ودان قوجانوۆتىڭ كومەگiمەن قىزمەتكە الىنادى، قازاق دراما تەاترىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى مiندەتiن اتقارادى. مiنەزi تەز، تەنتەك، وقيعا قۇمار دiنشە اۋىلىنا بارعاندا بەتباقدالانى شۋلاتىپ جۇرگەن، اۋىلدىڭ قىز-كەلiنشەكتەرiن سارىسۋدىڭ بويىندا جيناپ الىپ، بەيباستاق ارەكەتكە ەركiندiك بەرگەن قارا نوعاي دەگەندi ۇستاپ، وعان وزiنشە سوت قۇرىپ، اتىپ تاستايدى دا دەنەسiن مۇزدىڭ ويىندىسىنا باتىرىپ جiبەرەدi. سودان باستاپ قۋعىنعا تۇسەدi.
1928 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 28-ءى كۇنi ۇستالادى. ول ءوزiن بiردەن ۇلتتىڭ جوقشىسى رەتiندە جاريالاپ: «الاشوردانىڭ» تاپسىرماسىن ورىندادىم»,- دەپ مالىمدەيدi دە بۇكiل ءومiربايانىن حاتقا ءتۇسiرiپ، «الاش» ۇكiمەتiنiڭ بارلىق كوسەمدەرiنiڭ قايراتكەرلiك ارەكەتتەرiن وزiنشە بايانداپ بەرەدi. ءسويتiپ، اۋەلi مiرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە قامالىپ، تەرگەۋگە الىنادى. سونىڭ ناتيجەسiندە الدىڭعى توپتا 42, كەيiنگi توپتا 30 ادام جازاعا تارتىلادى. تەرگەۋ بارىسىندا جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ وزiنە دiنمۇحامەد ادiلەۆتiڭ بiر رەت جاسىرىنىپ كەلگەنiن، گولوششەكينگە قاستاندىق جاسايمىن دەپ قوقيلانعانىن، بiراق تا وعان: «تەنتەكتiكپەن iس بiتپەيدi, سەن بار جاعدايدى ايتىپ، قارا نوعايدىڭ قىلمىسىن دالەلدەپ، وكiمەتكە جاز. ال قاستاندىق جاسايمىن دەگەندi ۇمىت. حالىققا كەسiرiڭ تيەدi»،- دەپ شىعارىپ سالعانىن ايتادى.
سونداي-اق، جۇسiپبەكتiڭ ۇستiنەن ءوزiنiڭ شاكiرتتەرiنiڭ دە ارىزدارى جينالىپتى. شىمكەنت پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتi قالاباي بەكدۋللاەۆ باستاتقان ءۇش شاكiرتتەن جاۋاپ الىنىپتى. ونىڭ iشiندە كەيiننەن اتى قازاققا تانىمال بولعان بiر ادامنىڭ اتى دا ۇشىراسادى. ونىڭ بارلىعىن تاپتiشتەپ ايتۋدىڭ پالەندەي قاجەتi شامالى. گولوششەكين مەن «ۇندەۋ» تۋرالى دەرەك دالەلدەنبەسە دە جۇسiپبەكتiڭ موينىنا ايىپ رەتiندە تاعىلدى. نەگiزگi سەبەپ وسى عانا...
وزگە تۇتقىندارعا قاراعاندا بۇل ەكەۋىنىڭ بەتتەسۋى تەزدەتىلىپ ۇيىمداستىرىلىپتى (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا):
«1929 جىلى 29-مامىر كۇنگى ج.ايماۋىتوۆ پەن د.ادىلەۆتىڭ بەتتەسۋىنىڭ حاتتاماسى.
ايماۋىتوۆقا سۇراق: ادىلەۆپەن سوڭعى رەت قاي ۋاقىتتا كەزدەستىڭىز؟
جاۋاپ: 27-جىلدىڭ جازىندا. ونى كەزدەيسوق كوشەدە ۇشىراتتىم، ۇمىتپاسام، قاسىندا ەشكىم بولعان جوق. گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سادۋاقاسوۆ جانايدارعا اۋىلدىڭ الدەبىر شارۋاسىمەن كەلگەنىن ايتتى. ءيا، ءدال سولاي ايتتى.
ادىلەۆكە سۇراق: كەزدەسكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
جاۋاپ: 1927 جىلى شىمكەنت قالاسىندا بولعان ەمەسپىن. سوندىقتان دا ايماۋىتوۆ مالىمدەگەن الگى كەزدەسۋدىڭ بولۋى قيسىنعا كەلمەيدى.
ايماۋىتوۆ: ءدال مەرزىمى جادىمنان شىعىپ قالىپتى، ايتسە دە جانايدار سادۋاقاسوۆ سىرداريا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزدە كەزدەسكەنىمىز راس. سودان كەيىن ادىلەۆپەن بەتپە-بەت جۇزدەسىپ وتىرعانىم وسى.
ادىلەۆكە سۇراق: ايماۋىتوۆپەن سوڭعى رەت قاشان كەزدەستىڭىز؟
جاۋاپ: سوڭعى رەت 28-جىلدىڭ ماۋسىمىنىڭ باسىندا تاشكەنتكە بارا جاتقان جولىمدا شىمكەنتتە جولىقتىم. بايدۋللاەۆ اعابەكتى بوساتىپ الۋ وقيعاسىنا كەلەتىن بولساق، ايماۋىتوۆ بۇل ويىمدى قۇپتايتىنىن ايتقان ەدى.
ايماۋىتوۆقا سۇراق: ول كەزدەسۋ ەسىڭىزدە مە؟
جاۋاپ: مۇنداي كەزدەسۋ بولعان ەمەس. ءسىزدىڭ كوزىڭىزشە ادىلەۆكە مىنانداي ساۋال قويعىم كەلەدى: ادىلەۆكە ۇنەمى اقىل-كەڭەس بەرىپ ءجۇرىپپىن بە؟
ادىلەۆ: بىرەۋدىڭ اقىل-كەڭەسىنە سۇيەندىم بە، جوق پا، ول ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە، ال ايتىپ وتىرعان جاعدايعا بايلانىستى ايماۋىتوۆ ماعان ەشقاشانداي كەڭەس بەرگەن ەمەس، كومەكتەسكەن دە جوق.
ايماۋىتوۆقا سۇراق: ساياسي وقيعالارعا وراي ادىلەۆكە قانداي دا ءبىر تاپسىرما بەرگەن كەزىڭىز بولدى ما؟
ادىلەۆ: جوعارىداعى ايتىلعاننان باسقا ماعان تاپسىرما بەرگەن ەمەس.
ايماۋىتوۆ: ەگەر ادىلەۆ مەنىڭ اقىل-كەڭەسىمە مۇقتاج بولسا، سول اقىل-كەڭەستىڭ قانداي دا ءبىر ناتيجەسى بولدى ما?
ادىلەۆ: شىمكەنت قالاسىندا تۇرعاندا ايماۋىتوۆ دۋلاتوۆتىڭ ايتقان سالەمدەمەسىن مەنىڭ حابارشى جىگىتىم نۇرلان ارقىلى ماعان جەتكىزدى».
جاۋاپقا تارتىلۋشىلاردىڭ تۇبىنە جەتكەن سوڭعى ءسوزدىڭ ءمانىسى تەرگەۋدە قايتالانا تاپتىشتەلىپ، ناقتىلانا تۇسەدى. تەرگەۋدىڭ قايىرماسى سياقتى قايتالانا بەرەتىن بۇل وقيعاعا جاۋاپ رەتىندە جوعارى سوت انىقتاماسىنىڭ:
«بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى گولوششەكينگە قارسى تەررورلىق قاستاندىقتى ۇيىمداستىرعانى جونىندەگى ايىپتاۋ دا قىزىل سوزگە قۇرىلعان. تەرگەۋدىڭ وسى سالاداعى قورىتىندىلارىندا ادىلەۆتىڭ ءوزىنىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان ءىس-ارەكەتىن جانە وعان ايماۋىتوۆتىڭ قاتىسقاندىعىن دالەلدەيتىن ايعاقتار جوق»،- دەگەن قورىتىندىسىن نازارعا ۇسىنۋمەن شەكتەلەمىز.
بۇدان كەيىن تەرگەۋشىلەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە ايىپ تاعۋ جانە ونىڭ ءىسىن وزگە الاشورداشىلارمەن، سوزاق كوتەرىلىسىمەن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا كۋالەردىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە ۇمتىلعان. تەرگەۋدىڭ ءۇشىنشى تومىنا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ۇستىنەن ءوزىنىڭ شاكىرتى ق.بەكدۋللاەۆتىڭ: «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شاكىرتتەردى كوتەرىلىسكە شىعۋعا شاقىرىپ ۇندەۋ جازعان»،- دەگەن ماعىناداعى كورسەتىندىسى تىگىلگەن. وندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ "بولاشاق ۇستازى" ءوزىنىڭ ۇستازى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى "حالىق جاۋى" رەتىندە اشكەرەلەگەن. ول ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە قىزا-قىزا كەلە ابايدى دا "حالىق جاۋىنىڭ" قاتارىنا قوسىپ جىبەرىپتى. سوعان قاراعاندا ق.بەكدۋللاەۆتىڭ كادىمگى كوپ موجانتوپايدىڭ ءبىرى ەكەنى بايقالادى.
«1929 جىل، 26-ماۋسىم. قالاباي بەكدۋللاەۆ، 22 جاستا، قىزىلوردا قالاسىنداعى اتباسار كوشەسىنىڭ 2-ۇيىندە تۇرادى، 1921 جىلدان كومسومول، قازاق، باتىراق، مەكتەپ مۇعالىمى، ۇيلەنگەن.
ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى 1921 جىلدان (-?- مۇمكىن 1927-جىلدان شىعار، جازۋ بەدەرى وشىڭكىرەپ قالعان - ت.ج.) بىلەمىن، ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ونىڭ اكەسى اقمولا (- ؟- سەمەي گۋبەرنياسى، پاۆلودار ۋەزى بولۋى كەرەك - ت.ج.) گۋبەرنياسىنداعى اسا ۇلكەن ءدىنشىل-موللا ەكەن. ول 1926-جىل مەن 28-جىلدىڭ ارالىعىندا شىمكەنتتەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمنىڭ وقىتۋشىسى بولدى. اتالعان وقۋ ورىنىندا ساباق بەرگەن كەزىندە ول ءوزىن بارىپ تۇرعان ۇلتشىل - الاشورداشى رەتىندە كورسەتتى، بارلىق جەردە جانە ۇنەمى ستۋدەنتتەردىڭ ميىنا ۇلتشىلدىق سانانى ەگۋگە تىرىستى. مىسالى، ارنايى ادەبي باقىلاۋ ورىندارى (تسەنزۋرا - ت.ج.) باسىپ-شىعارۋعا رۇقسات بەرمەي قايتارىپ جىبەرگەن ادەبي شىعارمالارىن، كىتاپتارىن شاكىرتتەرگە وقۋعا بەردى. اسىرەسە، جوعارى كلاسس وقۋشىلارىنا وقۋ ءۇشىن تاراتىپ بەرگەن كىتاپتارىنىڭ ىشىندە "ۇربەك" («اقبىلەك» - ؟ - ت.ج.) اتتى شىعارماسى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن. بۇل كىتاپ "الاشورداشىلاردىڭ" رۋحىندا جازىلعان، وندا ەسكى قازاق زيالىلارىن بىرىگۋگە شاقىرعان. «كەڭەس وكىمەتىنىڭ ولارمەن كۇرەسۋگە شاماسى كەلمەيدى»،- دەلىنگەن.
سونداي-اق، ول ستۋدەنتتەرگە "اق جول" گازەتىنىڭ ەسكى تىگىندىسىن (1923-جىلعى عوي دەيمىن) اكەلىپ، ونداعى ءوزىنىڭ "قيلى، قيلى زامان بولدى، قاراعاي باسىن شورتان شالدى" - دەگەن ماقالاسىن وقىتتى. ول بۇل ماقالاسىندا قازىرگى قوعامعا دەگەن وكپەسى مەن سەنىمسىزدىگىن بىلدىرگەن.
جوعارىداعى اتالىپ وتكەن ادەبي شىعارمالاردان باسقا پەدتەحنيكۋمنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسىنا ءوزىنىڭ "سىلاڭ قىز", "مانساپقورلار" ت.ب. كىتاپتارىن وقۋعا تاراتىپ بەردى. بۇلار ستۋدەنتتەرگە قوسىمشا قۇرال رەتىندە قولدانۋعا ۇسىنىلدى، بىراق تا مازمۇنى جاعىنان العاندا (ۇلتشىلدىق رۋحتا - ت.ج.) جازىلعاندىقتان دا، ونداي كادەگە جارامايتىن. ول تۋرالى "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىندە سىن ماقالا جاريالاندى، ال وندا: «بۇل كىتاپتار كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعاندىقتان دا، قازاق ادەبيەتىنە ەشقانداي قاجەتى جوق»،- دەلىنگەن.
پەدتەحنيكۋمدا ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىندە سول ءپاننىڭ مۇعالىمى رەتىندە ستۋدەنتتەردىڭ نازارىن ءار ءتۇرلى قاجەتسىز نارسەلەرگە اۋدارىپ، تۇككە دە پايداسى جوق ماعجان جۇماباەۆ پەن ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەزياسىنان مىسال كەلتىرىپ، ءۇزىندى وقيتىن. جالپى العاندا ونىڭ وقىعان دارىسىنەن ستۋدەنتتەر ەشقانداي دا پايدا الدى دەپ ايتا المايمىن".
دەيدى سابازىڭ! بۇدان كەيىن قالاباي مىرزاعا كىنا تاعۋعا دا بولماس.
«1928 جىلى كوكتەمدە پەدتەحنيكۋمنىڭ ستۋدەنتتەرى وقۋ بىتىرگەلى جاتقاندا بەلگىسىز بىرەۋ شىمكەنت قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە الاشورداشىلاردىڭ ۇندەۋىن جەلىمدەپ جاپسىرىپ كەتتى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا جانە ونىڭ ىقپالىنداعى (ايماۋىتوۆتىڭ - ت.ج.) ستۋدەنتتەردىڭ جانە گۋبەرنيالىق سوتتىڭ قىزمەتكەرى دوسوۆتىڭ (سو وو گپۋ تۇتقىنعا العان) قولىمەن ىستەلگەن ءىس (بەلگىلى كەڭەس قايراتكەرى ءا.دوسوۆ ەمەس ەكەنى انىق. سوعان قاراعاندا دوسوۆ دەگەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ بۇرىنعى شاكىرتتەرىنىڭ نە تانىستارىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن - ت.ج.). بۇل ۇندەۋ شىققانعا دەيىن ايماۋىتوۆ ەربازاروۆ الىمبەك (قازىر شەت ەلدە جۇرگەن قازاق ۇلتشىلى مۇستافا شوقاەۆتىڭ باۋىرى) جانە حاميتوۆ ءاليايدار (ونىڭ دا شوقاەۆپەن تۋىسقاندىق بايلانىسى بار) سياقتى ستۋدەنتتەرمەن ەرەكشە دوس بولىپ ءجۇردى. بۇل ستۋدەنتتەردى ايماۋىتوۆ ءجيى-ءجيى ۇيىنە قوناققا شاقىراتىن. ۇيىنە تەك مولدالار مەن بايدىڭ بالاسىن عانا قوناققا شاقىرادى. لەنينگە ارنالعان قارالى جيىندا ونى مازاققا اينالدىرعان (كۇلىپ قويعان - ت.ج.) ستۋدەنتتەردى وقۋدان شىعارعان سوڭ، ولاردى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ قايتادان وقۋعا الدىردى. ەگەردە ءىشىنارا كەيبىر ستۋدەنتتەر وعان: «نەگە ءسىز بىزبەن ساياسي تاقىرىپ جونىندە اڭگىمەلەسپەيسىز»,- دەپ سۇراق قويا قالسا، ول ۇنەمى: «ءبىز ساياساتقا ارالاسپايمىز، ول جونىندەگى ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز شەكتەۋلى»،- دەپ جاۋاپ بەرەتىن»،- دەيدى.
بۇدان كەيىن شاكىرت بەكدۋللاەۆ وزىمەن بىرگە وقيتىن شاكىرتتەردىڭ اينالاسىنان شىعىپ، «ۇلتشىلداردىڭ» اۋقىمىن كەڭەيتە تۇسەدى. ءوزىنىڭ ۇستازى جونىندەگى قالابايدىڭ جيناعان ماعلۇماتتارىنىڭ تياناقتىلىعىنا قاراپ، سول وقىپ جۇرگەن كەزىنىڭ وزىندە: «ۇندەمەستىڭ تىڭشىسى بولمادى ما ەكەن؟»،- دەگەن كۇدىك ۇيالايدى.
«ايماۋىتوۆ، اسىرەسە، قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىنىڭ ارتيستەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى جانە ولاردىڭ اراسىندا بەدەلى زور ەدى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ۇلتتىق تەاتردىڭ ديرەكتورى شانينمەن، جانداربەكوۆ قۇرمانبەكپەن (ايماۋىتوۆ كەزىندە ساباق بەرگەن تاشكەنتتەگى قازاق ينستيتۋتىنىڭ بۇرىنعى ستۋدەنتى), بايزاقوۆ يسامەن جانە امىرەمەن (ەكەۋى دە ۇلتتىق اقىندار) ەرەكشە جاقىن ەدى. بۇل ارتيستەر جاقىن دوستارى رەتىندە شىمكەنت قالاسىنا كەلگەن بەتتە-اق ايماۋىتوۆتىڭ ءۇيىنىڭ ءتورىن بەرمەيتىن».
تەاتردىڭ دراماتۋرگسىز ءولى ۇعىم ەكەنىنەن حابارسىز دەگەنگە سەنۋ دە، مىنا سوزىنە قاراپ، سەنبەۋ دە قيىن. ج.ايماۋىتوۆتىڭ تەاترعا اۋىسۋى تۋرالى د.ادىلەۆپەن اراداعى حاتتارى الدىڭعى بولىمدە جاريالانعان بولاتىن، ال يسا مەن امىرە، جۇمات - جۇسىپبەكتىڭ بوزبالا كەزىنەن بەرى كەلە جاتقان دوستارى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە ءانشى، سەرى ادام. ۇستازى جاساعان سكريپكا مەن دومبىرانىڭ ءۇنىن، ول شەرتكەن كۇيدى «شاكىرتى» ەستىمەدى دەيسىز بە؟ سول كەزدە شىمكەنتتە باستاۋىش باسپالداقتا وقىعان باۋىرجان مومىشۇلى مارقۇم مۇنى بىزگە سوناۋ كەزدىڭ وزىندە ەرەكشە ىلتيپاتپەن ايتقان ەدى.
1977 جىلى قاراشا ايىندا قىزىل اسكەردىڭ قۇرىلعانىنا الپىس جىل تولۋىنا وراي رەداكتسيا تاپسىرماسىمەن باۋكەڭنىڭ ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن تاڭعى ساعات وندا اتتادىم. ءار ءسوزىن ايتىپ وتىرىپ قاعازعا ءتۇسىرتتى، سوڭىنان ماعجان جۇماباەۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تۋرالى سۇرادىم. بۇل دەرەكتى ءوزى جاقسى ەركەلەتەتىن قالامگەر مامىتبەك قالدىبايدان ەستىگەنىمدى، ال ءوزىم سەگىز جىلدان بەرى ۇستازىم، پروفەسسور حايىرجان بەكحوجيننىڭ تاپسىرماسىمەن الاش تاريحىنا قاتىستى جارتىلاي جابىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەنىمدى ايتتىم. سوندا ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ:
« - مۇنى جازبا. ماعان ەمەس وزىڭە ءسوز كەلەدى. الاش كوسەمدەرىنىڭ بارىنە دە ايىپ تاعۋعا بولادى. ويتكەنى ولاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن مويىنداماعانى شىندىق. ونداي كەڭدىك - دەموكراتيالىق ەلدە عانا كەشىرىمدى. ال بىزدە پرولەتاريات ديكتاتۋراسى. ءتۇسىندىڭ بە، ديكتاتۋرا، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى. ال كەز-كەلگەن ديكتاتۋرا ەشقاشان ءوزىنىڭ دۇشپانىن كەشىرمەيدى. سولاردىڭ ىشىندە ديكتاتۋرانىڭ ءوزى دە كىنا تاعا المايتىن ادامنىڭ ءبىرى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. مەنىڭ ۇلى ۇستازىم. مەن ول كىسىنىڭ اقتىعىنا انت بەرە الامىن. 1927-1928 جىلدارى شىمەنتتەگى تەحنيكۋمدا بىزگە قازاق ادەبيەتىنەن ساباق بەردى. كادىمگى قاراپايىم قارا شاپان كيگەن وشاقتان شىققان. ونداي ادامداردى قازاق: «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەپ اتايدى. قولى بوس كەزدە، كەشكە جاقىن شاكىرتتەردىڭ اراسىنا كەلىپ ادەبيەت تۋرالى اڭگىمە ايتاتىن، ءاندى سونداي ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىن. «ەكى جيرەن» ءانىن تورعايعا اتپەن بارا جاتقاندا شىعاردىم دەپ ايتقانى ەسىمدە. مۋزىكالىق اسپاپتاردا، اسىرەسە ءماندوليندى وتە شەبەر ورىندايتىن. دومبىرانى ءوزى جاسايتىن. ەتىكشىلىگى دە كەرەمەت ەدى: «جىگىتكە جەتى ونەر دە كوپتىك ەتپەيدى. پايداسى تيەدى»،- دەپ وتىراتىن. قازىرگى قازاققا بەلگىلى ادامداردىڭ ىشىندە ءابدىلدا تاجىباەۆ، قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ ۇشەۋمىز ءدارىس الدىق»,- دەپ ماعلۇمات بەرىپ ەدى باۋكەڭ.
تەرگەۋ ءىسى بويىنشا تاجىباەۆ دەگەن ستۋدەنت تە كۋاعا تارتىلعان. الايدا ونىڭ كورسەتىندىلەرىنىڭ ء"ىزى وشكەن", ياعني، كەيىن جويىلعان. ايباق-سايباق جازۋىنىڭ تابى ءىس قاعازدان بايقالىپ قالادى:
«سونىمەن قاتار ايماۋىتوۆ قىزىلوردا قالاسىندا تۇراتىن بەلگىلى ۇلتشىلدار بايتۇرسىنوۆپەن، دۋلاتوۆپەن جانە باسقا دا ولكەلىك وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، سول قالاعا بارىپ تۇراتىن. 1926-1927 جىلداردىڭ اراسىندا شىمكەنتتە تۇرعان كەزىندە ول 4 رەت قىزىلورداعا بارىپ كەلدى»,- دەگەن ماعلۇمات تىڭشىنىڭ تياناقتىلىعىن بىلدىرەدى.
ايتپەسە، وقىتۋشىسىنىڭ باسقان ءىزىن ساناپ جۇرەتىن زەرەكتىك كەز-كەلگەن شاكىرتكە ءتان ەمەس بولسا كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى سيرەك تە قۇپيا دەرەكتەردى جاريالاي باستاعان كەزىم، ياعني، 1987 جىلدىڭ كۇزى مەن 1988 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ ءبىرى ەدى. كۇندەلىگىمىز سول تۇستا قولدى بولىپ كەتكەندىكتەن دە ناقتى مەرزىمىن انىقتاي المادىم. ايتەۋىر، «قايتا قۇرۋدىڭ» ەكپىنىمەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ سورەلەرىندەگى وسىنداي شەتىن قۇجاتتاردىڭ بىرىنە كەشكى بەستە جولىعىپ، ەرتەڭ قاراۋعا ىسىرىپ قويعان ءتۇنى تاڭعى ساعات جەتىدە ءابدىلدا تاجىباەۆ تەلەفون شالىپ، تۋرا ساعات سەگىزدە كۇتەتىنىن بۇيىرا ايتتى. كۇدىگىمىزدىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىن ءىشىمىز سەزدى، بىراق سەكەمگە قيمادىم. سالقىن قارسى الىپ، شاحمات تاقتاسىن نۇسقاپ، ويىنعا شاقىردى. ءبىرىنشى كەزەكتى جەڭۋگە مۇمكىندىگىمىز بولا تۇرا جەڭىلدىك. ەكىنشىسىندە قاپى قالدىردى. قارقىلداپ ۇزاق ءارى راحاتتانا كۇلدى دە: «مۇنىڭ بارلىعىن نەگە سۇيەنىپ، كىمگە سەنىپ جيناپ ءجۇرسىڭ؟»،- دەدى. كىمگە سەنەمىن دەرسىڭ؟ تەك قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اتىن اتاپ، ءوزىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرىگىپ جازعان «اققايىڭ» پەساسىن، «كومىلگەن مىسىق» تاريحىن ەمەۋىرىن ەتكەنىمدە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءسوزدىڭ بىتكەنىن ءبىلدىرىپ ماعان جونارقاسىن بەردى. قاپىمدى شاحماتتان ەمەس، ارحيۆتەن قالدىرىپتى. كەشەگى قۇجاتتار قايتىپ مەنىڭ قولىما تۇسپەي كەتتى. دەمەك، كەشكى ساعات بەس پەن تاڭعى ساعات التىنىڭ ارالىعىندا «ابىز اقىنىمىز» تىنىش جاتپاي، «ولىلەردىڭ ءارحيۆىن» الدەكىمنىڭ قولىمەن اقتارعان بولىپ شىقتى عوي! قارا جەر حابار بەرمەسىن، «بەسىگىڭدى تۇزە!..» اتتى رومان-ەسسەمىزدىڭ جالعاسى (1988) جاريالانعاندا تۋرا وسى مازمۇنداس پىكىرىمىزدى ءبىلدىرىپ، قارسى حابار كۇتىپ ەدىك. داۋىسى ەستىلمەدى. سودان كەيىن دە ءبىراز جىل ءومىر ءسۇردى. ماعجاننىڭ ايەلى زەينەپپەن سوتتاسقانداي بولىپ ايتىسىپ، شىعارمالارىنىڭ العىسوزىن جازدى. سوندا دا كوڭىلى تىنىش تابا قويدى ما ەكەن. قايدام.
ال جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ وزگەلەردەن بۇرىن اتىلىپ كەتۋىنە سەبەپشى بولعان قالابايدىڭ كورسەتىندىسى مىناداي:
«1928 جىلى شىمكەنت قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە ىلىنگەن ۇندەۋ تۋرالى پەدتەحنيكۋمنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ەشكىمگە ايتپاۋ تۋرالى ەسكەرتىلگەن بولاتىن، سوندا دا ولاردىڭ اراسىندا ءبىر-جار اۋىز اڭگىمە ايتىلىپ قالىپ ءجۇردى، ول ۇندەۋدىڭ اۆتورى كىم ەكەنى ماعان بەلگىسىز، الايدا جازۋ ۇلگىسىنە قاراپ مۇنى جازعان ايماۋىتوۆتىڭ جاقىن ارالاساتىن ادامدارى - سىرداريا گۋبەرنيالىق سوتىنىڭ قىزمەتكەرى دوسوۆ پەن ستۋدەنت ەرنازاروۆ الىمبەك دەگەن توقتام جاسادى».
بۇل ۇندەۋدى تابۋعا ۇمتىلىپ، بارىنشا زەر سالساق تا، تەرگەۋ ىسىنەن ونى كەزدەستىرە المادىق. ال تەحنيكۋم ستۋدەنتتەرىنىڭ استىرتىن ۇيىمى تۋرالى ماعلۇمات قازىر دە تىم ماردىمسىز.
مۇنداي ۇندەۋدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جازۋى مۇمكىن بە؟ گولوششەكين قارا بيشىگىن سۋسىلداتىپ «ۇلتشىلداردىڭ» باسىنا ءۇيىرىپ تۇرعان كەزدە جۇسىپبەكتىڭ ونداي ارانداتۋعا بارا قويۋى ەكىتالاي.
باۋىرجان مومىشۇلى: «ول تۇسىنىسپەستىك جاعدايداعى جالامەن ۇستالدى. بۇل پىكىرىمدى قوناەۆقا دا ايتقانمىن. جازۋى وتە ادەمى بولاتىن. مىنا عابيت مۇسىرەپوۆ جازۋشىلىقتا سونىڭ جولىن ۇستانادى. اقتاۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن دە سول. «سوزاقتاعى كوتەرىلىسكە شاقىرىپ ۇندەۋ جازىپتى. حاتتى مەن ءوز كوزىممەن وقىدىم. سوندىقتان اقتالۋى قيىن»،- دەپتى ديمەكەڭ. عابيت تە الىپ كورىپ: «ۇقسايدى. بىراق ول ەمەس. مەن دە سول كىسىنىڭ جازۋ ۇلگىسىمەن جازامىن. سوندا دا ايىرماسى بار. مىنا جازۋ ۇلگىسى ونىكى ەمەس. سوعان ەلىكتەگەن شاكىرتتەرىنىڭ بىرىنىكى بولۋى مۇمكىن»،- دەپتى. ال وعان كىمدى سەندىرەسىڭ؟ تۇبىندە قايرىلىپ ءبىر ورالاتىن كەز تۋادى. سوندىقتان دا سەنىڭ ولاردىڭ مۇرالارىن جيناقتاپ، دەرەك تەرىپ جۇرگەنىڭ دۇرىس تا شىعار. جۇسىپبەك مۇعالىم تۋرالى ايتارىم وسى، قاراعىم. ال ماعجاندى مەن كوردىم...»,- دەپ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرىپ ەدى.
ول ەستەلىك ماعجان تۋرالى بولىمدە باياندالاتىندىقتان دا كەيىنگە قالدىرا تۇرامىز.
ەندى ج.ايماۋىتوۆقا: - «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇگىت-ناسيحاتتى تاراتىپ، يدەولوگيالىق سابوتاج جاسايتىن «القا» استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسقاندىعى اشكەرەلەندى»,- دەگەن ءۇشىنشى ايىپ تاعىلدى.
سوعان وراي «القا» ادەبي باعدارلاماسى مەن تاشكەنتتەگى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىستى قايىرا جاۋاپ الدى. «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى ارنايى بولىمدە دەربەس تالداۋ جاسالاتىندىقتان دا د.دوسجاننىڭ جاريالانىمىنداعى تومەندەگى حاتتامادان ءۇزىندى كەلتىرۋمەن ويىمىزدى تياناقتايمىز:
«سۇراق: استىرتىن ۇيىمعا مۇشە بولعانىڭىزدى راستايسىز با؟
جاۋاپ: ەشقانداي استىرتىن ۇيىمعا مۇشە بولعان ەمەسپىن.
سۇراق: «اق جول» گازەتىندە ۇلتشىلدىق سارىنداعى ماقالالارىڭىز باسىلدى ما؟
جاۋاپ: قانداي سارىندا جازىلعانىن ايتا المايمىن، ايتەۋىر ادەبيەت تۋرالى جانە سول كەزدەگى كازاق كەدەيىنىڭ ءحالى تۋرالى ماقالالارىم باسىلدى.
سۇراق: جۇماباەۆ تۋرالى نە بىلەسىز؟
جاۋاپ: ول قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، ونىڭ ولەڭدەرىن سىناۋشىلار دا كوپ، مەن ونى تازا اقىندىق پافوستىڭ يەسى دەپ بىلەمىن.
سۇراق: جۇماباەۆتىڭ ۇيىمىنا ەندىڭىز بە؟
جاۋاپ: «جۇماباەۆتىڭ ۇيىمى» دەگەن ۇيىم بولعان ەمەس، ونداي ۇيىمدى ەستىگەن جوقپىن.
سۇراق: دۋلاتوۆ جايلى نە ايتاسىز؟
جاۋاپ: دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق» دەگەن جيناعىن وقىعانىم بار، ول «اق جولدى» شىعارىپ تۇردى، ساياسي ىستەرى جاعىنان ەشقانداي باعا بەرە المايمىن، ال، ادەبيەتشىلىگى كوپكە پايدا بەرەتىن دارەجەدە دەگىم كەلەدى.
سۇراق: استىرتىن ۇيىمنىڭ جوسپارى بولدى ما؟
جاۋاپ: ەشقانداي استىرتىن ۇيىمنىڭ بولماعانىن بىلە تۇرىپ، ونىڭ جاسالماعان جوسپارى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى».
ءيا، بۇل جاۋاپتارعا نە ايتۋعا جانە ونى قالاي تالداۋعا بولادى؟ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اۋىزىنان تەرگەۋشىنىڭ سۇراعىنا وراي قايتالانىپ ايتىلعان سوزدەر مەن مويىنداۋدان باس تارتقان وقيعالاردىڭ بارلىعى وعان قىلمىس رەتىندە تاڭىلىپ:
1. كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن 1921-1922 جىلدارى ورىنبور مەن تاشكەنتتە استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرعان.
2. ورتا ازياداعى باسماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا قاتىسقان، اسكەري جاساق قۇرۋعا ۇمتىلعان، ءسويتىپ، قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتپەك بولعان.
3. اشتارعا كومەك كوميسسياسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ تۋرالى ۇگىت جۇرگىزۋگە پايدالانعان.
4. بايلاردى تاركىلەۋگە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ، ولاردى قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋعا باعىتتاعان.
5. انگليامەن استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن اسكەرi قازاقستانعا باسىپ كiرە قالعان جاعدايدا, قىردا كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان.
6. قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گولوششەكين جولداسقا قاستاندىق جاساپ، اتىپ ولتiرمەك بولعان - دەگەن ايىپ تاعىلدى.
1929 جىلى 29 -شىلدە كۇنى سەگىز ادامنىڭ الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋى اياقتالىپ، ماسكەۋگە ايداۋىلمەن جونەلتىلدى. ول تۋرالى وگپۋ-ءدىڭ اسكەري كۇزەت ءبولىمىنىڭ:
«ء17/Vىى - 29 ج. № 1675 بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ باستىعىنا. تومەندەگى 8 تۇتقىن ايداۋىلمەن جىبەرىلىپ وتىر. 1. تاشەكەنوۆ قابي كەنتاەۆيچ 2. بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆيچ 3. دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆيچ 4. ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆيچ 5. يسپولوۆ مىرزاعازى يسپولوۆيچ 6. ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەكوۆيچ 7. بولعانباەۆ حايرەتدين ءابدىراحمانوۆيچ 8. عابباسوۆ حالەل احمەتجانوۆيچ. بۇلار ايداۋىلمەن اپارىلسىن جانە ءبىر-بىرىنەن وڭاشا ۇستالسىن. وگپۋ-ءدىڭ اسكەري ءبولىمى»،- دەگەن ىلەسپە حاتى ساقتالعان.
بۇدان كەيىنگى "ادىلەۆتى جانە باسقا دا 41 ادامدى ايىپتاۋ جونىندەگى قىلمىستى ءىستىڭ" تەرگەۋ حاتتامالارى ماسكەۋ قالاسىندا جۇرگىزىلدى.
ول بۇل ساپاردان امان قايتپايتىنىن ءبىلدى. ولاردىڭ بارساكەلمەسكە كەتىپ بارا جاتقانىنان ءۇي-ءىشى حاباردار بولعان. وعان گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ:
"تۇتقىنداردى موسكۆاعا الىپ كەتەدى ەكەن»،- دەگەن حاباردى ەستىدىك. ەرتەمەن، كۇن شىعار-شىقپاستا قاسىمدا ءۇش بىردەي قاتار قۇربىلارىم بار، ولار - جۇسىپبەكتىڭ بالاسى - بەكتۇر، اباي تۋىستارى ءومىرتايدىڭ قىزى - ازەن، يۋسۋپوۆ احمەتسافانىڭ قىزى - فاريدا بولاتىن. ەكى وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ ۆوكزالعا جەتتىك. جۇك تاسيتىن ۆاگونداردىڭ قاتارىنداعى شەتكى ءبىر ۆاگوننىڭ تەمىر تورلى تەرەزەسىنەن اكەم مەن جۇسىپبەك قاراپ تۇر ەكەن. كۇزەتشىلەر ۆاگونعا جولاتپاي: "قايت، اتامىن!",- دەپ جەكىپ، جاسقاي بەردى. بەكتۇر قورقىپ، كىدىرىپ قالدى. جۇسىپبەك اعا انادايدان ايقاي سالدى: "بەكتۇر! جاقىندا، قورىقپا!..»،- دەپ. ايتاتىن ءبىر ءسوزى بولۋى كەرەك. كۇزەتشىلەر بالانى اكەسىنە جولاتپادى، جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ پوەزدى كوزبەن شىعارىپ سالدىق. بۇل 1929 جىلعى 24 ماۋسىم كۇنى بولاتىن",- دەپ (ر.ساعىمبەكۇلى. جۇسىپبەك. ا. 1997. 209-بەت) ەسكە الادى.
ال سول كەزدە ەسىن ەندى-ەندى ءبىلىپ كەلە جاتقان، الايدا شەشەسى ەۆگەنيانىڭ قاسىندا اكەسى تۋرالى ەستىپ وسكەن مۋزا ء(مارۋا) جۇسىپبەكقىزى ساحنو:
«اكەمدى 1929 جىلدىڭ كۇزىندە ايداپ اكەتتى. اكەم دە، شەشەم دە: «ەندى كورىسۋىمىز نەعايبىل»،- دەپ جىلاپتى. اكەم مەنى قولىنا الىپ، يىسكەيىن دەگەن ەكەن، وعان كۇزەتشىلەر جىبەرمەپتى. بەكتۇر مەن جايىق قاندارىن ىشىنە تارتىپ، كوزدەرىنەن وت شاشىپ، جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ تۇرىپ قالىپتى. مۇنىڭ ءبارىن مامام ايتىپ وتىراتىن. شەشەم ءار جەرگە ارىز ايتىپ، قۋىنعان ەكەن، ەشتەمە شىقپادى. 1931 جىلدىڭ اياعىندا نادەجدا كونستانتينوۆنا كرۋپسكايادان حات كەلىپتى. وندا ول كىسى: «ءسىز ەندى بوسقا اۋرە بولا بەرمەڭىز، جۇبايىڭىز جەر بەتىندە جوق. مەن ونى ابدەن تەكسەرىپ ءبىلدىم»،- دەپ حابارلاپتى»،- دەپ (ز.اقىشەۆ.قايران جۇكەڭ...، «شالقار» 1990, قازان) ەسكە الادى.
ۇلتتىڭ رۋحاني ءومiرiن تiزەرلەتiپ كەتكەن بۇل زاۋالدىڭ بەتiن قايىرۋ مۇمكiن ەمەس-تiن. وعان قۋجاقتىڭ - گولوششەكيننiڭ ءوزi دە اراشا تۇسە سالمايتىن. دەگەنمەن دە، ادامنىڭ ءۇمiتi ۇزiلگەن بە؟ ون ءتورت تومنان اساتىن تەرگەۋ حاتتامالارىنىڭ iشiنەن جوعارىداعى مۋزا ء(مارۋا) جۇسىپبەكقىزىنىڭ ءسوزىن راستايتىن، جۇبايىنا اراشا ءتۇسiپ، ونى اقتاپ الۋعا تىرىسقان جالعىز-اق ايەلدiڭ حاتى شىقتى. ول جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ قوساعى - ەۆگەنيا ايماۋىتوۆا ەدi. شوقىنعان قازاق ءۇيiنiڭ ساۋاتتى قىزى ءوزiنiڭ ارىز-ارمانىن گولوششەكينگە جولداپ، ودان قايىرىمدىلىق پەن ادامگەرشiلiك تانىتۋدى ءوتiنiپتi. ارماندا كەتكەن اسىل جارىنىڭ سول تiلەگiمەن وقىرماندى تانىستىرا كەتۋدi پارىز سانادىق. حاتتىڭ مازمۇنى مىنانداي:
«2 / VII - 29.
گولوششەكين جولداسقا!
ماعان كومەك كورسەتەتiن بiردەن-بiر ادام رەتiندە سiزگە حات جازىپ وتىرمىن. مەنiڭ تاۋقىمەتتi iسiمە سiز عانا كومەكتەسە الادى دەپ كوپ ادامنان ەستiدiم.
ماسەلە مىنادا. بيىلعى جىلدىڭ 14-مامىرى كۇنi وگپۋ-دiڭ اگەنتتەرi مەنiڭ كۇيەۋiم جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتى تۇتقىنداپ اكەتتi, وعان تاعىلعان ايىپتىڭ بابىنا قاراعاندا ونىڭ قىلمىسىنىڭ ساياسي استارى بار ەكەن (مەنiڭ كۇيەۋiمدi ۇستاعان وگپۋ-دiڭ شىعىس ءبولiمiنiڭ وكiلi, تەرگەۋشi ساەنكو سولاي دەپ ايتتى). مۇنىڭ الدە قالاي بiر جاڭىلىسۋ ەكەنiن مەن وتە جاقسى بiلەمiن. ويتكەنi, مەنiڭ كۇيەۋiم ساياساتپەن ەشقاشاندا اينالىسىپ كورگەن ەمەس. ول تەك قانا ادەبي جۇمىسپەن عانا شۇعىلداندى، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا ارناپ وقۋلىقتار مەن تازا كوركەم شىعارمالار جازىپ، كiتاپ شىعاردى. ول قازاقتىڭ جاڭا قارپiنە بايلانىستى ورتالىق كوميتەتتە جۇمىس iستەدi, لاتىن قارپiن ەتەنە كiرگiزۋگە بەلسەنە ارالاستى، گازەت بەتتەرi ارقىلى ەۋروپالىقتارعا قازاق تiلiنەن ءدارiس جۇرگiزدi. بۇدان باسقا ول قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەردi, دەمەك، ونىڭ ساياساتپەن اينالىسۋعا ەشقانداي دا ۋاقىتى بولعان جوق.
مەن سiزدەن وسى iسكە ارالاسىپ، تەرگەۋدi تەزدەتۋگە جانە ەگەر مۇمكiن بولسا تەرگەۋ بiتكەنشە كەپiلدiك ارقىلى بوساتۋعا رۇقسات ەتۋگە كومەكتەسۋiڭiزدi قاتتى وتiنەمiن، ويتكەنi ول ەشقايدا ەشقاشاندا جاسىرىنىپ الەك بولمايدى، سەبەبi ول ءوزiنiڭ كiناسiز ەكەنiن بiلەدi, وزگەسiن بىلاي قويعاندا، جازىقسىز ادامنىڭ كادiمگi قىلمىسكەر سياقتى تۇرمەدە وتىرۋىنىڭ ءوزi كۇيiنiشتi عوي. ەگەردە ونىڭ دەنساۋلىعى ماعان سەنiمسiزدiك تۋدىرماعاندا، وندا مەن سوتتىڭ ادiلدiگiنە سەنiپ، ۇندەمەي وتىرا بەرۋiمە شىدامىم جەتەر ەدi. الايدا ول بيىل قىستا عانا اۋىرعان سۇزەكتiڭ زاردابىنان قوس وكپەسi قابىنىپ كەتiپ ەدi, سول ءۇشiن ونى وكپە اۋرۋىنىڭ ەمحاناسىنا ەسەپكە العان بولاتىن. مەنiڭ ءوزiمنiڭ دە وكپەم اۋىرادى، سوندىقتاندا ساعات سايىن ونىڭ ءومiرiن قىسقارتىپ بارا جاتقانىن جاقسى بiلەمiن، ول ءوزiنiڭ جاستىعىمەن، بiلiمiمەن جانە قابiلەتiمەنەن قازاق پرولەتارياتىنا وتە زور پايدا كەلتiرگەن بولار ەدi عوي.
مەنiڭ جان ايقايىما قۇلاق ءتۇرiپ، بiر جاعىنان - قازاقستانداعى ەڭ ىقپالدى ادام رەتiندە، ەكiنشi جاعىنان - وزگە ادامنىڭ قايعىسىن تۇسiنە بiلەتiن ادام رەتiندە وسى iسكە ارالاسىپ، مەنiڭ كۇيەۋiمدi بوساتۋعا كومەكتەسۋiڭiزدi تاعى دا ءوتiنiپ سۇرايمىن ءارi قاتتى ۇمiتتەنەمiن. مەنiڭ ءوزiم سiزگە جولىعىپ بار مۇڭىمدى اشىپ ايتسام با دەپ ەدiم، ويىڭداعىڭنىڭ بارلىعىن قاعازعا تولىق تۇسiرە المايسىڭ عوي، بiراق تا وعان دەنساۋلىعىم مۇمكiندiك بەرمەدi, مەنiڭ وكپەم اۋىرادى ءارi مەنiڭ قولىمدا ءۇش بالا بار.
ونىڭ وزiنە دە، بۇكiل ءۇي-iشiنە دە نە ءۇشiن ەكەنi بەلگiسiز، وسىنشاما قاسiرەت اكەلگەن وسىناۋ ۇلكەن قاتەلiكتiڭ بەتiن قايتارۋدى سiزدەن تاعى دا قيىلا وتiنەمiن.
سiزدiڭ كiشiپەيiلدi قايىرىمدىلىعىڭىزعا دەگەن سەنiمiمدە قالامىن.
ەۆگەنيا ايماۋىتوۆا. 15 / VI - 29 جىل.
شىمكەنت، پۋشكين كوشەسi, 5 ءۇي. ايماۋىتوۆا».
قاراپايىم ادامنىڭ، ونىڭ iشiندە ەرiن ايالاعان ايەلدiڭ ءۇمiتi مەن سەنiمىنەن اسقان قىمبات ەشتەڭە جوق. ەۆگەنيا ايماۋىتوۆانىڭ دا سەزiمi سونداي قاسيەتتi ماحابباتتان تۋىپ ەدi. تۇرمەنiڭ تار تەرەزەسiنەن بiر نازiك ساۋلە بوپ ءتۇسiپ، جۇسiپبەكتiڭ جۇرەگiنە جارىق قۇيعىسى كەلدi. بۇل ۇياسىنا تاڭدايىنىڭ استىنا تامشى تۇندىرىپ، سۋ تاسىعان انا قارلىعاشتىڭ مەيىرiمiمەن پارا-پار ەدi. بiراق، وعان «كومەك كورسەتە الاتىن بىردەن-بiر»، «قازاقستانداعى ەڭ ىقپالدى ادام» - «وزگە ادامنىڭ قايعىسىن تۇسiنە بiلمەيتiن»، تۇسiنگiسi دە كەلمەيتiن. ول - «كiشiپەيiل دە ەمەس، قايرىمدى دا» ەمەس، جۇسiپبەككە عانا ەمەس، بۇكiل قازاق ۇلتىنا «قاسiرەت اكەلگەن ۇلكەن قاتەلiكتi» تۋدىرىپ وتىرعان، «كiشi وكتيابر ءۇشiن» بۇكiل ەلدi جاپپاي قۇرباندىققا شالىپ وتىرعان ناعىز قاتىگەز، قارا جۇرەكتiنiڭ ءوزi سول گولوششەكين ەدى. مۇنى ەۆگەنيا كيريللوۆنا بiلەتiن. بiراق وزگە امالى دا قالماپ ەدi.
ەكiنشiدەن، بiردەن گولوششەكينگە ارناپ حات جازۋىنىڭ سەبەبi, جۇسiپبەككە تاعىلعان ايىپتىڭ بiرi - گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋدى جوسپارلادى دەگەن جالا. مۇڭلى ماحاببات يەسi تiكەلەي گولوششەكيننiڭ وزiنە حابارلاسۋ ارقىلى ونىڭ جۇرەگiندەگi قاتقان بەرiشتi ەرiتۋگە تىرىسقان. ولكەلiك باسشىنىڭ كەشiرiمiن الۋعا ۇمتىلعان. وكiنiشكە وراي، «ۇلى قۇرباندىققا» دەگەن تابەتi ەندi اشىلىپ كەلە جاتقان قۋجاق بۇل حاتتى تەرگەۋشiلەرگە جولداپ، قوسىمشا ايعاق رەتiندە iسكە تiركەتتiردi. ءسويتiپ:
«وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 كوكەك كۇنگi كەڭەسiنiڭ شەشiمi بويىنشا №78754 ءىس بويىنشا ايىپتالعان بايتۇرسىنوۆ پەن مiرجاقىپ دۋلاتوۆتى قىلمىستى iستەر كودەكسiنiڭ 58/2, 58/4, 58/11, 58/10 - باپتارى بويىنشا، ەسپولوۆ مىرزاعازىنى 58/2, 58/10 باپتارى بويىنشا، عابباساۆ حالەلدi 58/2 بابى بويىنشا، ءادiلەۆ دiنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ ءجۇسiپبەكتi 58/2, 58/8, 58/11 جانە 58/10 باپتارى...» بويىنشا ايىپ تاعىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىردى.
ونىڭ ارتىندا ساباقتاسى ومار يمانباەۆ دوسىنا تۇرمەدەن جولداعان:
«شىقپاسا جانىڭ دەنەڭنەن،
نە سالسا تاعدىر كورەم مەن.
ءبىر ءوزىم ءۇشىن ولمەيمىن،
ءبىر عانا سوعان سەنەم مەن.
كەۋدەدە ءازىر جۇرەك بار،
تىلەك بار، سوعان سەنەم مەن.
ارتىمدا قىرۋار ەلىم بار،
ولسە دە دەنەم - مەن ولمەن!»,-
دەگەن وسيەت ءسوزى عانا قالدى.
ءيا، ءوزى ولسە دە جۇسىپبەكتىڭ ءسوزى ولگەن جوق. سوزىمەن قوسا مۇقىم قازاقتىڭ جاندۇنيەسىن ەگىلتەتىن «ەكى جيرەن» ءانى قالدى.
ونىڭ، جۇسىپبەكتىڭ اسا شەبەر مۋزىكانت بولعانىن، التى-جەتى ءانى بار ەكەنىن باۋكەڭنىڭ - باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەستەلىگى دە، بەكتۇر جۇسىپبەكۇلى ايماۋىتوۆتىڭ بىزگە بەرگەن ماعلۇماتى دا، سەمەيدەگى كوز كورگەندەردىڭ كۋالىگى دە راستايدى. وعان 1914 جىلى ابايدى ەسكە الۋ كەشىندە جۇسىپبەكتىڭ «ءبىرجان مەن سارانىڭ» ايتىسىنداعى ءبىرجان بەينەسىندە ساحنادا ونەر كورسەتۋى سوعان دالەل. سونداي-اق جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ مارقۇم دا «ەكى جيرەندى» ايتقاندا، ونىڭ ەكىنشى نۇسقاسىن ۇيرەنگەن اۋىل ءانشىسى تولىبايدىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتكەندە جۇسىپبەكتىڭ ءان شىعارۋ قابىلەتىن ەسكە الا وتىراتىن. سونىڭ ىشىندە دالەلى انىعى «ەكى جيرەننىڭ»:
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن، احاۋ، دالامەنەن،
ساعىنىپ، سارعايامىن-اۋ، سانامەنەن،-
دەپ باستالاتىن نۇسقاسى.
بۇل ءاندى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تورعايعا مال ايداپ بارا جاتىپ، تەرىساققان وزەنىنىڭ بويىندا تابىندى جۋساتىپ جاتقاندا جولىققان ءبىر كەلىنشەككە ارناپ شىعارعانى تۋرالى ەستەلىكتى بىزگە باۋكەڭ - باۋىرجان مومىشۇلى عانا ەمەس، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قاليبەك قۋانىشباەۆ تۋرالى كىتاپ جازۋ بارىسىندا اڭگىمەلەسكەن سەركە قوجامقۇلوۆ مارقۇم دا ايتىپ ەدى. بۇل دەرەكتى جۇمباق جىميىسىمەن عابيت مۇسىرەپوۆ دەگدار دا ماقۇلداعان بولاتىن. بۇدان وزگە دە ونشاقتى ءانى، سونىڭ ىشىندە وسى تەرگەۋ ىسىندە اتى كەزدەسەتىن ايەل زاتى - شاكىتايعا (شىن اتى - ءشامشي-حامار), ارنالعان «ءشامشي-حامار» (ارابشا كۇن مەن اي، ياعني، كۇنسۇلۋ دەگەن ءسوز) ءانى دە حالىق ءانىنىڭ قاتارىندا ءجۇر. «شامشي-حامار» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى كەزىندە گازەتكە فەلەتون دا جاريالانعان. ءبىز ونى ادەيى نازارعا المادىق. ول باسىلىم تۋرالى مۋزا - ءمارۋا جۇسىپبەكقىزى دا ماعلۇمدار ەكەن، وعان شەشەسى ەۆگەنيا ايتىپ بەرىپتى.
ارينە، بۇل سەرىلىكتىڭ حيكاياسى دەربەس اڭگىمە. دەگەنمەن دە ەندى قايتىپ جارىق دۇنيەنى كورمەيتىن ساپارعا اتتانعان ونەر يەسىنىڭ تىرشىلىكتەگى سەرىلىك قاسيەتتەرىن ەسكە سالا كەتكىمىز كەلدى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
