قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
«ءبۇبىم» سول «تاتۋ وتكەن» شوفەرىنىڭ ۇيىنە تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ كەتىپ ەدى. لەزدە قايتىپ كەلىپ، ءاۆتوموبيلدىڭ ءدال ءتۇس ۋاقىتىندا جۇرەتىن بولعانىن ايتتى. مەن سەكىرىپ تۇرەگەلىپپىن ورنىمنان.
- پو، بەك قۋانىپ كەتتىڭىز، مەنەن مۇلدە زەرىگىپسىز! - بۇرتيا قارادى ماعان. - قالاي ويناۋدى جاقتىراتىندىعىڭىزدى ەندى ءبىلىپ قالعان شاعىمدا...
- نەنى جاقتىراتىندىعىمدى ءبىلۋدىڭ سىزگە قاجەتى جوق ۇقسايدى! - دەدىم ادەيى. - اقىر مەنىمەن تۇرمىستانبايدى ەكەنسىز!
- سىزگە نەكەلەنبەسەم دە ومىرلىك اشىنا بولارمىن! وسى تاڭەرتەڭ عانا ءتۇسىندىم ءسىزدى، مەن بىلەتىن قاراپايىم ادامداردان ەمەس ەكەنسىز! ءسىزدى زەرىكتىرمەيتىن ونەردى ءپاملاپ[1] قالدىم! گۇلقىز! گۇلقىز!.. مۇندا كەل! - قىزى كەلىپ، ۇياتتى بىردەمەگە كوزىم ءتۇسىپ قالماسىن دەگەندەي ەسىكتەن ەپتەپ قانا سىعالادى. - ءسىز بۇل كىسىدەن تارتىنباڭىز، باسقالارعا مۇلدە ۇقشامايتىن ادام! چوڭ اناڭىزعا ايتىڭىز، قازىر مول قىلىپ ەت اسسىن!
- جوق، ەت اسپاسىن، سىزدەرگە كوجە قاتىق كەرەك. مەن شاي ءىشىپ قانا شىعامىن، كۇن ىستىق. چوڭ اناڭىزعا وسىنى ايتىپ قانا ءوزىڭىز قايتىپ كەلشى! - قىزى ىقىلاسپەن عانا باس يزەپ، ۇيدەن جۇگىرە شىقتى دا قايتىپ كەلىپ تۇرا قالدى الدىما.
ءىىى
«ءبۇبىم» سول «تاتۋ وتكەن» شوفەرىنىڭ ۇيىنە تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ كەتىپ ەدى. لەزدە قايتىپ كەلىپ، ءاۆتوموبيلدىڭ ءدال ءتۇس ۋاقىتىندا جۇرەتىن بولعانىن ايتتى. مەن سەكىرىپ تۇرەگەلىپپىن ورنىمنان.
- پو، بەك قۋانىپ كەتتىڭىز، مەنەن مۇلدە زەرىگىپسىز! - بۇرتيا قارادى ماعان. - قالاي ويناۋدى جاقتىراتىندىعىڭىزدى ەندى ءبىلىپ قالعان شاعىمدا...
- نەنى جاقتىراتىندىعىمدى ءبىلۋدىڭ سىزگە قاجەتى جوق ۇقسايدى! - دەدىم ادەيى. - اقىر مەنىمەن تۇرمىستانبايدى ەكەنسىز!
- سىزگە نەكەلەنبەسەم دە ومىرلىك اشىنا بولارمىن! وسى تاڭەرتەڭ عانا ءتۇسىندىم ءسىزدى، مەن بىلەتىن قاراپايىم ادامداردان ەمەس ەكەنسىز! ءسىزدى زەرىكتىرمەيتىن ونەردى ءپاملاپ[1] قالدىم! گۇلقىز! گۇلقىز!.. مۇندا كەل! - قىزى كەلىپ، ۇياتتى بىردەمەگە كوزىم ءتۇسىپ قالماسىن دەگەندەي ەسىكتەن ەپتەپ قانا سىعالادى. - ءسىز بۇل كىسىدەن تارتىنباڭىز، باسقالارعا مۇلدە ۇقشامايتىن ادام! چوڭ اناڭىزعا ايتىڭىز، قازىر مول قىلىپ ەت اسسىن!
- جوق، ەت اسپاسىن، سىزدەرگە كوجە قاتىق كەرەك. مەن شاي ءىشىپ قانا شىعامىن، كۇن ىستىق. چوڭ اناڭىزعا وسىنى ايتىپ قانا ءوزىڭىز قايتىپ كەلشى! - قىزى ىقىلاسپەن عانا باس يزەپ، ۇيدەن جۇگىرە شىقتى دا قايتىپ كەلىپ تۇرا قالدى الدىما.
- بەرى كەل، قاسىما وتىر! - يبامەن جىميا كەلىپ جۇگىنىپ وتىرا كەتتى. ماڭدايىنان سيپاي سويلەدىم. - ءسىز بەك جاقسى، زەرەك، اقىلدى بالاسىز! الدىمىزداعى كۇزدەن باستاپ مەكتەپتەن وقىڭىز! اپاڭىزدا ءسىز وقيتىن ساباق جوق. بىراق، اناڭىز عوي، تازا قۇرمەتتەڭىز!
تومەن قاراپ تىڭداعان قىز وكسىپ-وكسىپ قالىپ بەتىن باستى. كوز جاسى سورعالاي جونەلگەن ەكەن.
- مەن وقيىن دەسەم... مەكتەپكە... جىبەرمەيدى!.. ادەپسىز بولىپ كەتەسىڭ دەيدى. بىراق... ءوزى ادەپسىز!
- بولدى! - دەدى شەشەسى كۇلگەن بولىپ قىزاراقتاپ.
- اپاسى، وسى كۇزگە تامان مەكتەپكە جىبەرىڭىز، بۇل ءوزىن-ءوزى جاقسى باسقارالاتىن بالا! - مەن «بۇبىگە» قاراعاندا قىزى دا جاۋتاقتاي قارادى وعان. - مەن حوش بولسىن دەسەڭىز، مەكتەپكە بەرىڭىز!... قايتىپ كەلگەنىمدە مەكتەپتەن كورەيىن، ماقۇل ما؟
- ماقۇل، ماقۇل! ەكەۋىڭىز بىرلەسىپ الىپ، ماعان باقسى بولىپ وينايتىن ۇقشايسىزدار، حا-حا-حا-ھا-ھا..ا...
گۇلقىز قۋانا تۇرەگەلدى دە ماعان ەركەلەي جىميىپ قاراپ الىپ، سەكىرە جونەلدى. ول شىعىپ كەتىسىمەن جاڭاشا ادەپپەن فەوداليزمشە ادەپتىڭ پارقىن «بۇبىمە» ايقىنداپ ءتۇسىندىرىپ ەدىم، اسىعا تۇرەگەلدى.
- ۋاقىت از قالدى! - دەي سالا بارىپ ەسىكتى بەكىتتى دە باسىنا جاستىق قويىپ قۇلاي كەتتى. - ءسىز كەتكەن سوڭ قايتىپ كەلگەنىڭىزشە زەرىگىپ قالاتىن ۇقشايمىن، كەلىڭىزشى! - مەن دە جاستىققا باس قويىپ ەدىم، ءبىر ءتۇرلى جۇمساق ۇنمەن جالعاستىردى ءسوزىن. - سىزبەن نەكەلەنبەسەم دە ومىرلىك اشىناڭىز بولۋعا حاسام ەتەيىن!... مۇندا قاشان كەلسەڭىز دە مەن دايار ايەلىڭىزبىن. ەگەر نەكە قيساق، مەنى باسقالاردان كۇندەپ، بۇل تاتتىلىگىڭىزدەن ايىرىلىپ قالاسىز. قىزعانشاق بولىپ كەتەسىز، جانىم! - دەپ باستاپ، ەندى مادەنيەتتى ادامشا ايمالاۋعا كىرىستى.
- قازىر جۇرەتىن بولسام، - دەپ مەن دە جالىنىشتى ۇنمەن جاۋاپ قاتتىم. - ساپارعا ارام شىعۋعا بولمايتىندىعىن بىلەسىز عوي!
- يوق-ەي، جولعا جۋىندىرىپ تازالاپ شىعارامىن! - دەگەننەن باسىمدى كوتەرىپ الدىم.
- قايتىپ كەلگەن سوڭ ءبىر-اق كورىسەيىكشى!
- ەگەر قايتىپ كەلە الماي قالساڭىز، قارىزىڭىز قالادى مەندە!.. وسى ۇيگە كەلگەنىڭىزدەن بەرى بەس كۇن ىشىندە سەگىز رەت قانا جولىقتىڭىز! مەن ءۇشىن قانشالىق ميحناتتانبادىڭىز!..
- جوقەي، قايتىپ كەلگەن سوڭ «اقىمدى» جىبەرە قويماسپىن! - قارقىلداپ كۇلىپ بارىپ، ەسىكتى اشىپ تاستاپ ەدىم، «ءبۇبىم» كۇرسىنە تۇرەگەلىپ داستارقان جاسادى.
- كوڭىلىڭىزدى نەدەن قالدىرىپ قويدىم ەكەن! -كۇبىرلەپ تاعى كۇرسىندى دە كوشەگە الىپ شىققان سۋمكاسىنان ءبىر بوتەلكە اراق اكەلدى. ءبىر تالەنكە قۋىرداق كوتەرىپ كىرگەن گۇلقىز ماعان ەركەلەي قاراپ كەلىپ، قاسىما وتىرا قالىپ ەدى. - گۇلقىز، سەن چوڭ اناڭا كومەكتەس، تاماقتى تەزدەتىڭدەر! - دەگەن بۇيرىقپەن شىعاردى دا، اراق قۇيدى. ساپارعا شىعاردا اراق تا ىشپەيتىندىگىمدى ايتىپ توقتاتا المادىم. زورلاپ ءبىر شىنى قاعىستىرىپ ىشكىزدى. وزىنە تاعى ءبىردى تولتىرا قۇيدى سونسوڭ. -سىزدەن ايىرىلعىم كەلمەيدى ەكەن! - كەمسەڭدەپ جىبەرىپ جۇتىپ سالدى دا قۇشاقتاپ الىپ، اۋزى-مۇرنىمدى جالادى-اي كەلىپ. - ساداعاڭ كەتەيىن، جانىم! -دەپ باستاپ سايراي كەلە اۋزىما ءتىلىن دە جۇگىرتىپ جىبەردى. جۇرەگىم اينىپ ءبىر لوقسىپ قالدىم دا، ءوز قولىممەن جارتى ىدىس قانا قۇيىپ ءىشىپ ديزەنفەكتسيالادىم.
پالاۋ كوتەرىپ كىرگەن قىزىم قايتا كەلىپ وتىردى قاسىما. «جەڭىز اعا، جەڭىز، جولدا قۇرساعىڭىز اشادى! - دەي وتىرىپ، مەنى تويدىرا تاماقتاندىردى. كوڭىلدەنە اسادى ءوزى دە. قولىما سۋ قۇيىپ، تاعى دا گۇلقىز كيىندىردى مەنى. ءبىر سۋمكامدى كوتەرە شىقتى. شەشەسىنىڭ قال دەگەنىنە كونبەي، قىزىل ميانىڭ تامىرى باسىلعان جۇك اۆتوموبيلىنە بىرگە باردى. - بۇل كىسى كابيناڭىزعا وتىرسىن اعا، بەك جاقسى ادام، جانىم، اعا، سىزبەن بىرگە وتىرسىن! - دەپ شوفەرعا قايتالاپ-قايتالاپ جالىندى.
- ماقۇل قىزىم، ماقۇل! - دەپ كۇلدى شوفەر.
شەشەسىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ، گۇلقىزدى مەكتەپتە وقىتۋىن مەن دە قايتالاپ ءوتىندىم. - گۇلقىز، ءوزىڭ دە جاقسى وقى! تولىق ءتارتىپتى، ۇلگىلى وقۋشى بول! - دەپ ماڭدايىنان سۇيگەنىمدە تاعى دا جىلاپ جىبەرىپ، شەشەسىنە كۇماندانا قاراپ ەدى.
- ماقۇل دەدىم عوي، قىزىم، ماقۇل، مەكتەپتە وقىتايىن! -دەپ كۇلدى «ءبۇبىم». - بىراق، مەنىڭ ايتقانىمشا جۇرەسىڭ!...
نازىك قولىن ءدامىل-ءدامىل كوتەرىپ، قاشان ءجۇرىپ كەتكەنىمىزشە قادالىپ قاراپ تۇردى گۇلقىز.
ورتا جاسقا كەلىپ قالعان شوفەر بىلاي شىعا بەرە باسىن شايقاپ-شايقاپ قويىپ كۇلدى.
- گۇلقىزدى مەكتەپكە بەر دەپ مەن قانشا ءوتىنىپ كوندىرە الماپ ەدىم. تانىسقانىڭىزعا ءبىر اپتا بولماي جاتىپ، ءسىز كوندىرىپسىز! -دەپ كۇلدى.
مەنىڭ «بۇبىمەن» تانىسقانىما ءبىر اپتا بولا قويماعانىن قايدان بىلگەنىنە تاڭدانا قاراپ قويدىم.
- گۇلقىزدىڭ ءوزى، مەنىڭ بالام ەكەندىگىن ءالى بىلمەيدى! - دەپ كۇرسىندى شوفەر. الداعى ويقى-شويقى بورباس جولدان كوز الماي قاراي وتىرىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - ونىڭ وڭ جاق قۇلاعىنىڭ تۇبىندەگى مەڭدى كوردىڭىز بە؟ - بۇل سۇراۋىنان ءوز قۇلاعىنا قاراپ قالىپ ءتۇسىندىم. قارامتىل تولىق ءجۇزىنىڭ ساماي ساقال استىندا گۇلقىزدىڭ مەڭى سياقتى بادىرايعان ۇلكەن مەڭى بار ەكەن. كۇلىپ جىبەردىم.
- ءسىز، بۇل «ءبۇبىنىڭ» بۇرىنعى ەرىسىز بە، ءيا ماعان ۇقشاش «ماڭگىلىك» اشىناسىسىز با؟ - دەپ سۇراعانىمدا قارقىلداپ قاتتى كۇلدى شوفەر.
- بۇرىن، جىندىباس كەزىمدە اشىنا بولعان. قازىر گۇلقىز ءۇشىن عانا بولماسا، ۇمىتىپ تا كەتتىم. بۇل قىزىم اسا جاقسى قىز بولىپ ەدى. وقىتپاي، ءوزىنىڭ جامان جولىنا باستاپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنىپ ءجۇر ەدىم. ءسىزدىڭ كوندىرگەنىڭىزگە كوپ راحمەت!... ەندى گۇلقىز ەكەۋمىز، اناۋ لوقونىڭ[2] وسى ۋاعداسىن مىقتاپ ۇستايتىن بولدىق!.. قىزىما ءوز اكەسىن تانىستىرىپ قويۋىن ءوتىنىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان انشا-مۇنشا تالابىن ورىنداي سالاتىن ءماجبۇرياتىم بار...
مەنىڭ وتكەن احۋالىمدى شوفەر «بۇبىدەن» ەستىپتى. ونىڭ ءوزىن مەنىڭ قالاي تاڭداپ، قالاي تانىسقانىمدى سۇراپ ءبىلىپ، ءتىپتى قاتتى كۇلدى.
- ءسىز ءوتىپ كەتكەن ءپامدى، سۇم ادام ەكەنسىز جۇمو!...
توقسۋعا جەتىپ، تاس جولعا تۇسكەن سوڭ سول كۇنى اعىزىپ وتىرىپ، بۇگىرگە جەتىپ قوندىق. ەرتەڭىنە تاڭ بوزارا ءجۇرىپ، ساسكە تۇستە قاراشارىدەن وتىسىمىزبەن ءاۆتوموبيلىمىز بىلقىلداق سازدى جولدىڭ ويىلىپ كەتكەن ءبىر لوقابىنا شوڭقيا قالدى. ىشقىنىپ بىرىلداي جۇلقىنعانىندا كۇرت ەتە ءتۇستى بىردەمەسى. وعى ءۇزىلىپ كەتىپتى. شوفەر ەكەۋمىز دە شوڭقيدىق. ساقال-شاشى ءۇرپيىپ، قاتتى داعدارعان شوفەر، ەندى جول توسىپ، جاردەم كۇتۋدەن باسقا لاج جوقتىعىن ايتتى.
- ءسىز ەندى مەنىمەن بىرگە ۋاقىتىڭىزدى كەتىرمەڭىز! -دەدى ءبىرازدان سوڭ. - قاراشارىدەن ۇرىمجىگە جۇرەتىن ماشينا كوپ تابىلادى!
مەن دە وسىنى ويلاپ وتىر ەدىم. نەعۇرلىم بالعىنتايدان ۇرىمجىگە توتە اساتىن كولىك تابىلسا!.. ماقپالدىڭ ءجونىن ءبىلۋىم ءۇشىن مەنىڭ ەندىگى ىزدەيتىنىم - كۇلان عوي. «ول مىنا تاۋدىڭ ىشىندە، بالكىم ودان دا بەرى قوتىنسۇمىل اۋدانىنا قاراستى قازاقتارعا كەلىپ سىڭگەن شىعار. ىبىراي، اپەكەسىن قولعا تۇسىرمەۋ ءۇشىن، مۇنى بىلمەيتىن جىگىت ەمەس قوي». وسىنى ويلاپ وتىرعانىمدا شوفەردىڭ بۇل اقىلى قونا كەتتى كوكەيىمە. سويتسە دە، جولداس بولىپ كەلىپ، جولعا تاستاپ كەتكەندەي بولماۋ ءۇشىن «قاراشارىگە قايتسام جالعىزدىق كورەرسىز عوي» دەپ سۇرادىم دا، ول جونىنەن قينالمايتىندىعىن ايتىپ رازىلىق بىلدىرگەن سوڭ، راحمەت ايتىپ قوشتاستىم دا، ەكى سۋمكانى ەكى يىعىما اسىپ جۇرە بەردىم.
قاراشارى قالاشىعىنان ونشالىق ۇزاماپپىز. تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا جەتتىم. شەتكەرىرەك، كىشكەنە عانا ءبىر شايحاناعا كىردىم دە قاۋقالاقتاعان اقساقالدى قاريانىڭ قولىنان شاي ءىشتىم. مۇنداي كارىنىڭ ۇرى-قارىمەن بايلانىسى بولمايتىندىعىن بايقاعان سوڭ توردەگى ۇيشىگىنەن جاتىن ورىن الىپ، ەكى بوقشامدى ورنالاستىردىم دا، الگى ءبىر تاۋىرشە كويلەك-سىمىمدى كيە سالا شىقتىم كوشەگە. الدىمەن ىزدەيتىنىم، ۇرىمجىگە جۇرەتىن اۆتوموبيل ەمەس، تانىستىعى بار ادام بولدى. ءۇش ايماقتان، ءيا ۇرىمجىدەن قىزمەتكە كەلىپ ورنالاسقان مۇعالىم بۇل قالادان تابىلۋى مۇمكىن ەدى.
«سولتۇستىكتەن كەلگەن مۇعالىمدى» كوشەدە اركىمنەن سۇراستىرا وتىرىپ، اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە كىرىپ باردىم. ونداي مۇعالىمدى بىلەتىن «كادر» قازىر كەلەتىندىگىن ايتتى ءبىر ۇيعىر ايەل.
تۇسكى دەمالىستان قايتقان سيدا عانا قاراسۇر موڭعول جىگىت سىرتقى ەسىكتىڭ الدىنان كەزدەستى. بالدىرلاپ ۇيعىرشا ارەڭ سويلەۋىنەن، قاراشارىنىڭ جەرگىلىكتى موڭعولى ەكەندىگىن تۇسىنە قويدىم دا، تانىستىق ءجون ايتپاي-اق مۇندا سولتۇستىكتەن كەلگەن مۇعالىم بار-جوقتىعىن سۇراپ ەدىم. تارباعاتايدان كەلگەن ءشارىپ موڭكە دەيتىن موڭعول مۇعالىم بارىن ايتتى. اتى تانىس بولعانىمەن ناقتىلى كىم ەكەندىگىن ەسىمە تۇسىرە الماسام دا سونى تاۋىپ بەرۋىن ءوتىندىم. الگى مەن شىققان بولمەگە كىرە سالا قايتىپ شىعىپ باستاي جونەلدى. ءبىر كوشە ايلانىپ قانا قاراشارىنىڭ شيكى كىرپىشتەن قالانعان ءبىر كونە اۋلاسىنا باستاپ كىرىپ، ەسىگىن نۇسقاپ قانا قايتۋعا وقتالدى دا، ماعان ءبىر قاراپ قويىپ، ەسىگىن ءوزى اشىپ كىرگىزدى. موڭعولشا ىزعارلانا سويلەدى ءبىر ايەلگە. ءوزى كىرمەي تابالدىرىق سىرتىنان قايتتى.
ءتور ۇيىنەن جۋان قاسقا باستى اقسۇر، كەلىسكەن دەنەلى موڭعول ورىندىعىنان تۇرەگەلىپ قارسى الدى مەنى. قول بەرىپ، تازا قازاق تىلىمەن امانداستى. توردەگى ورىندىققا نۇسقاپ وتىرعىزدى دا جۇزىمە قاراي ءتۇستى. مەن دە ۇڭىلە قاراپ تانىمادىم. سوندا دا بۇيىمتاي ايتۋعا تۋرا كەلدى.
- شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنان ءۇش ايلىق قانا رۇقسات الىپ، ۇرىمجىگە قايتىپ ەدىم. وتىرعان جۇك ءاۆتوموبيلىمىز بۇزىلىپ، جولدا قالدى...
- اتىڭىز كىم؟
- بيعابىل جاپپار.
- اسسالاۋماعالايكۋم! - ءۇي يەسى ىرشىپ تۇرا قولىمدى الىپ، ايقارا قۇشاقتادى. - تانىماي قالىپپىن. امان ەكەنسىڭ-اۋ، اعاي!... ءسىز دە، ارينە، تانىماي قالدىڭىز. مەن وقۋشىڭىز ءشارىپ ەمەسپىن بە؟ ءشارىپ موڭكە!... ءدوربىلجىن موڭعول مەكتەبىندە دە، ۇرىمجىدەگى مۇعالىمدىك مەكتەپتە دە وزىڭىزدەن كىتاپ سۇراپ الىپ تۇرۋشى ەدىم عوي. تۇسىنبەگەن ماسەلەلەرىم جونىندە تالاي رەت كەڭەسىڭىزدى العانمىن. ۇيىڭىزگە دە بارىپ تۇراتىنمىن. قوناقباستى كەزدە ماقپال جەڭگەمىزگە سۋ تاسىپ تا قولعابىس ەتىپ جۇرەتىنمىن!.. يە، جيىرما جىلدىق سەرگەلدەڭ كىمدى ۇمىتتىرمايدى. مەن دە كورمەگەندى كورە ءجۇرىپ، مىنە «قىز جىبەك» داستانىنداعى قورەن قالماقتىڭ ءوزى بولدىم!
قارقىلداسا كۇلدىك سوڭعى سوزىنە. شاي ىشە وتىرىپ جارقىلداسا سويلەسىپ، كەيىنگى كورگەن ءوزدى-ءوز كەشىرمەلەرىمىزبەن قازىرگى احۋالىمىزدى اڭگىمەلەدىك.
- ءجا، ءوزىڭىزدى وسىندا باستاپ كەلگەن جىگىتكە اتى-ءجونىڭىزدى ايتتىڭىز با؟
- ول سۇرامادى دا، مەن ايتپادىم.
- جاقسى بولىپتى، ونىڭ دا تىمتىنە بەرۋدەن زەرىككەنى عوي تەگى، - دەپ ايەلىنە قاراپ قويدى ءشارىپ. - ول، «زور مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» وسىنداعى زور جەندەتى. مەنى تالاي بايلاتىپ، تالاي شاپالاقتاتىپ، تالاي تەرگەگەن جەندەت. ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ەستىسە، ءالى دە شاپالاقپەن تالاي تەرگەۋگە تارتىلار ەدىم، قۇداي ساقتاعان ەكەن! ول ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىزدى تولىق بىلەدى. بىراق، «ماركسيزم مەن ءسوتسياليزمنىڭ قاس جاۋى، وڭشى ءشارىپ موڭكەنىڭ كەرى توڭكەرىسكە باستاۋشىسى» دەپ بىلەدى. سىزبەن بولعان بايلانىسىمدى سۇراپ، تالاي قيناعان بولاتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ وسىنداعى وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى دەگەن مانساپقا يە بولعان. ال، جاقسى مۇعالىمدەردىڭ كوبىن تومەنگە ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، مەنى وسىنداعى موڭعول ورتا مەكتەبىنىڭ جوعارى كلاستارىنا ساباق وتەي الاتىن ەشكىمى قالماعاندىقتان عانا رەجيممەن الىپ قالىپ وتىر.
- ولاي بولسا، قايتا سۇراستىرا قالسا مەنىڭ كىم بولىپ تانىلعانىم ءجون؟
ءشارىپ ويلانا قالىپ، ايەلىنە تاعى قارادى. موڭعولشا سويلەپ قوتىنسۇمىل جونىندە بىردەمە سۇراعانداي بولىپ ەدى. سۇلۋشا، كەكسەلەۋ ايەل ۇزاعىراق سويلەپ كەتتى دە ويلانا قالىپ، سوسىن ءبىر اقىل تاپقانداي كۇلىپ جىبەرىپ سويلەدى. ماعان تۇسىنىكسىز سوزدەر ىشىنەن «ءمورىن»[3] دەگەنىن عانا ۇعىپ، مەن دە جالتاقتاي قارادىم. ءشارىپ يزەكتەي كۇلدى وعان.
- ءاي وسى كەلىنىڭىز جارايدى-اۋ! - ءشارىپ ەندى ماعان قازاقشا سويلەپ كۇلىمدەي قارادى. - مەنى كوپ قىرسىقتان ءتىرى ساقتاپ كەلە جاتقان وسى كىسىم!
ءوزىن ەرىنىڭ «كىسىم» دەپ ماقتاعانىنا قىزعىش تارتا كۇلگەن كەلىن اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتكەن سوڭ سۇرادىم.
- كەلىن دە دوربىلجىندىك پە؟
- جوق، وسى تاۋلىق تورعاۋىتتىڭ قىزى. قازاقشا-ۇيعىرشا جاقسى سويلەي المايتىندىعىنان موڭعولشا سويلەسىپ وتىرمىز. مەن وسىندا العاش كەلگەنىمدە وسى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن ەكەن. تانىسا كەتىپ ۇيلەنگەنبىز. بۇل دا وقىتۋشى. جاقسى قاتىن بولدى. قازىر ەكى ۇل ءبىر قىزىمىز بار. ال ەندى ءسىز ءبىر ءساتتى كەزەڭدە كەلىپسىز. مەنىڭ قازىر ۇكىمەتىمدى سەندىرە الماي تۇرعان ءبىر ماسەلەم بار ەدى: ءۇش جىلدىڭ الدىندا حوشىت اۋدانىنداعى ءبىر وقۋشىم ماعان ءبىر بەستى ات سىيلاعان بولاتىن. ونى «پارا» دەپ تە، «جەكەلىك» دەپ تە الگى جەندەت ماعان «شۋجۇڭجۋيشىلىق» قالپاعىن كيگىزىپ جۇرگەن. مەن وعان مويىنداماي، ۇرىمجىگە بارىپ قايتقان جولىمدا ءبىر قازاق دوسىم مايىن بەرگەن ات دەپ كەلگەنمىن. ەندى سول اتتى بەرگەن دوسىم، ءسىز بولا قالىڭىز، ايتەۋىر ەسىمىڭىز بيعابىل بولماسا بولعانى! تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ءبىر كوممۋنا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمىمىن دەيسىز. جولحات الماي تۋىسقانشىلاپ جۇرە بەرەتىن موڭعول-قازاق از با؟
كوڭىلىمدە وسى اتتى ءمىنىپ، توتە جولمەن كەتۋ ءۇمىتى ويناقتاي جونەلدى.
- راس، دۇرىس تابىلعان اقىل ەكەن. قوتىنسۇمىلعا قاراستى قازاقتاردى وسى اتپەن تاۋىپ، قوي دەگەن جەرىڭە تاپسىرىپ بەرىپ كەتە بەرەمىن!
- جوق، ءولىپتى دەپ ەستىلگەن جەردەن ءتىرى قايتىپ كەلىپ كورىسكەن سىزدەي ۇستازعا ءبىر ات مىنگىزۋ، كوپ پە! وقۋشىمنىڭ سىيلاپ مىنگىزگەن اتىن مەن ءوز ۇستازىما مىنگىزسەم، وزىمە-ءوزىم دە رازى بولامىن. شۋجۇڭجۋيشىلىقتان دا قۇتىلامىن! تىلەگەن جەرىڭىزگە جەتكىزە الاتىن جاقسى ات!
جامباسى قوسىلعان ءبىر تاباق ەتتى كوتەرىپ كىرگەن كەلىن، ۇلكەن ۇلىنا داستارقان جايعىزىپ، شكابىنان ءبىر بوتەلكە اراق شىعاردى. ءتىرى كورىسكەنىمىزگە جىلاپ-كۇلىسە وتىرىپ كەش باتىردىق. ءشارىپتىڭ رەجيمدەگى جاعدايىنا قاراپ، شايحاناداعى پاتەرىمە بارىپ جاتۋدى ايتىپ ەدىم.
- جو-جو-جوق، وسىندا بولاسىز! مەن قازىر الگى جەندەتكە بارىپ، ءسىزدىڭ «ءوز اتىڭىزدى الىپ قايتقالى كەلگەنىڭىزدى» ايتىپ رۇقسات الامىن دا، تاڭەرتەڭ قايىن جۇرت قولىنداعى اتتى اكەلۋگە كەتەمىن. بۇگىن جاقسىلاپ اڭگىمەلەسىپ الايىق!
ءشارىپ، باستىعىنىڭ ۇيىنە بارىپ، رۇقسات الىپ قايتتى دا، مەن شايحانادان سۋمكالارىمدى اكەلىپ الدىم. كەلىننىڭ تورگە قاتار سالىپ قويعان توسەگىنە ەكەۋمىز ەت داستارقانىن قايتا جايعىزىپ، بوتەلكەنى ورتاعا الا كىرىستىك اڭگىمەگە. تالقىعا سالعانىمىز، ءوپپورتونيزمشى مەن رەۆيزيونيزمشىنىڭ ناقتىلى كىم ەكەندىگى جايىندا بولدى. ءتۇن ورتاسى اۋا ارەڭ تىنىشتالدىق.
مەن ويانعاندا ءشارىپ الدەقاشان جونەلىپ كەتكەن ەكەن. موينىن قازداي سوزعان قامىسقۇلاق قاراگەر كۇن ەڭكەيە ورىس ەر-توقىمىمەن كەلىپ، ەسىك الدىنا بايلانا قالدى. ءشارىپ ونى كورنەۋگە ادەيى «كوردىڭدەر مە، مىنە، يەسىنە قايتارىلدى» دەۋ ءۇشىن بايلاعانىن ايتىپ كۇلدى. ۇرى-قاراقشىنىڭ كوبەيگەنىن ەسكەرىپ، قايىن جۇرتىنان دىراۋ قامشى مەن بوس مويىن شوقپار دا، بىلعارى قىندى قانجار دا سۇراپ اكەلگەن ەكەن. بويىمدا قانجار ساقتاۋعا قارسىلىق ايتىپ ەدىم، ءشارىپ زورلاپ الدىردى.
- قازىر، الىس ساپارداعى جولاۋشى تۇگىل كوشەدەگى جىگىتتەردىڭ دە قانجارسىز جۇرەتىنى جوق. سىم بەلدىگىنە تىم بولماعاندا قارىمدىراق پىشاق قىستىرا جۇرەدى! -دەدى.
قوتىنسۇمىل جولىن انىقتاپ ۇقتىرىپ، ەرتەڭىنە تاڭ اتا ءوزىنىڭ ەسكىلەۋ عانا جاۋىندىق پالتوسىن كيگىزىپ اتتاندىردى ءشارىپ.
قوتىنسۇمىل بازارى جاقىن ەكەن. توتە ات جولىمەن جورتىپ تال تۇستە جەتىپ باردىم. ويقى-شويقى شاعىن عانا تاۋلى قالاشىقتا كىمنەن ءجون سۇرارىمدى بىلمەي، كوشە ارالاپ كەلە جاتقانىمدا بۇلعاقتاعان ءتورت-بەس جىگىت ءبىر اراق دۇكەنىنەن شىعا كەلدى. ەكەۋىنىڭ بىلەگىنە كيىلگەن قىزىل شۇپەرەكتەرىنەن «حالىق جاساعى» ەكەندىگى بايقالدى. بىرەۋى موڭعول، تورتەۋى ۇيعىر جىگىتتەر، سىپىرا ماس سەكىلدى. مەنىڭ باسقا جەرلىك جولاۋشى ەكەندىگىمدى ولار دا بايقاعانداي، الدىما كولدەنەڭدەي بەردى.
- قايدان كەلەسىز؟
- قاراشارىدەن.
- جول قاعازىڭ بار ما؟
- بار! - دەي سالا كوپ ادام تانىمايتىنداي حانزۋشا سۇيرەتپە شيمايمەن جازىلعان رۇقسات قاعازىمدى كورسەتتىم. - وسى اۋدانعا قاراستى قازاق اۋىلىنداعى تۋىسقانىمدى ىزدەپ كەلەمىن.
جۋان قىزىل تاڭبا باسىلعاندىعى كورىنگەن سوڭ، ونى وقىپ كورۋدەن دامەلەنبەي-اق وزدەرىنىڭ نەگىزگى بۇيىمتايلارىن ايتتى.
- ءجا، ءتۇسىڭىز، اراق ىشەمىز!
- مەن، ناۋقاس اداممىن، اراق ىشپەيمىن، راحمەت سىزدەرگە! قازاق اۋىلىنا باراتىن جولدى كورسەتىپ بەرسەڭىزدەر، ەرتەرەك جەتىپ الايىن!
- ءوي، ول اۋىل جاقىن، اسىقپاي-اق قويىڭىز، ءوزىمى اپارىپ سالامىز!
- ءيا بىزدەن ءبىر-ەكى ريۋمكا ىشەسىز، ءيا ۇلكەن بازاردان كەلگەن سىزدەن ىشەمىز! - دەپ بىرەۋى وندىرشەكتەي قالدى. قۇندارى بەلگىلى بولعان سوڭ ساۋدالاسا كەتتىم.
- مەن ىشپەيمىن دەدىم عوي، زورلاي المايسىزدار! ەگەر بىرەۋىڭىز مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ، سول اۋىلدىڭ جولىن كورسەتىپ قايتساڭىزدار، ەكى بوتەلكەلىك اقشا بەرەيىن!
- قانە اقشاڭىز! - دەدى بىرەۋى. قاپاس بەرگەن ەلۋ يۋاننان ءتورت يۋان اجىراتىپ كورسەتىپ ەدىم، ءبىر-بىرىنە ىمداسا قالدى. وتىرىك ماس ەكەندىكتەرى بايقالعاننان سەزىكتەنە قالدىم. قانجىعاعا بايلانعان بوقشاما، اتىما قاراستى. مەن اقشانى ومىراۋ قالتاما تىعا سالا تەبىنىپ قالدىم. قاراگەر لىپ ەتىپ جارىپ وتە شىقتى.
- توقتاڭىز، توقتاڭىز، بىرەۋىمىز اپارىپ سالايىق، قوناق ەكەنسىز! - دەدى بىرەۋى.
ەلۋ مەتردەي عانا الىستاپ، ات تىزگىنىن تارتتىم. ولار ءوزارا كۇبىرلەستى دە بىرەۋىن سوڭىمنان جىبەردى. ول: «توسا تۇرىڭىز، ات ءمىنىپ شىعايىن! -دەي سالا ءبىر قوراعا جۇگىرىپ بارىپ كىردى. توسپاي جۇرە بەرۋدىڭ دە، شىعۋىن كۇتىپ تۇرۋدىڭ ءجونىن تابا الماي قالدىم. ارتتاعى تورتەۋى سول ورىندارىنان قوزعالماي، قامسىز عانا سويلەسىپ تۇر. اتىم شىر كوبەلەك ايلانىپ تىقىرشي ءتۇستى.
جول كورسەتۋشىم ءجونسال عانا تەپەڭ كوككە ءمىنىپ شىققاندا كوڭىلىم ءبىراز ورنىققانداي بولدى. قولىنا قامشى دا الماعان ەكەن. تەبىنە ەردى سوڭىمنان. قورعاسىن جىپشەلى ۇزىن قامشىمدى قىمتاپ ۇستاپ، ول نۇسقاعان جالعىز اياق جولعا ءتۇستىم.
- وسى جول اپارا ما؟
- قايدا، ءالى بىرنەشە جولعا بۇرىلامىز!...
ايتقانىنداي شوقات-شوقات وبالى توبەلەردى ارالاتىپ اپارىپ ۇلكەن تاۋعا كىرگىزدى. ورلەپ بارىپ ءبىر مويناقتان اسقانىمىزدا بەس-التى كيىز ۇيدەن قۇرالعان ءبىر اۋىل كوزىمە وتتاي باسىلدى. جاز كۇنىنىڭ رايى جايدارى، اشىق بولسا دا اۋىل سىرتىنداعى قارلى جوتاعا قارا سۇر بۇلت قونىپ، سالقىن ىزعارلى لەپ تارتىپ تۇر.
- ال، ەندى سىزگە راحمەت! - دەي سالا ءتورت يۋاندى ۇسىنىپ ەدىم.
- الگى گۇيلەر[4] اراق دامەتپەسە الماي-اق قويار ەدىم! - دەپ اقشانى جىميا الدى دا ىلەسە بەردى. - اقىر كەلگەن سوڭ مەن دە بىرگە بارىپ، قاتىق ءىشىپ شىعايىن!
ورتاداعى ۇلكەنىرەك كيىز ۇيگە ءتۇسىپ قالىپ ەدىك. مول اق ساقالدى شال شىعىپ قارسى الدى. سالەم بەرىپ، قوس قولىمەن امانداسقانىمىزدان سوڭ قارت ەسىك نۇسقادى. مول جايىلعان تەكەمەت ۇستىنە بارىپ وتىردىق. تورگە جيىلعان ساندىق، كەبەجە ءۇستى كورپە-جاستىققا تولى، مۇلىكتى، تازا ءۇي ەكەن. قاسىمدا قىزىل بەلگى تاعىنعان جاساق وتىرعاندىقتان قارتقا جاساندى ءجونىمدى ايتتىم.
- مەن ءۇرىمجىنىڭ «العا» كوممۋناسىنان تۋىسقانشىلاپ قاراشارىگە كەلگەن مۇعالىم ەدىم. قايتار جولىمدا وسى اۋىلدا دەپ ەستىگەن ءبىر دوسىمدى كورە كەتەيىن دەپ بۇرىلدىم. وسىندا ىبىراي دەيتىن، تەگى ۇرىمجىلىك جىگىت بار ما؟
- ىبىراي؟ - قاسىمداعى جىگىتكە ءبىر قاراپ قويىپ، ويلانا جاۋاپ بەردى قارت. - ونداي ۇرىمجىلىك بار دەپ ەستىمەپپىن!
- ولاي بولسا، باسقا اۋىلدارعا بارىپ سۇراستىرعانىم ءجون شىعار؟
- ءبىز وسى كۇنگەيدەگى قازاقتار ءبىر اۋىلمىز. قازىر ءتورت-بەس كىشكەنە اۋىلعا ءبولىنىپ جايلاپ وتىرمىز. اۋىل باستىعى بولىپ قازىر ۋاقىتشا باسقارىپ وتىرعان، مەنىڭ ۇلكەن ۇلىم. مىنا وتاۋدىڭ يەسى. ءور جايلاۋعا كەتكەن. بۇگىن قايتىپ كەلەر. كۇن كەشكىرىپ قالدى عوي. وسىندا قونا كەتىڭىز!
- بىلەتىن باستىق وسىندا بولسا، كەلۋىن كۇتۋىم دە ءجون ەكەن. ال، مىنا جىگىت ماعان جول كورسەتۋگە بازاردان ىلەسىپ ەدى. اسىعىپ وتىرعان شىعار، بار بولسا ايران شالاپ ءىشىپ قايتپاق بولىپ تۇسكەن!
- شايعا قاراماي ما؟.. ءاي، كەمپىر، كەمپىر-ءاي!
ورتا جاستاعى اقسارى ايەل كىرىپ كەلىپ، قارتتىڭ تاپسىرۋىمەن ءبىر تەگەش ايران قۇيىپ بەرىپ ەدى. ۇيعىر جىگىت ۇرتتاي ءىشىپ ارەڭ تاۋسىپ قايتتى.
- بۇل جىگىتتەر اسا قاۋىپتى ەدى، - دەدى قارت ول كەتىسىمەن. - توپتاسا ءجۇرىپ تىڭ تىڭدايدى. ءجونى تابىلعاندا توناۋشىلىق ىستەيدى. قىزىل بەلگىلەرىمەن قورقىتىپ تا بىردەمە الىپ قالادى... سىزگە قالاي ىلەستى ءوزى؟
بۇل جايتتى قىسقاشا سويلەپ بەرىپ ەدىم، ىڭىرانا يزەكتەدى قارت.
- الگى سۇراعان ادامىڭىزدىڭ ءجونىن بىلەمىن. جاڭا بۇل سۇمىرايدىڭ الدىندا ايتۋعا بولماي قالدى. ىبىراي بىرەر جىل وسى اۋىلدى پانالاپ تۇرعان. وعان دا ءۇش-ءتورت جىل بولىپ قالدى. سانجى تاۋىنداعى بۇرىنعى سىڭگەن اۋىلىنا قايتا كوشىپ كەتكەن. قولىندا ءوز كەلىنشەگىنەن باسقا كۇلان دەيتىن اپەكەسى مەن ونىڭ قىزى بار.
- ول ۇيدەن كۇلاننىڭ قىزىنان باسقا ودان ەرەسەكتەۋ ءبىر ۇل بالا كورىندى مە؟
- جوق، ونىسىن كورمەپپىن، سايراسىن جالعىز دەپ جۇرەتىن. ءوزى ۇرىمجىدە جوعارى قىزمەتتە بولعان، شىرايلى دا مىنەزدى كەلىسكەن ايەل ەكەن. ەرى مەن ەكەۋى دە وڭشى بولعان سوڭ ءوزىنىڭ دە قولعا الىنۋىنان بوي تاسالاپ ءجۇرىپتى. ەرى وڭتۇستىكتەگى ءبىر مايدانعا ايدالىپ بارىپ وپات بولعانىن ايتىپ جىلاعانىن ەستىگەنمىن.
- ءسويتىپ، اسقار اتتى ۇلى تۋرالى بىردەمە ايتقانى ەستىلمەدى مە؟ ءبىر مەكتەپكە وقۋعا بەرىپ كەتكەننەن دە ءسوز جوق پا ەكەن؟
- اسقار دەيسىز بە؟... ەي، كەمپىر، تۇرسىناي بار ما، شاقىرشى! مىنا قوناقتىڭ سابىرىن الىپ جۇرگەن ءبىر بالا بار سياقتى، تۇرسىنايدى دا شاقىر، سايرانىڭ قۇربىسى عوي!
سىرتتا تۇرسىناي مەن تۇرسىنايدىڭ اتىن كەزەك اتاپ شاقىرعان «كەمپىرىن» ەندى شالدىڭ ءوزى شاقىرىپ شاي جاساتتى. تەڭگە-مونشاقتى كامزول، ۇكىلى توبەتايلى ءبىر بويجەتكەن كىرىپ، يبامەن اۋىز جىبىرلاتىپ قانا امانداستى وسى مەزەتتە.
- بالام، ۇلكەن شەشەڭنىڭ جۇمىسى بار، مىنا شايدى سەن قۇيىپ بەر! - دەپ بۇيىرعان قارت، نەمەرە قىزى ءبىر تىزەلەپ وتىرا قالىپ، شاي قۇيعانشا بىرنەشە سۇراۋ قويىپ ۇلگەردى. - انا جىلعى كۇلان اپايىڭنىڭ سايرا اتتى قىزى ەسىڭدە بار ما؟ كىشكەنە كەزىڭدە ول سەنىمەن ءبىر جىل بىرگە وقىعان عوي، بىرگە وينايتىنسىڭدار. سايرا سوندا ءوزىنىڭ اسقار دەيتىن اعاسى جونىندە بىردەمە ايتۋشى ما ەدى.
- ايتاتىن، - دەدى تۇرسىناي ماعان ءبىر قاراپ الىپ. - «اسقار اعام جاقسى ەدى، ءوزى ويناماسا دا ىڭعاي مەنى ويناتاتىن، قاتتى ساعىنىپ ءجۇرمىن!» دەپ جىلايتىن. اسقاردىڭ اتىن اۋزىنان تاستامايتىن. - تۇرسىناي مۇنى ايتقاندا مەن ەڭك ەتە ءتۇستىم. كوزىمنەن جاس ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. قارت تا نەمەرە قىزى دا اڭىرا قاراپ قالىپتى ماعان.
- سايرادان ول اعاڭ قايدا دەپ سۇراعاڭ شىعارسىڭ؟ -دەپ اتاسى سۇرادى نەمەرەسىنەن.
- يە، سۇرايمىز عوي، «ءوز شەشەسى كەلىپ شاۋەشەككە اكەتتى» دەگەن.
مەن كوز جاسىمدى سۇرتە سالىپ سۇرادىم.
- قاي جىلى قايسى ايدا اكەتكەنىن بىلەسىڭ بە، شىراعىم؟
- سايرانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، - دەپ ويلانا قالدى قىز. - يە، 62-ءشى جىلى... قار كەتكەن سوڭ شەشەسىنىڭ ءوزى ءبىر جاقتان كەلىپ اكەتىپتى. سايراش ونىڭ شەشەسىن دە اسا جاقسى كورەدى ەكەن. «اپكەتاي كەتپەشى، اسقار ەكەۋىڭ دە بىزبەن بىرگە تۇرشى، ءىشىمىز پىسادى ەكەن دەپ جالىنىپ ەدىم، بەتىمنەن قاتتى-قاتتى ءسۇيدى دە، اسقاردى جەتەكتەي جونەلدى. اپام ەكەۋمىز دە جىلاپ قالدىق. سانجى قالاسىنا ىبىراي ناعاشىم اربامەن اكەتتى. ول ەكەۋى دە جىلاپ كەتتى» دەپ سايراش ءتىپتى ەگىلىپ جىلاعان بولاتىن.
تۇرسىنايدىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەندە مەنىڭ كوز جاسىم ءتىپتى ىرىق بەرمەي اعىتىلدى. بىراق، بۇل جىلاۋىم، ماقپال مەن اسقار جونىندەگى قاۋىپ-كۇدىكتەن ارىلعان، قۋانىشتىڭ جىلاۋى بولىپ سەزىلدى. ايتەۋىر، ۇلكەن ۇيمەن بىرگە قازاقستانعا كەتكەنى ايقىندالعانداي بولدى عوي!
- ال، شىراعىم، ەندى ءوز ءجونىڭدى ايتشى! - دەپ قارت ماعان جىميا قارادى. - ولارمەن جۇرەگىڭ ساباقتاس كورىنەدى!
- دۇرىس ايتاسىز، ساباقتاس! - دەپ كۇرسىندىم مەن. - كۇلان - مەنىڭ ايەل زاتىنان شىققان ەڭ قۇرمەتتى، اقىلگوي دوسىم. ونىڭ ولگەن ەرى مەنىڭ ەڭ جاقىن دوس ساباقتاسىم، ەتەنە قىزمەتتەسىم بولاتىن. اسقار - مەنىڭ جالعىز ۇلىم، ونى اكەتكەن شەشەسى، ايەلىم. ول دا وڭشى بولىپ، تۇرپان جاققا تومەنگە تۇسىرىلگەندە، مەن وڭتۇستىككە ودان ەكى جىل بۇرىن ايدالىپ كەتكەنمىن... بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقان ەكى سەميا وسىلاي تەلىم-تەلىم بولىپ ايىرىلسقانىمىزعا، العاش كۇرەسكە تارتىلعانىمىزدان باستاپ، مىنە جيىرما جىل بولىپ قالىپتى!
- ال، سوندا، ءوز اتىڭىز كىم بولدى ەكەن؟
- بيعابىل.
- باسە، باسە! قاسقايىپ وسى جەردەن شىعا كەلدىم دەشى، جىگىتىم! - قارت ەكى قولىمەن ەكى قولىمدى الىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. - سەنى كۇلاننان سۇراعانىمىزدا «بىلمەيمىن، بۇرىننان تانىستىعىمىز جوق» دەي سالاتىن. وقىعان-وقىماعان بار قازاققا جاتتالىپ كەتكەن بيعابىل، ءبىر ۇرىمجىدە تۇرعان وقىمىستى كۇلانعا قالاي بەيتانىس بولادى دەپ كۇلسەك، ول جىميىپ قانا قوياتىن. ال، ءوزىڭدى راديودان انە ءولدى، مىنە ءولدى دەپ ءۇش رەت حابارلاعانىن ەستىدىم. ەڭ سوڭعى حاباردىڭ جاريالانعانىنا ەكى جىل عانا بولىپ قالدى. مىنە، قۇداي ەسىركەپ ءتىپ-ءتىرى ءجۇرىپسىڭ عوي! ءوي، الگى باستىق نەعىپ كەلمەي قالدى! - دەپ كەمپىرىنە قارادى شال. - شاقىر الگى بىرەۋىن، ەرتە-جارىقتا مال اكەلسىن!... ەڭ جارامدىسىنان، ءا!
مەنىڭ ايتقان توقتاۋىما قارت كونبەي، ءبىر ىسەك اكەلدىرىپ، مەنەن باتا سۇراتتى. اتىمدى ءبىر كەكسە جىگىتكە «مىقتاپ كىسەندەپ، دالدالى شوپتەسىندى جەرگە ارقانداۋدى» تاپسىردى. «بۇل اتتىڭ سوڭىندا بازار قاراقشىلارى ءجۇر» دەپ انىقتاپ ەسكەرتتى سونسوڭ.
- تاڭەرتەڭ ەرتەرەك اتتانساڭ، اللا جەتكىزسىن، بۇرسىگۇنى-اق جەتىپ باراسىڭ، دوسىڭنىڭ تۇراعىنا! ەي، كەمپىر، ەي مەنىڭ تورسىعىمدى ەندى جاسىرۋىڭنىڭ ءجونى جوق. اكەل بەرى، بيقاڭ قىمىز ىشپەگەنىنە قانشا جىل بولعاندىعىن سەن نادان بىلمەيسىڭ عوي!.. ال ەندى، ازاماتىم، ءبىزدىڭ كىم ەكەندىگىمىزدى، سەنىمدى، بىلگىر كۇلانىڭنىڭ بوسىپ جۇرسە دە بىزدەن جاسىرىنباعاندىعىنان-اق تۇسىنگەن شىعارسىڭ. بۇگىن سەن دە جاسىرماي شەرت اڭگىمەڭدى!..
اڭگىمە «شەرتىلىپ» اياقتاي بەرە اۋىل يتتەرى تۇگەل شۋلاپ ءبىر ءۇرىپ الدى دا، سودان باستاپ جاقتارى سەمبەدى. وقتىن-وقتىن قاريانىڭ ءوزى دە سىرتقا شىعىپ، كۇزەتتى مىقتاۋمەن بولدى. «بۇگىن ەكى اياقتى يتقۇس تا تورىپ ءجۇر، ساق بولىڭىز!» دەپ داۋىستاپ قويىپ كىرەدى.
بۇل ءتۇنى ۇيقىعا جاتقان سوڭ دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي ەرتە تۇرەگەلدىم. قاريا «كەمپىرىن دە» ۇيىقتاتپاي شاي قايناتقىزىپ قويعان ەكەن. مەنىمەن بىرگە شاي ىشە وتىرىپ، ەندىگى جۇرەتىن جولىم مەن ساقتىقتى ايقىنداپ تۇسىندىرۋمەن بولدى.
- شىراعىم، ايتساق ماۋدىڭ شامىنا تيەدى. ايتپاساق، ازاماتىمىزدىڭ وبالىنا قالامىز. بۇل جولدا وتە ساق بول! «مەنبەڭ»، «حۇڭبەڭ»، «توڭكەرىسشى-زاۋپانىش» دەيتىندەرىنىڭ كوبى كەزەپ، ۇرى-قارى، توناۋشى بولدى. ەشكىمنىڭ كوزى تۇسەتىن جەرگە تۇنەمە، ءجونىڭدى ايتپا! اۆتوموبيل جولىمەن جۇرمە، اسىرەسە، مىنا تۇستان جاسالعان، الگى ءبىر ءيىر-ءيىر جولىنا اتتاپ باسپا! - دەدى دە ءوزى ءتۇسىندىرىپ وتىرعان سوقپاق-سۇردەكتى قايتالاپ-قايتالاپ ۇقتىردى.
كەمپىرى تۇننەن قالعان ەت پەن تاباعا پىسىرعان نان، قۇرت-ىرىمشىكپەن تولتىرىلعان ءبىر دوربانى ەكى بوقشامەن بىرگە بايلاتتى قانجىعاما.
- التىن وزەك، اق ەدىل، كەڭ اڭعارلى، زەرەك-زەردەلى قارتتارىم، ۇزاق جاساڭدار! - دەپ ەكەۋىنىڭ دە قولىن قۇشىرلانا قىسىپ قوشتاستىم.
شال تۇسىندىرگەن ات جولى، سوقپاق-سۇردەكتەردىڭ ءبارىن دە ماڭايلارىنداعى بەل-بەلەس، جوتا-وبالارىنان ايقىنداپ، بۇلاڭقۇيرىق بىرقالىپتى جۇرىسپەن باتىس-سولتۇستىككە بەتتەي بەردىم. جولىم، كۇن كوتەرىلە تاۋ جولىنا جاناي بەتتەگەن، ىڭعاي قيالى، كۇدىر جولعا اينالدى. بىرنەشە تاعالى جىلقىنىڭ جاڭا ءىزى ايقىن بايقالدى. تۇندە اۋىلدى تورىعان ۇرىلاردىڭ ەندى وسى تۇستان جول توسۋ مۇمكىندىگى ويىما ورالىپ، ورەكپي قالدى جۇرەگىم. ءبىر بەلگە ورلەپ شىعا بەرە ءتۇسىپ، اتىمدى تاستاعى ءبىر ءتۇپ شىرشاعا بايلاي سالا باسپالاپ توبەگە شىقتىم دا وبا تۇبىنە وتىرا قالدىم. تاياۋداعى ءبىر جىرادان اتتىڭ پىسقىرعانى ەستىلدى. ەشتەڭە كورىنبەيدى. انىقتاپ قاراسام، ات پىسقىرعان تۇستاعى جالعىز اياق جولدىڭ ءبىر جاعى تىك جارتاس، ءبىر جاعى تەرەڭ شات ەكەن. قاتەرلى قىساڭعا كەلگەنىم تۇسىنىكتى بولدى. بۇدان ايلانىپ وتەتىن جول جوق ەكەندىگىن تاڭەرتەڭ شال دا ەسكەرتىپ ەدى. بوس مويىن شوقپاردىڭ بايلانعان ءجىبىن جازىپ، ۇيىرگەن سايىن ۇزارا بەرەتىن ەتىپ قايتا شۋماقتادىم. «بۇل، ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ءىلىنىپ، دايىن تۇرادى» دەگەن ءبىر ەسەپتى شىعارا سالا قاراعانىمدا جاياۋ بىرەۋ الگى تىك جارتاستىڭ ۇستىنە شىعىپ تۇرا قالدى. ول، ءسوزسىز، توناۋشىلاردىڭ قاراۋىلى. جارتاسقا جول ۇستىنەن ورلەپ شىقتى. دەمەك، قاراقشىلار سول جارتاستىڭ تۇبىندە جول ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك. اتتارىنىڭ ەكەۋى ەدەل-جەدەل پىسقىرعاندا، كولىكتەرىن قويعان جەرى ار جاقتارىنداعى جىرادا ەكەندىكتەرى سەزىلدى. «جاتقان جەرلەرىنە ونشالىق جاقىن ەمەس!»
قاراۋىلشى شالقاسىنان جاتا كەتتى. ازدان سوڭ قىبىرسىز قالعانىن بايقادىم دا، تاۋەكەل دەپ اتقا قونا سالا جولعا ءتۇستىم. قاراۋىلشى سول جاتقانىنان باس كوتەرمەگەندىگىن اڭدي اياڭداپ الدىمداعى ەڭىسكە، تاساعا ءتۇستىم. اتىمدى قۋزاي ورلەپ، ول كورىنەتىن بەلەڭگە شىققانىمدا ءتىپتى تاياپ كەلىپ قالىپپىن. قاراۋىلشى سول قالپىندا جاتىر. اتىمدى تەبىنىپ قالىپ، اعىزا جونەلدىم.
«كەلدى!»، «كەلدى!» دەسىپ، اتىپ-اتىپ تۇرەگەلدى، بەس-التاۋ ەكەن. قولدارىندا جالاڭداعان ساپى مەن شوقپار بار. بىراق، ەكپىندەپ شاپقان اتتىڭ الدىنان تاقاي بەرە ورتالارىنان تاسىرلاتىپ جارىپ وتە بەرگەنىمدە بىرەۋى تەمىر شوقپارىن ءدال باسىمنان كوزدەپ اتىپ كەپ قالدى. ەڭكەيە قالدىم دا سول جاعىمنان ىرشىپ كەپ ات شاۋجايىنان الماق بولعان بىرەۋىن دىراۋمەن قاسقالاتا تارتىپ جىبەردىم. ىلە-شالا كەرى سەرمەگەن قامشىم وڭ جاعىمنان اتىلعان ءبىرىنىڭ شىقشىتىنان وراي ءتيدى. ەكى جاعىمنان ەدەل-جەدەل شىرقىراپ ەكەۋى جىعىلعاندا قورشاۋدان نەداۋىر ءوتىپ كەتىپپىن. سوڭىمنان قۋا جۇگىرگەن تورتەۋىنىڭ جۇيرىك بىرەۋى باسقالارىنان وزا شىعىپ دارالانعانىن كورىپ، تىزگىن تارتا بەردىم دە، قامشى جەتەر جەرگە كەلگەندە، قايىرا سوقتىم. شىر ەتە ءتۇستى دە تەرەڭ شاتقا دومالاي جونەلدى. قالعان ۇشەۋى ۇدىرەيە قاراپ تۇرىپ قالعان ەكەن. جولدا شىرقىراپ جاتقان ەكەۋىنە قاراي جۇگىردى. مەن اتىمدى اياڭعا تۇسىرە قايىرىلىپ قاراپ، العاشقى قاسقالاتا سوعىلعاننىڭ ءۇنى وشە قالعانىن كورە سالا تەبىندىم. كىسى ولتىرگەن بەزگەلدەك، ال بەز!
قيالاپ ورلەپ سوزىلعان جالعىز اياق تار قىساڭدى جولداردىڭ ءبارى دە اسا بيىك جون اسۋىنان قاپتالداپ اسىراتىن جولدار ەكەن. قيىن كەزەڭنەن وتكەنىمدى سەزدىم. تاعى دا قيالاپ قۇلداپ كەلىپ، كۇن باتا قارلى تاۋدىڭ تەرىسكەي ەتەگىنە تۇسكەنىمدە، ەكى جاعىم جايلاۋلىق جاپ-جاسىل جازىقتارعا اينالا قالدى. بارلاپ، از كىدىردىم دە قيىسىراق سول جاق قارسىمداعى ءبىر بەلدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى قالىڭ سامىرسىنعا قاراي ءىز تۇسىرمەي بۇرىلدىم. بۇل جايلاۋعا بيىل ەل شىقپاعان، ىسىرىك، بەتەگەلەرى سول قالپىندا كورىنەدى. جازاڭ سايعا ءتۇسىپ، قايتا ورلەپ بارىپ كىردىم سامىرسىنعا. ساندىق تاستى، دالدالى شىتىرمان اراسىنداعى ءبىر قورا قوي ورنىنداي عانا الاڭقىعا توقتادىم. تەر باسقان اتىمنىڭ كوزىن ءسۇرتىپ، قاباعىنان ءسۇيىپ قاڭتاردىم دا، جايلاۋلاپ بارىپ، بيىككە شىعىپ وتىردىم. سوڭىمدا قۋعىن بار ما، وسىندا بۇرىلعانىمدى كورگەن بىرەۋ بار ما، ۇزاق بارلاۋىم قاجەت بولدى. تاۋ جوتالارىنداعى كۇن ساۋلەسى قىزارىپ، كۇڭگىرت تارتقاندا ءتۇستىم ات قاسىنا. ىمىرت جابىلا باستاعاندا وقىراندى جانۋارىم. سۋىپ قالعاندىعىن ءبىلدىرىپ، ەندى تاماقتانايىن دەگەنى ەدى. ەر-توقىمىن الىپ، تۇساپ، سول الاڭقىداعى سونى شوپكە ارقاندادىم دا، ءوزىم دە تاماقتاندىم.
ىڭ-جىڭسىز قالىڭ ورمان اراسىندا ەر جاستانىپ، توقىم توسەنىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاڭ بوزارا ويانسام دا اتتىڭ كۇرت-كۇرت وتتاۋىن تىڭداپ جاتىپ، تاعى ۇيىقتاپپىن. تۇسىمدە كورسەم دەپ كوكسەگەن ماقپالىم مەن كۇلان تۇگىل، قايمانا الجىعان تۇستەردەن دە ەشتەڭە كورمەي وياندىم. كۇن نەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى.
اتىمدى ەرتتەپ ءمىنىپ، تۋرا سولتۇستىكتى بەتكە الا قۇلدادىم. جاقىن-جاقىن ەكى بەلدەن اسىپ تۇسكەنىمدە كورىندى مالشىلار. سۇراستىرا-سۇراستىرا انا جىلعى ومار مەن ءانۋار مۇعالىمنىڭ ۇقتىرۋى بويىنشا قۇدامىز دەپ اتاعان شالدىڭ اۋىلىن ءدال تاۋىپ جەتتىم.
سونىڭ ءوز ۇيىنە وڭاشا قونا جاتىپ سۇراسام دا، ىبىراي تابىلمادى: بۇل اۋىلعا قايتا كوشىپ كەلىپ، ءبىر جىلعا جۋىق تۇرىپتى دا، تۇندەلەتىپ تاعى دا كوشە جونەلىپتى. ەندىگى كەتكەن جەرىن بۇل اۋىلدان ەشكىم بىلمەي دە قالىپتى. ايتەۋىر 62-ءشى جىلدىڭ العاشقى ماۋسىمىندا اسقاردى ءوز شەشەسىنىڭ اكەتكەنى بۇل شالدىڭ جاۋابىنان دا انىقتالدى.
ەرتەڭىنە تاعى جورتىپ، وماردىڭ اۋىلىنا الدىڭعى رەتتەگىدەي جاسىرىنباي-بۇقپاي، كورنەۋ بيعابىل بولىپ جەتتىم. ول جولى اسكەري قىزىل قورعاۋشىلارعا ۇستاپ بەرگەن ازاتتىڭ ءوز ءۇيىن سۇراپ بارىپ ءتۇستىم ادەيى. ءۇي يەسىنىڭ ءوزىن ون جاستارداعى قىزى بارىپ ەرتىپ كەلدى.
- ويپىر-اۋ! اسسالاۋماعالەيكۋم!.. ءوزىڭىز ەكەنسىز عوي! - دەي كەلىپ، ءبىر قولىمدى قوس قولىمەن الىپ امانداستى دا جۇگىنىپ وتىرا كەتتى ازات. - اعاي، الساڭ مىنە باس، تۇكىرسەڭ مىنە بەت! العاشقى كەلگەنىڭىزدەگى ايىبىمدى نەممەن وتەرىمدى بىلمەي ءجۇر ەدىم! - دەي بەرگەنىندە ەكى يىعىنان ۇستاپ كوتەرىپ تۇرعىزدىم.
- ول رەتتەگى ۇستاتقانىڭ مەن ەمەس، قۇلجان ەكەندىگىن تۇسىنگەنمىن. ول، ايىپ ەمەس! جالعىز-اق ءبىر قاتەلىگىڭ اراقتىڭ اقىماقتاندىرۋىنان تۋىلعان. ومار اعاي مەنىڭ سونداعى ساعان ايتقان ەسكەرتپە ءسوزىمدى قانشالىق قايتالاپ تۇسىندىرسە دە تىڭداماعاندىعىڭنان وتىلگەن. سول «قۇلجانعا» قوسا، وسىنداعى ەكى عانا قامقور اعاڭدى جاس وقۋشىلارىنا ۇرعىزعانىڭ! - مىنە، ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىڭ وسى! ول ەكەۋىنەن كەشىرىم العان بولساڭ، مەن كەشپەيتىن ايىپ جوق!
«بىزدەن كەشىرىم العان!»، «كەشىرىم العان!» دەگەن ەكى داۋىس شالقاسىنان اشىلعان ەسىكتەن قاتار ەستىلدى دە، ومار مەن ءانۋار كىرىپ-كىرىپ كەلە قۇشاقتاستى مەنىمەن. جارىسا-جارماسا ايقاسقان امانداسۋلار مەن بۇل جولى قاي جاقتان كەلگەندىگىم قىسقاشا جاۋاپ تابىسىمەن جايلانىپ وتىرىستىق. كەشىرىم جونىندەگى ۇلكەن ءسوز سونان سوڭ ەسەلەندى.
- ءبىزدىڭ ءوزارا كەشىرىمىمىز، كەيىنىرەك، مەكتەپتە وقۋ قايتا باستالعان شاقتا ازاتتىڭ جالپى وقۋشىلار الدىنداعى ءوزىن سىنداپ، ومەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ اياعىمىزعا جىعىلۋىمەن جاريالانعان كەشىرىم بولاتىن، - دەپ ءانۋار ايقىندادى بۇل كەشىرىمدەرىن. - ال، جاريالانباعان جاسىرىن دا ۇلكەن ايىبىن ءسىزدىڭ امان قالۋ-قالماۋىڭىزعا قاراتىپ قويعانبىز!..
- ەگەر سول ۇستاتۋى ارقىلى ءسىز وقىس بولىپ كەتكەن بولساڭىز، بۇل جىگىتتىڭ ءوز تىرشىلىگى دە وقىستا ەدى. اجالى بىزدەن بولماسا دا باسقالاردان بولاتىندىعى حاق ەدى! - دەپ ومار كۇلدى. - سول ۇستاتقان ادامنىڭ قۇلجان ەمەس، بيعابىل ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ، ءوزى تۇيەشە بوزداپ جىلادى دا، الگى سۋايت راديو الدىڭعى جىلى بيعابىل قيناۋدان ءولدى دەپ ءۇشىنشى رەت جاريالاعانىندا وگىزشە وكىرىپ جىلادى! -وسى جايت ايتىلعاندا جۇگىنىپ وتىرعان ازات كوز جاسىن ىتقىتىپ جىبەرىپ، كەڭكىلدەپ كۇلدى. مىنا ەكى مىقتى قاتتى قورقىتىپ قويعان ءتارىزدى. -ەندىگى بيلىك وزىڭىزدەن بولادى! -دەپ اياقتادى ومار ءسوزىن.
كۇلىپ الىپ كۇرسىندىم. باسقالار تۇگىل، ءوزارا پىكىرلەسپەيتىن بۇل ەكى دوستىڭ ورتاق قۇپيالارىن وسى ۇيدە جايىپ تاستاعاندىقتارىنا قاراپ، «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» بۇل جاقتا دا بوساپ جيدىگەندىگىن تولىق تۇسىنە جاۋاپ قاتتىم.
- شىندىعىندا، بۇل قاتەلەسۋ مەنەن دە، ازاتتان دا ەمەس. الجىعان اسپانىمىزدىڭ جاۋدىرعان اپاتىنان بولدى عوي!.. ۇستاتقىش بولسا، ەندى ۇستاتسىن دەپ بۇل ساپاردا ازاتتىڭ وتاۋىنا ادەيى كەلىپ ءتۇسىپ وتىرمىن!
ۇشەۋى قاتار كۇلدى دە، ازات تۇرەگەلىپ، قوناق كۇتۋ قامىنا كىرىسىپ كەتتى.
- بىلگىرلىكپەن-اق ءتۇستىڭىز! - دەپ كۇلدى ءانۋار، ازات اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتكەن سوڭ. - ءسىزدى سول ۇستاتۋىمەن ۇكىمەت مۇنى «قىران توڭكەرىسشى» اتاپ ماداقتاعان بولاتىن. وسى اتىرەتتىڭ، ءتىپتى، وسى كوممۋنا بويىنشا ەڭ سەنىمدى وكىلى - قۇرالدى قورعاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ سايلانعان. ال، وزىنە حالىق جاعىنىڭ قاباعى قاتتى تۇيىلە بەرگەندىكتەن ءبىزدىڭ الدىمىزدا سىنىق قانات كوبەلەك سياقتى سۇمىرەيە ءتۇستى. بۇل «توڭكەرىستىڭ» توڭكەرىس ەمەس ەكەندىگى كورىنىپ، حالىق جيرەنگەن سايىن ۇرەيى ۇشىپ جۇرگەن ازاتتىڭ ۇيىنە بۇل ءتۇسۋىڭىز زور سالماق بولدى!
ازات قايتا كىرىپ، داستارقان جاسالعان سوڭ ءانۋاردىڭ ءسوزى ءۇزىلىپ قالىپ ەدى. ازات ەكى ريۋمكانى ىركەس-تىركەس قۋانىشپەن قاعىستىرىپ جىبەردى دە، قۋىرداقتان اسىعىس اساپ-اساپ الىپ، تاعى شىعا جونەلدى. ومار مەن ءانۋار تاعى دا اشىق سويلەپ، قوعام مەن «توڭكەرىستىڭ» قازىرگى جايىنان نەداۋىر تۇسىنىك ايتتى.
جۇرتشىلىق توڭكەرىس دەگەننەن مۇلدە بەزىنىپ، ءبىرىنىڭ ءىسىن ءبىرى كورسە دە كورمەيتىن، بىلسە دە بىلمەيتىن، ۇران شاقىرىلسا ءۇن قوسپاي، جۇدىرىعىن كوتەرە سالاتىن، ەسەك اڭىراسا دا ەستىمەيتىن مىنەزگە ءمىنىپ الىپتى. «ءۇرىمجى جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي، مەڭ-زەڭ» دەگەن وماردىڭ تەڭەۋىنە قاتتى كۇلىپ ەدىم. ءانۋاردىڭ «بىراق باسقا اۋدانداردا ۇرى-قارى ءتىپتى كوبەيىپ كەتكەندىكتەن «قارا ساناقتاردى»[5] جيىپ جاتىر» دەگەنى ويلاندىرىپ تاستادى. «بۇرىنعىداي ەكى جاق-ءۇش جاققا ءبولىنىپ سوعىسۋ اندا-ساندا بولماسا، توقتاعان سياقتى!» دەپ قوستى ءانۋار. مەن، انىقتاي تۇسكىم كەلىپ، سۇراۋ قويدىم.
-دەمەك، بۇرىنعىداي ەمەس، توقىراعانى عوي. ماقساتتارىنىڭ ماردىمسىزدىعىن، الدانعاندىقتارىن بىلگەن جۇرتشىلىقتىڭ ءوزارا سوعىستان باس تارتقاندىعى ما، ءيا ايتاقتاۋشىلارى قارتايىپ، ءۇن شىعارا الماي قالعاندىقتارىنان تىنىشتالعانى ما، الدە شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق جاقتان تۇرالاپ، ماعدىرلارى تاۋسىلعاندىقتان قول-اياقتارىن جيا الماي جاتقانى ما؟
- وسى ۇشەۋى دە بار، ۇشەۋى دە بار! - دەپ ومار قارقىلداعاندا ازات ەسىك اشىپ شاقىردى ءوزىن.
- ءجا، وسىنداي وڭاشادا ايتىپ الايىن، ءسىز ءۇشىن قۋانىشتى حابار بار! -دەدى ءانۋار، ەكەۋمىز عانا قالعان شاقتا. - مەن الدىڭعى كۇنى قالاعا بارىپ، اقياعا كوشەدە كەزدەسىپ قالدىم. كۇلان قازىر ىلەدە ەكەن. بىلتىر ۇرىمجىگە كەلىپ قايتىپتى. جەڭگەي مەن بالاڭىز قازاقستانعا ۋاقىتىندا امان-ەسەن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. اقيا مۇنى باسقا ەشكىم ەستىمەسىن دەپ تاپسىرعاندىقتان وڭاشادا ايتىپ وتىرمىن. قالعان اڭگىمەنى بارعان سوڭ اقيانىڭ وزىنەن ەستىرسىز. ول ءسىزدى مەنەن سۇراپ جىلايدى. وسى رەتكى ءولدى دەگەن حابارىڭىزعا سەنىپ قالعان سياقتى.
ازاتتىڭ ومار ءدۇيجاڭنان ىمىرت تۇسە سۇراپ بەكىتتىرىپ اكەلگەن قويىنا باتا ىستەگەن سوڭ سۇراۋلارى بويىنشا وسى تاۋدان ۇستالىپ كەتكەننەن بەرگى كورگەنىمدى سويلەپ بەردىم. بۇل كورگەن كورگىلىكتەرىمە ازات قۇنىكەر بولىپ جىعىلا مويىندادى دا، مۇندا قالعان اتىمدى ۇرى اكەتكەنىنە ءانۋار قۇنىكەر بولىپ، ودان قالىسپايتىن ات تاۋىپ قويعانىن ايتتى. ءوزىم تاعى ءبىر جاقسى ات تاۋىپ قايتقانىمدى ايتىپ، ءانۋاردى كەشىردىم دە، مۇنداي اپاتتى زاماندا ازات ۇستاتپاسا دا كورەشەگىم سول ەكەندىگىن ايتىپ، ونى كەشىردىم.
«ويپىراي، وسى كەيىنگى ۇستالۋدىڭ وزىندە-اق ءولىم تابالدىرىعىن ءۇش رەت اتتاپ، ءۇش رەت قۇتىلىپسىز-اۋ!» - دەپ كۇڭىرەنىستى تىڭداۋشىلارىم. ومار كەڭ كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ الىپ، قورىتىندى ايتتى.
- بيقاڭا ەشقاي ازىرەيىل، قۇتىلسىن دەپ راقىم ەتكەن ەمەس، ءوز ەبىمەن، ءوز ەرلىگىمەن قۇتىلعان! باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ادىسسىزدىك - السىزدىك، ەپتىلىك - تە ەرلىك» دەگەن وسيەتىن، قانە ەلەۋسىز قالدىرىپ كورىڭدەرشى!
- مەنىڭ جونىمدە بۇعان حالىق جەبەسە قارساق تا قامال بۇزادى دەپ قوسىمشا قوسۋ ءجون شىعار! - دەپ جىميعانىمدا، ءانۋار مىرس ەتىپ قانا يزەكتەدى دە، ومار تۇلا بويىمەن سولقىلداپ كۇلىپ، ازاتقا ەلەۋسىز عانا ءبىر قاراپ قويدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، «يت ءبىر سۇرىنسە قىرىق سۇرىنەدى» دەگەندەي، وسى تۇجىرىمىمدا سۇرىنگەندە دە ۇشىنا ءسۇرىنىپ، تۇنەك قاراڭعى زىندانىڭىزعا ۇشىپ تۇسپەدىم بە! بەتىم بۇلك ەتپەي، «حالىق جەبەدى» دەپ كوكىگەنىمدى ۇقتىڭىز با، شابىڭىزعا وت تۇسكەندەي بولعان شىعار. سىزدەر «شىن جۇرەك ىنتا-پەيىلدەرىڭىزبەن حالىق ءۇشىن ىستەپ» تۇرعاندارىڭىزدا، مەندەي جاۋىن حالىق جەبەمەك پە! وسى جولىمنىڭ وزىندە-اق «حالىق ءۇشىن» توناۋشىلىققا شىققان قىزىل قورعاۋشىلارىڭىزدى قىرىپ-جويىپ كەلىپ وتىرمىن عوي! قاندىقول كەرى توڭكەرىسشىنىڭ «حالىق جەبەدى» دەپ دەلونى بۇلاي اۋدارۋىنان زور قىلمىس اتا-بابالارىڭىزدى تاريح بويىنا باسىپ كەلگەن شۇركىلەردەن دە تابىلا قويماس. شابىڭىزعا وت تۇسپەي نە ءتۇسسىن؟!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ءپام (اراپشا ءپاھۇم دەگەن سوزدەن الىنعان) - ايىرا تانۋ. ۇيعىر تىلىندە امال-ايلا ماعىناسىندا دا قولدانىلادى.
[2] لوقو (ۇيعىرشا) - جايىن.
[3] ءمورىن (موڭعولشا) - ات.
[4] گۇي (ۇيعىرشا) - قاتىن ساتار ماعىناسىنداعى ءجابىرلى تىلدەۋ. حانزۋ تىلىندە شايتان، الباستى.
[5] قارا ساناق - قاراستى ۇكىمەت تىزىمىنە الىنباي، قاڭعىپ جۇرگەن ادام.
