«انتيۆيرۋستىڭ» ءبىرى دە بىرەگەيى – قازاقى دۇنيەتانىم
قوعامدى ساۋىقتىرۋدا ءدىن توڭىرەگىندە قوردالانعان تۇيتكىلدەردى تارقاتۋدىڭ ماڭىزى قاشان دا زور. ال «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانۋى قوعامداعى ءدىن ءرولىنىڭ ايتارلىقتاي ۇلعايعانىن ايعاقتاي تۇسەدى. بۇل ورايدا، ءبىز ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى «ءدىن ءماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى اسان وماروۆقا جولىعىپ، تاقىرىپقا قاتىستى بىرەر ساۋال قويعان ەدىك.
- اسان قايىربەكۇلى، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ءبىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ ءدىن سالاسىنداعى سان قيلى ۇدەرىستەردى رەتتەۋدەگى ءرولى جونىندە نە ايتاسىز؟
- بارشاعا ايان، 2000-جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق جەرىندە اتى-زاتى - ءدۇدامال، بولمىسى - بوگدە، ماقساتى بۇلدىر ءدىنسىماقتاردىڭ تارالۋ ءۇردىسى ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. بۇل جاعدايدا ءدىن سالاسىندا قوردالانعان ءتۇيىندەر مەن شيەلەنىستەردى رەتتەۋ، تارقاتۋ ءھام ءبىر جۇيەگە سالۋ ءۇشىن ءدىن تۋرالى قاتاڭ زاڭ قاجەتتىگى جايلى العاش رەت ءسوز بولا باستادى. الايدا، وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى زاڭدى جاڭعىرتۋ، قابىلداۋ كەيىنىرەككە شەگەرىلدى.
قوعامدى ساۋىقتىرۋدا ءدىن توڭىرەگىندە قوردالانعان تۇيتكىلدەردى تارقاتۋدىڭ ماڭىزى قاشان دا زور. ال «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانۋى قوعامداعى ءدىن ءرولىنىڭ ايتارلىقتاي ۇلعايعانىن ايعاقتاي تۇسەدى. بۇل ورايدا، ءبىز ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى «ءدىن ءماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى اسان وماروۆقا جولىعىپ، تاقىرىپقا قاتىستى بىرەر ساۋال قويعان ەدىك.
- اسان قايىربەكۇلى، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ءبىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ ءدىن سالاسىنداعى سان قيلى ۇدەرىستەردى رەتتەۋدەگى ءرولى جونىندە نە ايتاسىز؟
- بارشاعا ايان، 2000-جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق جەرىندە اتى-زاتى - ءدۇدامال، بولمىسى - بوگدە، ماقساتى بۇلدىر ءدىنسىماقتاردىڭ تارالۋ ءۇردىسى ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. بۇل جاعدايدا ءدىن سالاسىندا قوردالانعان ءتۇيىندەر مەن شيەلەنىستەردى رەتتەۋ، تارقاتۋ ءھام ءبىر جۇيەگە سالۋ ءۇشىن ءدىن تۋرالى قاتاڭ زاڭ قاجەتتىگى جايلى العاش رەت ءسوز بولا باستادى. الايدا، وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى زاڭدى جاڭعىرتۋ، قابىلداۋ كەيىنىرەككە شەگەرىلدى.
سونىمەن، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن سولقىلداقتىڭ ورنىنا قاتاڭ، ناقتى تەگەۋرىندى تەتىكتەرى بار جاڭا «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل جاڭا زاڭ بويىنشا ءدىن سالاسىن رەتتەۋ، ياعني قازاقستانداعى بارلىق ءدىني ءبىرلەستىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە ورتاق ءتارتىپ ورناتۋ كوزدەلدى. بىلايشا ايتقاندا، قوعامىمىزدىڭ ءدىني سانا الاڭىنداعى ءارامشوپتى ورۋعا باعىتتالدى. زايىرلى مەملەكەت جاعدايىندا رەتتەۋدىڭ، ءتارتىپ ورناتۋدىڭ زاڭنان وزگە جولى جوق. كەز كەلگەن زاڭنىڭ ولشەمى ونىڭ ىسكە اسىرىلۋ دەڭگەيى ەكەنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدان ءدال قازىرگى تاڭدا اتالعان زاڭ وزىنە ءتيىستى ءرولدى تولىقتاي اتقارىپ وتىرعانىن ءمالىمدەۋگە قۇقىلىمىز.
- ءيا، بيىل ەلىمىزدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتىك ءتىركەۋ جانە قايتا تىركەۋ ۇدەرىستەرىنەن وتكەنى، وسىنداي قايتا ءتىركەۋ ناۋقانىنان كەيىن قازاقستانداعى ءدىني بىرلەستىكتەر قاتارى 32 پايىزعا ازايعانى بەلگىلى بولدى. بۇل ۇدەرىستىڭ ءناتيجەسىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
- ەلىمىزدەگى ءدىني بىرلەستىكتەردى قايتا تىركەۋدەن وتكىزۋ ايتۋعا عانا وڭاي، ال شىن مانىندە كۇردەلى جانە قوعام ءۇشىن ماڭىزدى الەۋمەتتىك وقيعانىڭ ءبىرى بولدى. ناتيجەسىندە، تاياۋدا ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ق.لاما ءشارىپ مالىمدەگەندەي، قازاقستانداعى كونفەسسيالاردى جىكتەۋ ءجۇيەسى جەتىلدىرىلىپ، ولاردىڭ ناقتى سانى 46 ەمەس، 17 ەكەنى انىقتالدى. سونداي-اق بۇرىنعى 4,5 مىڭ ءدىني بىرلەستىكتىڭ ورنىندا 3088 ءدىني بىرلەستىك پەن ولاردىڭ فيليالدارى قالدى. ءدىن سالاسىن رەتتەۋگە جاسالعان العاشقى قادام ءۇشىن بۇل ەكى كورسەتكىش از ناتيجە ەمەس. ارينە، قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس كونفەسسيالار مەن تەرىس پيعىلدى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانىن ازايتۋ جۇمىسى ءارى قاراي دا جالعاسا بەرەدى.
- ءدىني بىرلەستىكتەردى قايتا تىركەۋدەن وتكىزۋ قوعامداعى ءدىني احۋالعا قانشالىقتى اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
- مۇنى الداعى ۋاقىت كورسەتە جاتار. مەملەكەت، ارينە، تىركەۋدەن وتكەن ءدىني بىرلەستىكتەر (دب) ءبىزدىڭ دەسترۋكتيۆتى يدەيالارعا، ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋ ىسىندەگى وداقتاستارىمىز دەپ سەنىم ارتىپ وتىر. ويتكەنى، ولاردىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارىن كونستيتۋتسيالىق جانە زاڭنامالىق ەرەجەلەرگە ءسايكەستەندىرۋ بارىسىندا دب وكىلدەرى مەن ۋاكىلەتتى ورگان قىزمەتكەرلەرى تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. ماسەلەن، ءاربىر دب-ءنىڭ زاڭدىق ءورىسى مەن ۇستاناتىن ءدىني ءىلىمى ايقىندالدى. جالپى، ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ وڭالۋىنا بۇكىل قوعام بولىپ اتسالىسۋعا ءتيىستىمىز.
- قايتا تىركەۋدەن وتپەگەن، ءتۇرلى باعىتتا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن دەسترۋكتيۆتى اعىمدارعا قاتىستى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى تاراپىنان قانداي ءىس-شارالار قولدانىلۋدا؟
- قايتا تىركەۋدەن وتپەگەن دب سوت تارتىبىمەن تاراتىلۋعا ءتيىستى. بۇل ءىستى مەملەكەتتىك تىركەۋدى ءجۇزەگە اسىراتىن ورگان - ادىلەت مينيسترلىگى ىسكە اسىرادى. ال ءتىركەلمەي-اق جاستار اراسىندا راديكالدى كوزقاراستاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن، جۇرتشىلىقتى الاڭداتىپ وتىرعان ءدىني توپتار دا بار عوي دەسەڭىز، اڭگىمە باسقا. ءبىر جاعىنان، بۇلار بىرەۋمىزدىڭ بالامىز، بىرەۋمىزدىڭ تۋىسىمىز دەگەندەي، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز. ەكىنشى جاعىنان، زاڭنامانى بۇزعانى ءۇشىن ولارعا تارتىلاتىن جازا قاتال.
دەسترۋكتيۆتى توپتارعا قارسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى تاراپىنان جۇمىس ەكى باعىتتا جۇرگىزىلەتىن بولادى. ءبىرى - اقپاراتتىق-ناسيحات توبى ەل ىشىنە ءجيى شىعا باستادى. بۇل توپتار ءدىن نەگىزىن، مەملەكەتتىڭ ءدىن ساياساتىن دۇرىس تۇسىندىرە الاتىن مامانداردان جاساقتالۋدا. ەكىنشى باستى باعىت - جاڭاعى راديكالداردىڭ وزدەرىمەن دە جۇمىس ىستەۋ، ياعني تەرەڭ تالداۋ، تۇسىنىكتەمەلەرگە سۇيەنگەن ارنايى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ولاردى بۇرىس باعىتتان ورتاعا كەرى قايتارىپ الۋ.
ءاسىلى، وزىق ەلدەردىڭ ءتاجىريبەسىنە وي جۇگىرتسەك، ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتى عىلىمي اعارتۋشىلىق ەكەنىن كورەمىز. سول ءۇشىن 2013 جىلدان باستاپ حالىقتىڭ رۋحاني-ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋگە (جاستاردىڭ يماندىلىق تاربيەسى، ساپالى وقۋلىقتار مەن ءدىني ادەبيەتتەردىڭ تارالۋى، ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءجۇيەسىنىڭ رەتتەلۋى، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى جانە ت.ب.) باسىمدىق بەرىلمەك. مىنە، تاڭدالىپ وتىرعان جالپى سيپاتى عىلىمي ناسيحات جۇمىسى ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدىڭ باستى ارقاۋى بولارىنا سەنىمدىمىز.
- تولەرانتتىلىق پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى ناسيحاتتاۋ، نىعايتۋ مەن ساقتاۋ باعىتىن ۇستانعان مەملەكەتىمىزدەگى ءدىننىڭ الار ورنىنا توقتالساڭىز.
- جاراتۋشى قۇدىرەت پەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى ءىلىمدى ءدىن دەيمىز. ول حالىقتىڭ ءتالىم-تاربيەلىك جولى، ءار ادامنىڭ ءومىر ماقساتىن ايقىنداۋدىڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى. بۇل تۇرعىدان دىنگە بالاما جوق. مەملەكەت ساياساتىندا ءدىننىڭ الار ورنى قانداي دەسەڭىز، قازاقستان حالقىنىڭ تاتۋلىعى، بەرەكە-بىرلىگى ءاۋ باستان-اق ىشكى ساياساتتىڭ ىرگەتاسىنا اينالعانى بەلگىلى. تولەرانتتىلىق پەن دىنارالىق كەلىسىم وسى ساياساتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى جالعاسى، كورىنىستەرى ەكەنى حاق. سوندىقتان مەملەكەت پەن ءدىن ءبىر-بىرىنەن بولەك بولا المايدى. ەكەۋى ءبىر باعىتتا، ءبىر يدەولوگيا شەڭبەرىندە ءوزارا ۇيلەسە جۇمىس ىستەسە، الىنبايتىن رۋحاني قامال جوق. مەملەكەتىمىز بەن كونفەسسيالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جىلدان جىلعا نىعايا ءتۇسۋى وسىنىڭ ايقىن ايعاعى.
- ءدىني كوزقاراس تۇرعىسىنان ءبولىنۋ، ءدىني كوزقاراستىڭ ءارالۋاندىلىعى قوعام ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى؟
- ءدىننىڭ قوعامدى بىرىكتىرۋ قۋاتى قانداي كۇشتى بولسا، ونى ىدىراتۋ قۋاتى دا ءدال سونداي. دەمەك، ءدىن ورىسىندەگى تەرىس قۇبىلىستار قاشاندا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان ءدىني سانا تۇتاستىعىن قالت ەتكىزبەي قاداعالاپ وتىرۋ - ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلە.
تىركەلگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى جاعىنان يسلام ءدىنى -72%، پراۆوسلاۆيە - 9%، كاتوليكتىك - 3%، پروتەستانتتىق - 14%، قالعان كونفەسسيالار 2% قۇرايتىنى انىقتالدى. مەملەكەت جاڭا ءدىني زاڭ قابىلداۋ ارقىلى ءدىن سالاسىندا بەلسەندى ساياسات ءجۇرگىزۋگە جانە زاڭنان جالتارعىسى كەلەتىندەرگە قاتاڭ شارا قولدانۋعا مۇمكىندىك الدى. سونداي-اق شەتەلدەن كەلىپ، قوعامدىق ساناعا ىرىتكى سالۋى مۇمكىن ءتۇرلى ءدىني كوزقاراستاردىڭ باقىلاۋسىز تاراتىلۋىنا توسقاۋىل قويىلىپ وتىر. ءدىني سانانى «ۆيرۋستىڭ» ءتۇر-ءتۇرىنەن قورعاۋدىڭ، الدىن الۋدىڭ جولدارى كوپ. سول «انتيۆيرۋستىڭ» ءبىرى دە بىرەگەيى - قازاقى دۇنيەتانىم، اباي، شاكارىم سىندى ويشىلداردىڭ ءىلىمدەرى ەكەنىن ءدايىم ۇمىتپاعانىمىز ءجون، استە.
- ءدىن مەن ۇلتتىق مۇددە، ولاردىڭ ۇشتاسۋى مەن توعىسۋى تۇرعىسىنداعى وي-پايىمىڭىز قانداي؟
- ءدىن مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ ۇشتاسۋى، توعىسۋى - رۋحانياتىمىزداعى ورنى ايرىقشا ماسەلە. مۇنى مىنا جاھاندانۋ مەن ۋربانيزاتسيا زامانىندا تاريحتا قازاق بولىپ قالۋىمىزدىڭ باستى شارتى دەسەك تە ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە ءال-سالاف يدەياسىن تۋ ەتكەن يسلامي توپتار (ۋاححابشى، تاكفىرشى، حيزبۋتاحريرشى، ت.ب.) بار. ولار «ءبىز قازاق ەمەسپىز، مۇسىلمانبىز» دەسەدى جانە «تازا يسلام» يدەياسى ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تارك ەتۋگە شاقىرۋدان دا تارتىنبايدى. بۇل - تونگەن قاۋىپ ەمەي نە؟! ەگەر قازاقتى قازاق ەتكەن ادەت-عۇرىپتار (ۇلكەندى سىيلاۋ، ارۋاقتى قۇرمەتتەۋ جانە ت.ب.) تەگىس سىپىرىلىپ قالسا، ولاردان ايرىلساق، وندا نە بولدىق؟!
قورىتا ايتقاندا، قازىرگى كەزەڭدەگى قوعامدىق ءدىني سانامىزدىڭ تولىسۋى ءۇش نارسەگە تاۋەلدى. ولار: تۇرعىنداردىڭ بىلىمدىلىك دەڭگەيى (ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى), ءدىني ساۋاتتىلىعى مەن دامىعان ۇلتتىق سانا-سەزىمى. ازات ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى، اسىرەسە، ءوزىنىڭ ءتىلىن، ەتنومادەنيەتىن، وتباسىلىق جانە ءدىني قۇندىلىقتارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا تالپىنسا قۇبا-قۇپ. حالىق رۋحىن ساۋىقتىرۋعا دا، ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا دا ەڭ كەرەگى، مىنە وسىلار.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ءلايلا ەدىلقىزى،
«ەگەمەن قازاقستان»
