جۋرناليست - بۇل كۇن سايىن بوس تۇرعان كەڭىستىكتى تولتىراتىن ادام، - دەپتى دەيم رەبەككا ۋەست. بىراق قالاي تولتىرادى؟ نەمەن تولتىرادى؟ بۇل جەردە ءجۋرناليستىڭ قانداي باق-تا قىزمەت ەتەتىنى ماڭىزدى ەكەنى راس. ويتكەنى، جوعارى لاۋازىمدى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ نەمەسە دەپۋتاتتىڭ بيلىككە قاتىستى ەموتسيامەن ايتقان «ءبىر اۋىز ءسوزى» - وپپوزيتسيالىق باق-تىڭ «ازىعى». الايدا، قوعامعا شىنايى اقپارات بەرەتىن باق-تىڭ وكىلدەرى مۇنداي ۋاقىتشا «ازىققا» الدانبايدى. مىسالعا، قازاقستانداعى پارلامەنتتىك جۋرناليستەردى الايىق. بىرىنشىدەن، زاڭ شىعاراتىن نەگىزگى ورگاننىڭ كۇندەلىكتى قىم-قۋىت تىرشىلىگىن تەرەڭ بويلاپ جازاتىن جۋرناليستەر جوق ەمەس. ولار ۇكىمەتتەن كەلەتىن قۇجاتتار مەن زاڭ جوبالارىنا وزىنشە تالداۋ جاساي الادى. ءاربىر زاڭ جوباسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن سارالاپ، ساراپتاپ، بىرنەشە تاراپتىڭ وي-پىكىرىن ءبىلىپ، سوڭىنان ساراپتامالىق ماتەريال دايىندايدى. بۇل - قۇپتارلىق جاعداي. ەكىنشىدەن، پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىن، تاجىريبەسىن تۇسىنبەيتىن، كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ اۋزىنان شىققان ورىنسىز سوزدەردى «قاعىپ» الىپ، گازەت بەتىنەن نەمەسە تەلەارنا ەفيرىنەن «ايقايلاتىپ» ماتەريال بەرەتىن جۋرناليستەر دە بار.

جۋرناليست - بۇل كۇن سايىن بوس تۇرعان كەڭىستىكتى تولتىراتىن ادام، - دەپتى دەيم رەبەككا ۋەست. بىراق قالاي تولتىرادى؟ نەمەن تولتىرادى؟ بۇل جەردە ءجۋرناليستىڭ قانداي باق-تا قىزمەت ەتەتىنى ماڭىزدى ەكەنى راس. ويتكەنى، جوعارى لاۋازىمدى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ نەمەسە دەپۋتاتتىڭ بيلىككە قاتىستى ەموتسيامەن ايتقان «ءبىر اۋىز ءسوزى» - وپپوزيتسيالىق باق-تىڭ «ازىعى». الايدا، قوعامعا شىنايى اقپارات بەرەتىن باق-تىڭ وكىلدەرى مۇنداي ۋاقىتشا «ازىققا» الدانبايدى. مىسالعا، قازاقستانداعى پارلامەنتتىك جۋرناليستەردى الايىق. بىرىنشىدەن، زاڭ شىعاراتىن نەگىزگى ورگاننىڭ كۇندەلىكتى قىم-قۋىت تىرشىلىگىن تەرەڭ بويلاپ جازاتىن جۋرناليستەر جوق ەمەس. ولار ۇكىمەتتەن كەلەتىن قۇجاتتار مەن زاڭ جوبالارىنا وزىنشە تالداۋ جاساي الادى. ءاربىر زاڭ جوباسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن سارالاپ، ساراپتاپ، بىرنەشە تاراپتىڭ وي-پىكىرىن ءبىلىپ، سوڭىنان ساراپتامالىق ماتەريال دايىندايدى. بۇل - قۇپتارلىق جاعداي. ەكىنشىدەن، پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىن، تاجىريبەسىن تۇسىنبەيتىن، كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ اۋزىنان شىققان ورىنسىز سوزدەردى «قاعىپ» الىپ، گازەت بەتىنەن نەمەسە تەلەارنا ەفيرىنەن «ايقايلاتىپ» ماتەريال بەرەتىن جۋرناليستەر دە بار.
جاسىراتىنى جوق، وتاندىق كەيبىر باق-تاردا ۇكىمەت مۇشەلەرىن، پارلامەنت دەپۋتاتتارىن مەنسىنبەۋشىلىك، ايتەۋىر سىناۋ كەرەك بولعان سوڭ كەلەكەلەيتىن «ادەت» بار. وندا دا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ كۇندەلىكتى ىستەيتىن جۇمىسىن ەمەس، قالعىپ-مۇلگىپ وتىراتىنىن ورىنسىز ايىپتاپ جاتادى. جالپى وتىرىستا دەپۋتاتتىڭ ۇندەمەي وتىرۋى ونىڭ كۇللى جۇمىسىنىڭ باعاسى ەمەس قوي! بالكىم، ول بۇعان دەيىنگى جيىنداردا (مىسالى، جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىندا، زاڭعا قاجەتتى ۇسىنىستار ەنگىزۋدە، باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە وقىپ-بىلۋدە) ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، سول كۇنى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا قۋانىپ، ارىپتەستەرىن ءۇنسىز قولداپ وتىرعان شىعار؟!. اقيقاتقا جۇگىنسەك، دەپۋتاتتىڭ قىزمەتى ءبىر جينالىستا سويلەگەن-سويلەمەگەنىمەن ولشەنبەيتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ مەملەكەتكە، پارلامەنتكە جاساعان قىزمەتىن باعالاۋ ءۇشىن مىناداي وبەكتيۆتى كريتەريلەردى تىزبەلەپ شىعۋىمىز كەرەك: قانداي زاڭ جوبالارىنا قاجەتتى ۇسىنىستار بەردى، قانشا زاڭ جوباسىن دايىنداۋعا ۇلەس قوستى، ءوز سايلاۋشىلارىنان قانشا حات الدى، سايلاۋشىلارىنىڭ قانداي ماسەلەلەرىن پارلامەنت مىنبەرىنەن كوتەرىپ، وڭ شەشىلۋىنە ۇلەس قوستى، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە قاتىستى قانداي باستامالار كوتەردى جانە ت.ب. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قۋانىش سۇلتانوۆ، نۇرتاي سابيليانوۆ، ايگۇل سولوۆەۆا، باقىتبەك سماعۇل، الدان سمايىلدى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ءبىر عانا قۋانىش سۇلتانوۆتىڭ اتقارماعان قىزمەتى جوق: ەلشى، جوعارى لاۋازىمدى باسشى، دەپۋتات. سول تاماشا تاجىريبەسىن زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىندە دە پايدالانىپ كەلەدى. نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇگەلگە دەرلىك شالعايداعى اۋدان، اۋىلدارىن ارالاپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە جەتكىزۋىنىڭ ءوزى ولشەۋسىز ەڭبەك ەمەس پە؟!. بىلە بىلسەك، ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنان ەڭ كوپ حات الاتىن دەپۋتات تا وسى - ن. سابيليانوۆ. باۋىرجان مومىشۇلى تۋرالى «قاھارمان» اتتى كىتاپ جازىپ-شىعارعان ۇلتجاندى ازامات، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى باقىتبەك سماعۇلدىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە كەلگەندە ۇندەمەي قالعان كەزى جوق. «مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزدى قورلاعانداردى قاتاڭ جازالاۋ ءۇشىن، قىلمىستىق كودەكسكە وزگەرىس ەنگىزۋىمىز كەرەك!» دەپ باتىل مالىمدەدى ول پارلامەنت مىنبەرىنەن. الدان سمايىلدىڭ ءبىر ءوزى عانا بۇكىل قازاق رۋحانياتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، ونىڭ شەشۋ جولدارىن جەرىنە جەتكىزىپ كورسەتىپ ءجۇر. نەگە ەكەنىن بىلدمەدىك، ءبىزدىڭ كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىز وسىنداي نارسەلەردى نە كورمەيدى، نە كورسە دە «قوجايىنىنىڭ» ايتقانىنان شىقپاي كوزگە ىلگىسى كەلمەيدى. كەرىسىنشە، جەكەلەگەن دەپۋتاتتاردىڭ ورىنسىز، وقىس مالىمدەمەلەرىن ەستىپ الىپ، «تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ» باق-دا كورسەتۋگە قۇشتار. ولار ءۇشىن حالىقتىق ءسوزىن سويلەگەن دەپۋتاتتىڭ ساۋالىنان گورى، جينالىستا «ۇيىقتاپ» وتىرعان دەپۋتاتتىڭ قىلىعى قىمباتىراق. بىراق، بۇيتە بەرسەك «ادام جانىنىڭ ينجەنەرلەرىنىڭ» دە، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ دا قادىرىنەن نە قالادى؟
پارلامەنت دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى فرانتسۋزشادان اۋدارعاندا «سويلەيتىن جەر»، «سويلەيتىن مىنبەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سودان شىعار، دەپۋتاتتار الدارىنا ەسەپ بەرۋگە كەلگەن مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارىنا وتكىر ساۋالدارىن قويىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىسىن قۇزىرلى ادامنان ەستىگىسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ جەكەلەگەن مينيسترلەرگە وتكىر ساۋال قوياتىن كەزدەرى دە بولىپ جاتادى. الايدا، ونداي «ايقايعا» جەل بەرىپ، قانداي دا ءبىر مينيسترلىكتىڭ قىزمەتىندەگى كەمشىلىكتى دابىرايتىپ حالىققا جەتكىزەتىن - جۋرناليستەر. بۇدان كىمگە زيان كەلەدى؟ ەڭ الدىمەن، تۇتاس ءبىر مينيسترلىكتىڭ قىرۋار جۇمىسى كولەڭكەدە قالىپ، كىشكەنە كەمشىلىگى العا شىعادى. گازەت بەتىنەن نەمەسە تەلەديدار ەكرانىنان مۇندايدى كورگەن حالىق: «ە، بۇلار جۇمىس ىستەۋدىڭ ورنىنا، وسىنداي جامان نارسەلەرمەن اينالىسادى ەكەن!» دەگەن پىكىردە قالادى. باق-تاردىڭ قوعامدىق پىكىرگە ىقپالى دەگەن وسى ەمەس پە؟
مىسال ءۇشىن، ماجىلىستەگى ەكى ۇكىمەت ساعاتىن الايىق. اعىمداعى جىلدىڭ 17-ءشى قىركۇيەگىندەگى ۇكىمەت ساعاتىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆكە وزدەرىن تولعاندىرعان الۋان ءتۇرلى سۇراقتارىن قويدى. مينيستر بولسا مىنبەرگە شىعىپ، مينيسترلىكتىڭ اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالارىن، كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى رەت-رەتىمەن بايانداپ بەردى. ماسەلەن، دەپۋتات ەرگەن دوشاەۆتىڭ: «2016 جىلى ەكسپورتقا 60 مىڭ توننا ەت شىعارامىز دەگەن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى ورىندالا ما؟» دەگەن ساۋالىنا مينيستر بىلاي جاۋاپ قايىردى: «ەندى قاراڭىز: سيىر 9 اي بۋاز بولادى، ەركەك بۇزاۋ 18 ايدا ءوسىپ-جەتىلەدى، ياعني، 27 ايدان كەيىن ەت بەرەدى. بۇل باعدارلاما وتكەن جىلى عانا ىسكە قوسىلدى. قازىر تۇقىمدىق مال اكەلىپ جاتىرمىز. بۇل باعدارلامانىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن 2-2,5 جىلدان كەيىن كورە الامىز. بىراق، ناتيجەسى بولاتىنى انىق. قاعاز جۇزىندە مال باسىنىڭ كەمۋ ماسەلەسى بار، بىراق بۇل - ۆيرتۋالدى كەمۋ!». اتاپ ايتارلىعى، 60 مىڭ توننا ەت ەكسپورتتاۋ باعدارلاماسىنا وتاندىق بيزنەس قاۋىمداستىق بەلسەندى ات سالىسۋدا. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر وتكەن جىلى مال باسىن ساتىپ الۋ شارالارى بويىنشا جوسپاردى اسىرىپ ورىندادى. بيىلعى جىلعى قارقىن دا جامان ەمەس. مىنە، ناتيجە!
«سوڭعى ەكى جىلدا بۇل مينيسترلىك جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ ورداسىنا اينالدى. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2011 جىلى 35 قىزمەتكەر سوتتالىپ، تاعى 45-ىنە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. جەمقورلىق فاكتىلەرى بويىنشا 80 ادامعا ايىپ سالىنسا، سونىڭ ىشىندەگى 20-سى باسشىلىقتاعى ادامدار... بۇل قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟»، - دەدى مۇحتار تىنىكەەۆ. جۋرناليستەرمەن جۇزدەسكەنىندە بۇل ساۋالعا اسىلجان سارىبايۇلى: «مەنىڭ ويىمشا، باعىتىمىز دۇرىس. بارلىق جۇمىسىمىزدى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرىپ جاتىرمىز. ارينە، بۇرىنعى قالىپتاسىپ قالعان مۇددەلەرگە زيان كەلۋدە. سونداي مۇددەلەر ءبىر جەردەن بولماسا ءبىر جەردەن وسىلاي تەسىپ شىعادى!» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل جەردە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن باسقا ۆەدومستۆولارمەن سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس. مىسالى، 2011 جىلى جەمقورلىققا قاتىستى 35 ادام سوتتالسا، سونىڭ ىشىندە 8-ءى عانا ا. مامىتبەكوۆتىڭ تۇسىندا تۇرمەگە وتىرعاندار. ونىمەن قوسا، سوڭعى 2 جىلدا بۇل مينيسترلىكتەگى جەمقورلىقپەن كۇرەس كورسەتكىشتەرى جاقسارىپ كەلەدى. ەگەر 2011 جىلى 35 قىزمەتكەر سوتتالسا، ال 2012 جىلدىڭ 9 ايىندا بار-جوعى 13 ادام سوتتالعان. 2010 جىلى تارتىپتىك جازاعا تارتىلعانداردىڭ سانى 256 ادام بولسا، بۇل كورسەتكىش 2011 جىلى - 80-گە، 2012 جىلى - 29-عا دەيىن ازايعان. ياعني، ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ الۋ - اردىڭ ءىسى. مۇنداي جاعدايدا جۋرناليستەر قاۋىمى ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋى كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىمى ۇلكەن. سوندىقتان بۇل ۆەدومستۆونىڭ بولىمشەلەرى كوپتەگەن باقىلاۋشىلىق فۋنكتسيالاردى اتقارادى. مىسالى، مينيسترلىكتە رۇقسات بەرۋ پروتسەدۋرالارى جەتىلدىرىلە تۇسۋدە. 2011 جىلدان بەرى ۇزىن-سانى 54 مەملەكەتتىك قىزمەت تۇرلەرىنىڭ 48-ءىنىڭ ستاندارتتارى بەكىتىلگەن. اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىنان بەرى استىقتى ەكسپورتقا شىعارۋدى ليتسەنزيالاۋ شەگەرىلدى. ءونىم وندىرۋشىلەر بۇرىنعىداي ليتسەنزيا الۋعا ۋاقىت جۇمساماي، شەتەلدەرگە استىق تاسىمالداۋ ءۇشىن تىكەلەي كەلىسىم-شارتتاردى وزدەرى جاسايدى. بۇدان باسقا دا مينيسترلىكتە اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جەتكىلىكتى. ال، جۋرناليستەر شە؟ مينيسترلىكتەر مەن اگەنتتىكتەردىڭ ىستەگەن ىسىنە، جوعارى جەتىستىكتەرىنە باسىن قاتىرمايدى. گازەتكە وتكىر ماقالا (تەلەديداردان وتكىر سيۋجەت) بەرەمىن دەپ، بىرەۋدىڭ سوزىمەن تۇتاس ءبىر مينيسترلىكتى «كۇيەلەپ» كورسەتە سالادى. قالاي دەسەك تە، مۇندايدا كەز-كەلگەن ءجۋرناليستىڭ كاسىبي شەبەرلىگى، زەردەسى، ادەبى كەرەك-اق.   
تاعى ءبىر مىسال. ادىلەت ءمينيسترى بەرىك يماشەۆ تا پارلامەنتتەگى ۇكىمەت ساعاتىندا ءوزى باسقاراتىن مينيسترلىكتىڭ قىزمەتى جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى، ساۋاتتى تۇردە اڭگىمەلەپ بەردى. ءمينيستردىڭ بايانداماسىندا ادىلەت سالاسىنداعى جاڭالىقتار، مەزگىل ماسەلەلەرى كەڭىنەن كورىنىس تاپتى. ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ءۇشىن ماڭىزدى جانە قىزىقتى نارسەلەر ايتىلدى. وكىنىشكە وراي، «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەن كەيبىر جۋرناليستەر ونداي نارسەلەردى حالىققا جەتكىزبەدى. كەرىسىنشە، ءمينيستردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرمەگەنىن سىناعان دەپۋتاتتاردىڭ ارەكەتىنە ەكپىن ءتۇسىردى. سونداي-اق، ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدىڭ بۇگىنگى زاماننىڭ شىندىعىنا ساي كەلمەيتىنى ءجيى-ءجيى سىنالاتىنى راس. الايدا، وندايدا سىناعىش جۇرت كۇللى جاھاندا سونداي قۇبىلىستىڭ بارىن ەستەن شىعارىپ الادى. ويتكەنى، ءومىر وزگەرەدى، زاڭ جاڭارادى. زاڭ ەشقاشان ءومىردىڭ الدىنا شىقپايدى. ياعني، زاماننىڭ وزگەرىسىنە قاراي زاڭدار دا جاڭارىپ وتىرادى. الايدا، كونە دۇنيەنىڭ ويشىلى سەنەكا ايتقانداي، جازىلماعان كەيبىر زاڭدار جازىلعان زاڭداردان دا قاتالىراق. ياعني، جۋرناليستەر قانداي دا بولماسىن ۇساق-تۇيەكتىڭ وزىندە ەڭ الدىمەن شىنشىل بولۋعا مىندەتتى.
باق-تاردا وبەكتيۆتىلىك ءپرينتسيپى دەگەن ۇعىم بار. ونى ءار جۋرناليست ءوزىنىڭ ورەسىنە، دەڭگەيىنە قاراي تۇيسىنەدى. كەيبىر وتاندىق گازەتتەر مەن تەلەارنالار (اتتارىن اتاماي-اق قويايىق) قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى جاقتارىن، ياعني قوعامدى «قارالاپ» بەرگەنگە اۋەس. ولار وزدەرىنشە «ءباسپاسوزدى باقىتسىزدىق اسىرايدى» دەگەن ءتامسىلدى ۇستانىپ العان. ولاردىڭ كورسەتەتىنى - قيراعان ۇيلەر، تارتىلعان سۋلار، قىرىلعان بالىقتار، ۇيىلگەن قوقىستار، ءۇي-كۇيى جوق سورلىلار، جانجالداسقان جۇرت جانە ت.ب. ءبىر سوزبەن ايتساق، قۇلدىراعان قوعامنىڭ، ەڭسەسى تۇسكەن ەلدىڭ بەت-بەينەسى. مۇنى كورىپ وتىرعان كورەرمەندەر دە، وقىپ وتىرعان وقىرماندار دا ويلانىپ قالۋى مۇمكىن عوي. كۇن سايىن ەلىمىزگە كەلەتىن مىڭداعان شەتەلدىكتەر تەلەديدارداعى ۇرەيىڭدى ۇشىراتىن جاڭالىقتاردى كورىپ: «شىنىندا دا قازاقستان وسىنداي ەل ەكەن عوي!» دەپ ويلاۋى بەك مۇمكىن. تاڭ قالارلىعى، مۇنداي باق-تارعا قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرى جونىندە اڭگىمەلەۋ، قوعامنىڭ جاڭارۋىن ايتۋ - ايعا جەردەن تىكەلەي تاس جول سالۋمەن بارا-بار. ال، ەلىمىزدەگى جاڭا كاسىپورىنداردىڭ اشىلۋى، قابات-قابات ۇيلەر مەن تاس جولداردىڭ سالىنۋى، بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ كوبەيۋى ارقىلى قوعامىمىزداعى جاعىمدى وزگەرىستەردى جۇرتقا جەتكىۋ - رەسمي جانە كەيبىر ەرىكتى باق-تاردىڭ مىندەتىنە اينالعان. سوندا وبەكتيۆتىلىك، شىنشىلدىق پرينتسيپتەرى قايدا قالادى؟ ويتكەنى، جۋرناليستەر - بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى كوپىر ەكەنىن ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. كوپىر مىقتى بولسا، ونىڭ بيلىك پەن حالىقتىڭ قارىم-قاتىناسىنا ىقپالى دا سونشالىق جاعىمدى بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى سول، باق - قوعامنىڭ دا ايناسى، بيلىكتىڭ دە باقىلاۋشىسى. ولاي بولسا، سول اينانىڭ تازا، باقىلاۋشىنىڭ ءادىل بولعانى ابزال.
«Abai.kz»