وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن قازاق ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى تۇردى. ماسەلەن اقاڭنىڭ 1912 جىلى شىققان الىپپەسى ءوزى ۇستالىپ كەتكەن 1929 جىلعا دەيىن ءوز قولىمەن تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ ورىنبوردا، تاشكەنتتە، قىزىلوردادا 10 شاقتى رەت قايتا باسىلىپ تۇردى.

اقاڭدى ۇستاپ، لاگەرگە ايداتىپ جىبەرگەننەن سوڭ، شىققان تەلجان شونانوۆ پەن مولداعالي جولدىباەۆتىڭ الىپپەلەرى ءىزباسار قۇرال بولدى دەسەك تە كەيىن لاتىن جانە كيريلل ارپىمەن شىققان الىپپەلەر ورىستىڭ بۋكۆارىنىڭ جولىمەن كەتتى. وسى كۇنگە دەيىن 40 ءتۇرلى الىپپە شىعاردىق. جۇيەسىزدىك جاعىنان بىرىنەن ءبىرى وتەدى. اۆتورلارى دا اركىم. ول الىپپەلەردىڭ وقىتۋ مەرزىمى بىردە ءبىر جىلعا نەمەسە التى ايعا سوزىلسا، بىردە  ءۇش ايعا قىسقارىپ وتىردى. كەشەگى كۇرەسىنگە تاستاعان «ساۋات اشۋ» وقۋلىعىنىڭ مەرزىمى ءۇش توقسان بولعانىن بىلەمىز. ال اقاڭنىڭ الىپپەسىمەن قارىپ تانىپ كەتۋ ءۇشىن قابىلەتى ورتاشا بالاعا ءتورت اپتا جەتكىلىكتى بولاتىن. بۇل نەدەن؟ بۇل ءتىلىمىزدىڭ سىمداي تارتىلعان دىبىستىق جۇيەسىنەن. بۇل احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ماتەماتيكالىق دالدىكپەن تۇزىلگەن الىپبيىنەن جانە ونى ۇيرەتۋدىڭ ءتىلدىڭ تابيعاتىنان شىققان ءادىس-تاسىلىنەن.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە تىيىم سالىنعاننان باستاپ عىلىمعا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى ارالاستى. بيىل العاشقى ۇلتتىق الىپپەمىزدىڭ شىققانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. ءبىز ۇلت ۇستازى سالعان ارنادان شىعىپ كەتتىك تە ءالى اداسىپ ءجۇرمىز.

ءبىز قانشا الىپپە جازساق تا اقاڭنىڭ الىپپەسىنە جەتە المادىق. قاسىندا مۇعالىمدەرگە ارنالعان «بايانشىسى» بار. بالانىڭ ءتىلىن، جازۋىن دامىتاتىن «ءتىل جۇمسارى» بار كەشەندى دۇنيە جاساي الماعانىمىز بىلاي تۇرسىن.         ءبىز ەۋرووزەككە ءتۇسىپ الىپ، جازۋىمىزدىڭ دىبىس جۇيەلى ەكەندىگىن دە ەسكەرمەي كەلدىك. جازا ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن تىلدەگى دىبىستاردى تاني ءبىلۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن، سودان كەيىن بارىپ سول دىبىستارعا ارنالعان ارىپتەردى تانۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن. ودان كەيىنگى قادام تانىعان ءارىپتى قايتا قاعازعا تۇسىرە ءبىلۋ كەرەك ەكەندىگىن جانە جازىلعان ءارىپتى قايتا دىبىستاۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءدال كەلەتىن ساۋات اشۋدىڭ شەڭبەرى وسىلاي ۇنەمى شىيىرشىقتالىپ وتىراتىندىعىن بىلمەي كەلدىك. ءپاننىڭ ماقساتى دا وسىندا تۇرعانىن تۇيسىنبەدىك. ءالى تۇسىنگەن جوقپىز. تۇسىنبەگەندىكتەن قازىرگى بەكىتىلگەن باعدارلامادا الىپپە پانىنە قاتىسى جوق ارتىق ماقسات-مىندەتتەر جۇكتەپ الىپ، سوعان نە ساعات تا جەتكىزە الماي، نە دۇرىس ناتيجە شىعارا الماي وتىرمىز. ياعني قازىرگى قولدانىستاعى الىپپەمىز دە ۋاقىتشا دۇنيە، عىلىمي نەگىزى جوق، قاتە.

وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا  دەيىن شىققان تىلتانۋعا قاتىستى وقۋلىقتار ءتىلدىڭ تابيعاتىنا سايكەس سونىڭ زاڭدارىن ساقتاپ جازىلعان.

«ءتىل بولسا، ونىڭ زاكونى بولارعا كەرەك. زاكونى بولسا، ونىڭ عىلىمى بولارعا كەرەك. سۋ توڭسا – مۇز بولماقشى، حلور مەنەن ناتري قوسىلسا – تۇز بولماقشى، بۇلار تابيعاتتىڭ زاكونى. وسىنداي زاكون تىلدە دە بار. حلور مەنەن ناتري قوسىلسا، تۇز بولاتىندىعىن بايقاۋ، قاراۋ، ىزدەۋمەنەن تاپقان. ءتىلدىڭ دە زاكونى سول جولمەنەن تابىلادى» -دەيدى اقاڭ.

1929 جىلى الاش قايراتكەرلەرىن تەگىس ۇستاپ، سوتتادى، كەيبىرەۋىن بىردەن اتتى. كىتاپتارىن زىندانعا سالدى. ورنىنا ساياساتتانعان كەڭەستىك رەسپۋبليكالارعا ورتاق وقۋلىقتار جازىلىپ تاراتىلا باستادى. ءسويتىپ قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمى ءوزىنىڭ ۇلتتىق وزەگىنەن اجىراپ قالدى. سودان بەرى ءوز جولىن ءالى تابا الماي اداسىپ ءجۇر.

ءتىل جۇيەسى وتە باياۋ وزگەرەدى. اسىرەسە تىلدىك فونەتيكاسى مەن مورفولوگياسى اسا تۇراقتى بولادى، بۇلار اقاڭ داۋىرىنەن بەرى ءبىر مىسقال دا وزگەرگەن جوق. عىلىم، ادىستەمە جاعىن ىسىرىپ قويىپ، ساياساتقا ىلەسىپ اپ، نە قارجى قۋىپ ءتىلدىڭ جۇيەسىن اقاڭشا تاني الماساق، ادىستەمەسىن ۇلت ۇستازىنداي كەلتىرە الماساق، وندا نەسىنە تىراشتانامىز. اركىم ءوز بلىگەنىنشە الىپپە جازۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك. الىپپە اقىمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوز اتىنا قايتارىلۋى كەرەك. ءبىز ونىڭ ىشىندەگى وقۋ ماتىندەرىن عانا وزگەرتە الامىز. سوعان عانا قۇقىعىمىز بار. ماسەلەن،  اسان قوزى باقتى، كوشپەكشى بولىپ اۋىل ءۇي جاقتى – دەگەندەردىڭ اراسىندا بۇگىنگى ءومىر سالتىن سيپاتتايتىن ءماتىن عانا قوسا الامىز. ال الىپپەدەگى دىبىستاردىڭ بەرىلۋ رەتى، ولاردى بالا بويىنا ءسىڭىرۋ جولدارى اقاڭشا قالۋى كەرەك. ويتكەنى جوعارىدا ايتقانىمىزداي بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسىمەن بالا ءتورت-اق اپتادا حات تانىپ كەتەتىن بولعان.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz