«ورالمان» ۇعىمى مەن قوعامدىق فەنومەنى - ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە پايدا بولعان زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ كورشىلەس ۇلى ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىندا ءبولىنىپ قالۋى جانە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە تارىداي شاشىراپ كەتۋى، كەزىندەگى تاريحي ساياسي جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەردىڭ سالدارى ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە تاريحي وتانىنا قايتا ورالۋى جانە ورالا بەرۋى زاڭدىلىق. الايدا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتى سانالى تۇردە قابىلداۋ كەزكەلگەن ساياساتكەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

«ورالمان» ۇعىمى مەن قوعامدىق فەنومەنى - ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە پايدا بولعان زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ كورشىلەس ۇلى ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىندا ءبولىنىپ قالۋى جانە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە تارىداي شاشىراپ كەتۋى، كەزىندەگى تاريحي ساياسي جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەردىڭ سالدارى ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە تاريحي وتانىنا قايتا ورالۋى جانە ورالا بەرۋى زاڭدىلىق. الايدا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتى سانالى تۇردە قابىلداۋ كەزكەلگەن ساياساتكەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

مىنە، وسى تۇرعىدان الىپ قارايتىن بولساق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ قولدانعان ورالمانداردى قابىلداۋ ساياساتىنىڭ كورەگەندىكپەن جاسالعان، ستراتەگيالىق ماڭىزى زور كەرەمەت ساياسات ەكەندىگىن ونىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قوماقتى ناتيجەسىنەن كورۋگە بولادى. ەلباسىنىڭ بۇل ساياساتىن ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن بولاشاق تاعدىرىنا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىنىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى دەپ سانايمىن.
ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ، ەلباسىنىڭ ورالمان ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىن ءار دارەجەلى اتقارۋشى مەكەمەلەر قۇرىلىپ، كوپتەگەن ۇكىمەت قاۋلىلارى، زاڭ-ەرەجەلەر جانە جوسپارلار قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2010 جىلعا دەيىن تورتكۇل دۇنيەدەن 1 ميلليونعا جۋىق ەتنيكالىق قازاق وتانعا ورالدى.
قازاقستانداعى كوشى-قوننىڭ جيىرما جىلدىق تاجىريبەسى مەن قازىرگى سۇرانىسىنا وراي جاسالعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭى» ەلباسىنىڭ قول قويۋىمەن 2011 جىلى 22 شىلدە كۇنى جاريالاندى.
وسى زاڭنىڭ 1-تاراۋىنىڭ 1-بابىندا ورالماندارعا انىقتاما بەرىلگەن. وندا: «ورالمان - تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ودان تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ودان تىس جەردە تۋعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى» - دەپ انىقتاعان. سونداي-اق بۇل زاڭدا ورالماندارعا بەرىلەتىن مارتەبە، كورسەتىلەتىن كومەكتەر جانە ولاردىڭ وتان الدىنداعى بورىشتارى دا انىق بەلگىلەنگەن. دەمەك، ورالمانداردىڭ قازاقستان قوعامىنداعى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك جىك - سوسلوۆيا رەتىندە قالىپتاسقاندىعىن وسىدان كورۋگە بولادى. بۇنىڭ ءوزى دە ەلباسىنىڭ ءاۋ باستان قولدانعان ساليقالى ساياساتىنىڭ زاڭدىق ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.
سوڭعى كەزدە ورالماندار جونىندە نەگىزسىز ايىپتاۋلار ايتىلىپ، ەلباسىنىڭ وسىناۋ ساليقالى ساياساتىن اتقارۋدى ازايتىپ بارا جاتقان تەندەنتسيا بايقالادى. بۇنى مەن ەلباسىنىڭ ەڭ كەرەمەت ساياساتىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن جيىرما جىلدان بەرگى قوماقتى ناتيجەسىن دۇرىس تۇسىنبەۋ نەمەسە ونى ادەيى مانسۇقتاۋ دەپ ەسەپتەيمىن.
بۇل ارادا ورالماندار وتانعا نە اكەلدى دەگەن ساۋالدى ەلباسىنىڭ ورالمان ساياساتىنىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى دەگەن سۇراقپەن بايلانىستىرىپ قاراعان دۇرىس سياقتى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى بارلىق جەتىستىكتەرىمىزدى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنان بولە قاراۋعا بولمايدى. اسىرەسە، ورالمان ساياساتى ول كىسىنىڭ كەرەمەت يدەياسى رەتىندە الەم قازاقتارى قابىلداعان جانە بۇكىل ءۇمىتىن ۇكىلەگەنى دە - ەلباسى جانە ونىڭ ورالماندار ساياساتى.
ولاي بولسا، ەلباسىنىڭ ورالمان ساياساتى­نىڭ قانداي قوماقتى ناتيجەلەر بەرگەندىگىن قورىتىندىلاپ كورەيىك:
ەگەمەندىكتىڭ، ەلدىكتىڭ باستى كورىنىسى - وتارلىق زاماندا «وتىرعان جەرىمەن بىرگە» وزگە ەلگە بودان بولعان نەمەسە وتباسى ويراندالىپ، جات ەلگە جانساۋعالاپ كەتكەن حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، ۇلتتى قايتا ءبىرتۇتاستاندىرۋ دەسەك، بۇل پروتسەس قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدان باستالدى، قازىر دە باياۋ بولسا دا ەلىمىزدە ۇلتتىق ءبىرتۇتاستانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقانى اقيقات. بۇل ۇلتىمىزدى بىرەگەيلەندىرەتىن تاماشا دامۋ باعىتى بولىپ تابىلادى.
حالقىمىز «ەلگە ەل قوسىلسا - قۇت» دەپ سانايدى، كونستيتۋتسيامىزدا دا ەلىمىزدىڭ «ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى» ەكەندىگى انىق جازىلعان. ەندەشە، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ەلباسىنىڭ ورالمان ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ەلگە ميلليونداي قانداستارىمىزدىڭ كەلىپ قوسىلۋى - باعا جەتپەس بايلىق ەمەس پە؟! بۇل وتانعا قوسىلعان ادام رەسۋرستارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەلىمىزگە قۇيىلىپ جاتقان مادەني، رۋحاني، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق بايلىق بۇلاقتارى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ورالماندار وتانعا شەتتەگى قازاقتىڭ اقىل-پاراساتىن، ءبىلىم-بىلىكتىلىگىن جانە كۇش-قۋات رەسۋرستارىمەن قوسا، وزدەرى ءومىر سۇرگەن ەلدەردىڭ كەيبىر وزىق مادەنيەتى مەن جاڭا تەحنولوگياسىن دا الا كەلدى.
وسىنداي قازىنا بۇلاقتارىنىڭ ەلگە كەلىپ قۇيىلۋى، وتاندىق ۇلى مادەني ايدىن كولدى تولىقتىرىپ، تولقىنداتىپ دەڭگەيىن كوتەرە ءتۇستى. ولاي دەيتىنىمىز، قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان شۇرايلى ءتىلى مەن باعالى ادەبي شىعارمالارى; ءداستۇرلى تۇرمىس سالت-ساناسى، ۇلتتىق رۋحى مەن ءدىلى (مەنتاليتەتى); ۇلتتىق قولونەردىڭ ءار ءتۇرلى ۇلگىلەرى مەن حالقىمىزدىڭ ۇمىت بوپ بارا جاتقان ءان مەن بيلەرى وتاندىق مادەنيەتىمىزگە قوسىلىپ، ۇلتتىق رۋحاني بايلىعىمىزدى مولايتىپ، دەڭگەيىن بيىكتەتە ءتۇستى.
قازاق مادەنيەتى قايدا جاراتىلسىن، قايدا ساقتالسىن ءبارىبىر ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان الەمدەگى قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلى وتاندا توعىسۋى تەك قانا جالپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تولىقتىرىپ، دامىتا ءتۇسۋى زاڭدىلىق. كەرىسىنشە، جات ەلدىڭ توزىق مادەنيەتتەرىنىڭ ەلىمىزگە ءسىڭىپ كىرۋى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى السىرەتەدى، حالقىمىزدىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى، ونىڭ كورىنىستەرى قازىر ايقىن بايقالا باستادى. سوندىقتان شەت ەل مادەنيەتىن قابىلداۋدا اسا ۇلكەن تالعامپازدىق قاجەت بىزگە.
ال ورالماندارمەن وتاندىق ۇلكەن مادەنيەتكە قوسىلىپ جاتقان بۇلاقتاردىڭ جالپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا قانداي اسەرى بولدى دەگەن سۇراققا دا تۇشىمدى جاۋاپ بەرۋگە نەگىزىمىز بار. «مادەنيەتتى از ادامدار جاراتادى، كوپ ادامدار وعان ەلىكتەيدى» دەگەن ەكەن ءبىر عۇلاما. ورالماندار اراسىنان شىققان جەكە مادەني، عىلىمي تۇلعالار ارقىلى وتاندىق مادەنيەتىمىزدىڭ مازمۇنى با-يىپ، دەڭگەيى وسە تۇسۋدە.
ەندى سوزىمىزگە مىسالدار كەلتىرەيىك. ادەبيەت ارناسىن ايتار بولساق، سوڭعى جىلدارى شەت ەلدەردەگى قانداس قالامگەرلەردىڭ ءتۇرلى كوركەم شىعارمالارى وتاندىق باسىلىمداردان كوپتەپ جارىق كورۋدە. سولاردىڭ ىشىندە ۇلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ ەكى تومدىق «شىعارمالارى» مەن قايسار جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ التى تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ ەلدە جارىق كورۋىمەن وتاندىق كوركەم ادەبيەتكە «تۇرمە ادەبيەتى» دەگەن ۇعىم مەن مازمۇندار قوسىلدى.
ال ءان مەن بي ونەرى سالاسىنا مايرا مۇحامەدقىزى مەن شۇعىلا ساپارعاليقىزى جانە باسقا دا ونەرپازداردىڭ كەلىپ قوسىلۋىمەن ۇلتىمىزدىڭ زاماناۋي ءان-بي دەڭگەيى جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلدى. سونداي-اق ۇلتتىق ءداستۇرلى بي ونەرىنىڭ جاۋھارى بولىپ سانالاتىن «قارا جورعا» ءبيى دە ەلىمىزدە قوعامدىق قۇبىلىسقا اينالدى. ويتكەنى «قارا جورعادان» توگىلگەن ۇلتتىق رۋح پەن اسەم گيمناستيكالىق ىرعاق ۇلكەن-كىشىگە بىردەي ۇنادى.
سپورت ونەرى بويىنشا ايتار بولساق، مۇستافا وزتۇرىكتىڭ وتانعا ورالۋىمەن ەلىمىزدە باستالعان شىعىستىڭ تاەكۆوندو سپورت ونەرى قازىر رەسمي تۇردە ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى، ءجامالي ديحانۇلى شىعىستىڭ گۋنفۋ ونەرىن ەلىمىزگە تانىتتى. ال باقىت سارسەكباەۆ پەن قانات يسلامۇلى جانە باسقا دا ازاماتتار وتاندىق بوكس سپورتىنىڭ دەڭگەيىن بيىكتەن كورسەتىپ كەلەدى.
ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا قوسىلعان جوعارى بىلىكتى پەداگوگ عالىمداردىڭ ءوزى ءبىر توبە. گۋمانيتارلىق ءبىلىم، عىلىم سالاسىنداعىلاردى ايتار بولساق، كاسىپكەر عالىم تالعات مامىرۇلى قوعامدىق سۇرانىسقا وراي، 2007 جىلى ءوز قاراجاتىمەن حالىقارالىق قازاق-قىتاي ءتىل اكادەمياسى كوللەدجىن اشىپ، «اۋدارما ءىسى»، «تۋريزم»، «تىگىن ءوندىرىسى جانە كيىمدى مودەلدەۋ»، «ەكى شەت ءتىلى» (قىتاي جانە اعىلشىن), «ءىس قاعازداردى جۇرگىزۋ جانە مۇراعاتتانۋ»، «كيىم ديزاينى» سياقتى ماماندىقتار بويىنشا كاسىبي تەحنيكالىق مامانداردى دايىنداپ كەلەدى. بۇل گۋمانيتارلىق ءبىلىم بەرۋ مەن كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋدى ۇشتاستىرعان العاشقى وقۋ ورىن بولىپ تابىلادى.
وتاندىق تاريح عىلىمىنا سيرەك ماماندار سانالاتىن عالىمدار شوعىرى كەلدى. ولار شىعىستىڭ ەسكى قولجازبالارىن تۇپنۇسقادان تىكەلەي وقىپ پايدالانا الاتىن تاريحشى لينگۆيست ماماندار رەتىندە، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا كۇردەلى عىلىمي تاقىرىپتاردى زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ كەلەدى. بۇل ارادا اتاپ ايتۋعا تۇراتىن ءبىر جايت - وسى عالىمداردىڭ وتانعا ورالۋىمەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقستاندا شىعىستىڭ ەسكى جازبالارىن وقۋ مەن زەرتتەۋدى مونوپوليالاۋى ءبىرجولاتا اياقتالدى. سونىمەن قاتار وسى عالىمداردىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن ەلباسىنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن جاسالعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا، شىعىستىڭ ەسكى ءتىل جازبالارىنداعى قازاق جانە قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەر قازاق تىلىندە سويلەپ، عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى. سونداي-اق ولار قازاق تاريحىنىڭ كوپتەگەن اقتاڭداقتارىن تولىقتىراتىن سۇبەلى عىلىمي ەڭبەكتەر ۇسىنىپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدە جاڭا تاريحي كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
جاراتىلىستانۋ عىلىمى سالاسىنا دا جوعارى دەڭگەيدەگى تەحنيكا جانە بيولوگيا عالىمدارىنىڭ دوكتورلارى كەلىپ قوسىلدى. مىسالى، شەيح-ءالي داۋلەت مۇقامەتجانۇلى (تىنىشباەۆ), ماعاش اياتحانۇلى، بولاتحان زيادانۇلى، فيزيكتەر باقىت دۋامبەك، وقاس قۇرمانۇلى سياقتى عالىمداردىڭ كەلۋىمەن دە وتاندىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى سالاسىندا ۇلتتىق مامانداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ الەۋەتى ارتا ءتۇستى.
مەديتسينالىق ەمدەۋ سالاسىنا بىرنەشە جۇزدەگەن بىلىكتى دارىگەر ماماندار وتانعا ورالدى. ولاردىڭ قاتارىندا مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساعىندىق يگىسىنوۆ قاتارلى بەلگىلى ماماندار بار. ولار ءوز قاراجاتتارىمەن ەمدەۋ ورتالىقتارىن اشىپ، شىعىستىق يگلوتەراپيا جانە باتىستىق جاڭا تەحنولوگيانى قولدانۋ ارقىلى حالىققا قالتقىسىز قىزمەت كورسەتىپ، جۇرتتىڭ العىسىنا بولەنىپ وتىرعانى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەنىن بىلەمىز.
وتاندىق ءوندىرىس سالاسى دا ورالمانداردىڭ اشقان كاسىپورىندارىمەن كوبەيىپ، دامىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىندا بىرنەشە جۇزدەگەن ورالماندار اشقان جەكە كاسىپورىندار تابىستى جۇمىس جاساۋدا. ولاردىڭ كاسىپورىندارىندا وننان باست­اپ، ەكى جۇزدەن اسا ادام جۇمىس ىستەۋدە. دەمەك، قازىرگى تاڭدا ورالمان كاسىپكەرلەردەن مەملەكەت قازىناسىنا تۇراقتى تۇردە سالىق تاپسىرۋشىلار شوعىرى قالىپتاستى. سولاردىڭ ىشىنەن مىنا كاسىپكەرلەر اتاپ ايتۋعا تۇرادى: قايرات بوداۋحانۇلى («اسار» جشس ديرەكتورى), شاعانبەك قانجاربايۇلى («شىمكەنت-كاشمير» جشس ديرەكتورى), فاريدا مەرحاميتقىزى («ەركە-نۇر» جشس ديرەكتورى), تولەۋباي نىعاربايۇلى («ناح» جشس ديرەكتورى), اسقار جاكۋلين («اساي» جشس ديرەكتورى), سابىرجان مۇقامەتحانۇلى («الاتاۋ-اۆتوسپەتس-تەحنيكا» جشس ديرەكتورى), قامبار اجىقادىرۇلى («ءوز-جەر» جشس ديرەكتورى), راقاش امانجولوۆ («RBC GROUP BUILDING» جشس ديرەكتورى), باھارگۇل تولەگەنقىزى («ادەم-اي PLUS» ديرەكتورى), دۋمان حالمەت («مارقاتاي» جشس ديرەكتورى), ازات كارىمۇلى («KاHAN» جشس ديرەكتورى).
مىنە، بۇل فاكتىلەردەن ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىنان باس­تاپ كورەگەندىكپەن قولدانعان ورالمان ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىن جانە ونىڭ وتە ناتيجەلى بولعاندىعىن كورەمىز. سونداي-اق وتانعا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ وتىرعانىنا دا كوز جەتكىزەمىز.
ەگەر ءبىز ەلباسىنىڭ ورالمان ساياساتى دۇرىس تا ناتيجەلى ساياسات بولعانىن مويىندايتىن بولساق، وندا بۇل ساياساتتى دايەكتى تۇردە جالعاستىرۋعا، دامىتۋعا جانە ونى جوعارى ساپاعا كوتەرۋگە ءتيىسپىز.
ول ءۇشىن رەسپۋبليكالىق كوشى-قون ساياساتىن اتقاراتىن مەكەمەنى قايتا جاساقتاۋ وتە قاجەت. ناقتىلاپ ايتقاندا، رەسپۋبليكامىزدا دەربەس جۇمىس جۇرگىزەتىن، پرەزيدەنتكە توتە قارايتىن كوشى-قون كوميتەتى قۇرىلۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، قولدانىستاعى زاڭدارداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورالۋىنا، تۇراقتى تىركەلۋىنە، ازاماتتىق الۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تۇستارىن رەتتەپ، ەلىم دەپ كەلىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورنىعۋىنا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سوندا عانا ەلباسىنىڭ ساليقالى ورالمان ساياساتى ويداعىداي جالعاسىن تابادى، ناتيجەسىن كورسەتەدى. ەڭ ماڭىزدىسى سول ارقىلى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۇتاستانۋى مەن بىرەگەيلەنۋ پروتسەسى ءوز جالعاسىن تاۋىپ، ۇلتىمىزدىڭ سانى مەن ساپاسى كوتەرىلەدى. ەل ءىشىنىڭ ءبىرتۇتاستانۋى - مەملەكەتتىلىكتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى، سونداي-اق ول قوعامدىق دامۋ مەن وركەندەۋدىڭ دە نەگىزى بولىپ تابىلادى. مىنە، وسى تۇرعىدان ەلباسىنىڭ ورالماندار ساياساتىن ءتۇسىنۋ كەرەك جانە ونى بۇلجىتپاي اتقارۋىمىز كەرەك.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"تۇركىستان" گازەتى