قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
«بيت بازاردا» العاشقى كەزدەسىپ پانا بولعان ءتىلشى مەنى گازەت مەكەمەسىنىڭ جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەر پاتەرىنە ءتۇن ورتاسىندا ەرتىپ اپاردى. ءۇيى ەڭ تۇپكى عيماراتتىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا ەكەن. باسپالداقپەن ەنتىگە شىعىپ ەسىك قاعىپ ەدى.
- بۇل كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە تۇسكەن ايەلدىڭ ىزعارلى داۋىسى، اراق جىلىتىپ كەلگەن قارنىما مۇز سۇڭگىتىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى.
- مەن، ەسىك اش! - دەدى ءتىلماش.
- ە، بالا-شاعا تاڭ اتقاندا ءتۇستى مە ەسىڭە، قايت سول تۇنەگەن جەرىڭە!
- ءۇي-ءۇي، بايبىشە، قوناق بار قاسىمدا!
- باياعى اراق دوستارىڭ شىعار، جوعال ارى!
- ءۇي-ءۇي، ۇيات بولادى، اش ەسىكتى!.. سىيلى قوناق! - ەرىنىڭ بۇل ءسوزى ءۇي ىشىندەگى ايەلدىڭ اياق دىبىسى ارى كەتكەندە ايتىلىپ، ەستىلمەي قالعانداي بولىپ ەدى. ەسىككە قاراي اياعىن تاق-تۇق باسىپ جەدەل جەتكەن اشۋلى ايەل ەسىكتى اشىپ قالدى دا، تابالدىرىقتان جارق ەتكىزدى بىردەمەسىن. شەدەۋ مە، بالتا ما، قانجار ما، جارق-جۇرق ەتىپ سىرعىعان سالماقتى زاتتىڭ جىلىنشىكتى قىرقىپ كەتۋىنەن قورىققان ءتىلماش ىرشىپ قالعاندا، ارتىندا تۇرعان مەن دە ىرشىپ ءتۇسىپپىن. ساق ەتىپ ەسىك قايتا جابىلدى. الگى سۋىق قۇرال اياق استىمىزدان سىرعىپ وتە شىققاندا ەكەۋمىز دە سوعان قاراپ قالىپپىز.
- ايبالتا ەكەن دەسەم، ءوزىمنىڭ اق بوتەلكەم عوي مىناۋ! - دەپ قارق-قارق كۇلدى ءتىلماش. سىمىنىڭ جانقالتاسىنا تىعىلا سالا ەسىككە قايتا بارىپ شاقىردى.
- ەي، ايجان! ايجان!.. ءۇي، تىڭداشى!.. بيعابىل اعاڭ كەلىپ تۇر!
VI
«بيت بازاردا» العاشقى كەزدەسىپ پانا بولعان ءتىلشى مەنى گازەت مەكەمەسىنىڭ جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەر پاتەرىنە ءتۇن ورتاسىندا ەرتىپ اپاردى. ءۇيى ەڭ تۇپكى عيماراتتىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا ەكەن. باسپالداقپەن ەنتىگە شىعىپ ەسىك قاعىپ ەدى.
- بۇل كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە تۇسكەن ايەلدىڭ ىزعارلى داۋىسى، اراق جىلىتىپ كەلگەن قارنىما مۇز سۇڭگىتىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى.
- مەن، ەسىك اش! - دەدى ءتىلماش.
- ە، بالا-شاعا تاڭ اتقاندا ءتۇستى مە ەسىڭە، قايت سول تۇنەگەن جەرىڭە!
- ءۇي-ءۇي، بايبىشە، قوناق بار قاسىمدا!
- باياعى اراق دوستارىڭ شىعار، جوعال ارى!
- ءۇي-ءۇي، ۇيات بولادى، اش ەسىكتى!.. سىيلى قوناق! - ەرىنىڭ بۇل ءسوزى ءۇي ىشىندەگى ايەلدىڭ اياق دىبىسى ارى كەتكەندە ايتىلىپ، ەستىلمەي قالعانداي بولىپ ەدى. ەسىككە قاراي اياعىن تاق-تۇق باسىپ جەدەل جەتكەن اشۋلى ايەل ەسىكتى اشىپ قالدى دا، تابالدىرىقتان جارق ەتكىزدى بىردەمەسىن. شەدەۋ مە، بالتا ما، قانجار ما، جارق-جۇرق ەتىپ سىرعىعان سالماقتى زاتتىڭ جىلىنشىكتى قىرقىپ كەتۋىنەن قورىققان ءتىلماش ىرشىپ قالعاندا، ارتىندا تۇرعان مەن دە ىرشىپ ءتۇسىپپىن. ساق ەتىپ ەسىك قايتا جابىلدى. الگى سۋىق قۇرال اياق استىمىزدان سىرعىپ وتە شىققاندا ەكەۋمىز دە سوعان قاراپ قالىپپىز.
- ايبالتا ەكەن دەسەم، ءوزىمنىڭ اق بوتەلكەم عوي مىناۋ! - دەپ قارق-قارق كۇلدى ءتىلماش. سىمىنىڭ جانقالتاسىنا تىعىلا سالا ەسىككە قايتا بارىپ شاقىردى.
- ەي، ايجان! ايجان!.. ءۇي، تىڭداشى!.. بيعابىل اعاڭ كەلىپ تۇر!
- نە دەيسىڭ؟ - ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. - ءۇيباي! - ايەل بەتىن شىمشىپ قالىپ، باجىرايا قارادى ماعان. - امانسىز با، اعا! - ەكى قولىن جايا ۇمتىلدى...
ءدوربىلجىن اۋداندىق قازاق قىزدار مەكتەبىنىڭ مەن ينسپەكتور بولعان، سوڭعى جىلى ەڭ كىشكەنە وقۋشىسى - ايجان، سول مەكتەپتى تەكسەرۋگە بارعانىمدا ءوزىم كوتەرىپ جۇرەتىن سۇيكىمدى عانا كىشكەنتاي قىز، مىنە ساباداي تەڭكيگەن سارىقىدىر بايبىشە بولىپ الدىمدا تۇر! ۇلكەنى ون بەس جاسقا كەلگەن ءتورت-بەس بالانىڭ اكەسىن ۇيىنە كىرگىزبەي، «شىدەرگە سيگىزىپ» تۇرىپتى!..
اماندىق جاي-كۇي مەن قايدان كەلگەندىگىم جايىنداعى سۇراۋ-جاۋاپتاردان سوڭ، شاي قۇيا وتىرىپ ايتتى ارىزىن.
- مىناۋ توزاقى كەمپىر بولىپتى دەيسىز عوي، اعا، بۇل ماڭايدا قازىر مەنەن كون تەرىلى ايەل جوق. وسىنداعى ىڭعاي ماسكۇنەمگە تيگەن سورلى ايەلدەر بولىپ قالدىق!
- ايجان-اۋ، وندايلارعا قوسپاساڭشى مەنى!
- ءۇي، ءوزىڭ قوسىلىپ الىپ، ءار كۇنى سىلقيىپ تاڭ اتقاندا قايتىپ جۇرسەڭ، قوسپاي قايتپەكپىن! ال، كۇندىز، ءتىلماشپىن دەپ قاڭعىپ تاعى ىشسەڭ!..
- وسىندا ماس بولىپ كەلىپ، بىردەمەڭدى شاققان جەرىم بار ما!
- «شاقپادىم»؟.. قايتا ايتشى!
- انەۋكۇنگى ءماجيت پەن قازي وسىندا توبەلەسىپ، سولار شاققان ەكى-ءۇش ستاكانىڭدى ايتپاقسىڭ عوي!... مەن نەڭدى ءبۇلدىرىپپىن باسقا!
- ءجا-ءجا، ارەڭ كەلىپ وتىرعان بيعان اعانىڭ باسىن اۋىرتپاي، كەيىن سويلەسەيىك! -دەپ توقتاعان ايجان، اشۋ ەكپىنىمەن سوندا دا قوسىمشا قوسىپ جىبەردى. - سەنىمەن سوت الدىندا سويلەسپەي بولماي بارادى! سامەت سياقتى كوشەدە ولگەنىڭشە، ودان بۇرىن امان-ەسەن ايىرىلىسۋىمىز ءجون بولار!
- ءوي جاعىڭ قارىسسىن، ايجانتاي، «ءولۋىڭ» نە، «ايىرىلىسۋىڭ» نە، ءبىر رەت ءاي دەسپەي تۇرىپ!
- اراق دوستارىڭنىڭ وسى جازدا ۇشەۋى ءولدى. تورتەۋىنىڭ ءۇيى سوعىس مايدانىنا اينالىپ ۋ-شۋ بولىپ جاتىر! ول سەميالاردا ويراندالدى دەگەن ءسوز! ەندىگى كەزەك بىزگە كەلمەي قايدا بارماق، ويلاشى ءوزىڭ!
- ويلاندىم، ويلاندىم، بولدى، ايجانتاي، قويايىن مۇنان سوڭ! «قويشىنىڭ قىزى قوي كەلگەندە ءىس تىگەدى» دەمەي قويا تۇرشى!... بيعان اعاڭا مىنانى قۇيىپ، ارەڭ كەلىپ تۇرعانىندا ەسىكتەن لاقتىرىپ جىلىگىن شاعا جازداعان قىلمىسىڭ ءۇشىن كەشىرىم سۇراساڭشى ونان دا!
ءتىلشى جاڭا تابالدىرىقتان لاقتىرىلعان «ايبالتاسىن» سۋىرىپ العاندا، ايجان شىنىمەن مويىنداي كۇلدى. اراقتى ءوزى قۇيىپ، ءوزى جۋىپ-شايدى. «قازىرگى جاعدايدا اراقتان شەكتەۋدىڭ بۇل سىنى - اجالدان شەكتەۋ دەگەن ءسوز» ەكەندىگىن مەن قۇپتادىم. ۇيقىعا تاڭ بوزارعاندا جاتتىق.
ايجاننىڭ ءوزى دە گازەتتىڭ ءبىر بەتىنىڭ كوررەكتورى ەكەن. تاڭەرتەڭ سول ۇيدەگى جەتى جان ەرتە تۇرىپ، ياسليداعىسى ياسليعا، وقۋداعىسى وقۋعا، قىزمەتتەگىسى قىزمەتتەرىنە كەتىپ، ءتورت بولمەلى ءۇي ماعان عانا قالىپتى. ۇيقىم قانعاندا تۇرىپ، دايىنداپ كەتكەن شايىن ءىشتىم دە قايتا جاتتىم. سىرتقى ەسىكتى اركىم قاعىپ كورىپ، مەنەن دىبىس شىقپاعان سوڭ كەتىپ جاتتى.
تۇسكە جاقىنداعاندا بارىنەن بۇرىن قارىنداسىمنىڭ ءوزى كەلىپ، كىلتىمەن ەسىك اشتى.
- اعا، اعا!.. مىنا كيىمدەردى كيىپ كورىڭىزشى! - تۇتاسىمەن ءبىر قابات كيىمدى اكەلىپ كيگىزىپ كوردى دە، ءوزى تاماق جاساۋعا كىرىسىپ كەتتى. اكەلگەن پالتو-ىشىگى دە، باس كيىم، بوتينكاسى دا ءدال كەلە كەتتى ماعان. - ەندى وسى جاڭا كيىمدەردى عانا كيىنىڭىز! كەلگەنىڭىزدى وسىنداعى قازاقتاردىڭ ءبارى ەستىپتى. سالەم بەرىپ امانداسۋعا ءبارى اسىعىپ ءجۇر. بىراق، ءبارى اراقكەش بولىپ كەتكەن! - دەپ كۇرسىندى ايجان. - اسىرەسە مىنا «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالعان نەمەنىڭ جۇرگىزگەن ناۋقاندارى ويلارىنا سيماي، قۇسالاندىرا بەرگەندىكتەن اراقتان باسقا سەرگىتەتىن سەرىك تابا الماي، ىشقۇستالىقتان وسىلاي بۇزىلىپ كەتكەن ازاماتتار كوپ. ال، ءوز شالىم ونشالىق بولىپ كەتپەسە دە، تىزگىنىن تارتا ۇستاماسام، بارا-بارا ولەتىندەر قاتارىنا قوسىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار!... ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا وسىلاردىڭ كوبى قۇلاق اسادى. ويتەتىنى، «ستيل تۇزەتۋ ارەكەتىندەگى» ءوزىڭىز كۇرەسكە تۇسكەندەگى پىكىرلەرىڭىزدى الىگە دەيىن اۋىزدارىنان تاستاماي، جالپىلاستىرىپ اكەتكەن. «سايراعان» پىكىرىڭىزدى اۋليەلىك سانايدى. ماقپال اپايدىڭ پىكىرلەرى دە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزگە قوسىلىپ، سونداي زور ابىرويعا اينالعان. وسى اراق جونىندە دە كوكەيلەرىنە بىردەمە قوندىرسا دەپ، اسىرەسە وسىنداعى ايەلدەر جاعى كەلگەنىڭىزگە قۋانىش ءبىلدىرىپ، ۇمىتتەنىپ ءجۇر!
ءبىر كەزدەگى ەڭ كىشكەنە وقۋشىمنىڭ مىنا ساناسىنا قۋانىپ قالدىم. مۇنداي قىسپاقتى-سىناقتى زاماندا ادامگەرشىلىك جاعىنان كەرى كەتپەي، دۇرىس بەتالىستا بولا بىلگەن ادام، كورگەنىمەن-اق كوسەمگە اينالىپ، ءار جاقتىلى عىلىم جاعىنان تەز وسەتىن كورىنەدى عوي. قانشالىق جاپا تارتساق تا وسى كورىپ وسكەن كوسەمدەر جاعىنان ماقپالىمنىڭ وزىممەن بىرگە باعالانعانىنا توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى.
ءتۇس ۋاقىتىندا گازەت رەداكتسياسىنىڭ قازاق رەداكتورلارىنان باستاپ، باسپا زاۆودىنداعى جۇمىسشى-نابورشيكتەرىنە دەيىن كەلىپ امانداستى مەنىمەن. تىلەۋلەستىكتەرىن سونشالىق اشىق ءبىلدىرىپ، قاشان قالپىما كەلگەنشە پانا بولاتىندىقتارىن، سىرتقا سەزدىرمەيتىندىكتەرىنە سەرت ايتىستى. سول كۇننىڭ كەشىنەن باستاپ، قوناققا ءار كۇنى شاقىرىلدىم دا جاتتىم. تۇراقتى ءۇيىمنىڭ اراقتان شەكتەۋشىسى دە، شەكتەلۋشىسى دە مەنىمەن بىرگە قوناقتاپ، توستتى بىرگە كوتەرىستى. مەنىڭ قۇرمەتىم ءۇشىن كوتەرىلگەن توستتاردان اراقكەشتەردى شەكتەۋ تۇگىل، ايەلدەرىنىڭ وزدەرى دە شەكتەلە الماي ماتالىپ قالدى. ماسكۇنەمدەر ىمداسىپ الىپ، قايداعى، قيسىنسىز قۇرمەت توستتارىن كوبەيتە بەردى. ءۇش-ءتورت كۇن سولاي جەڭىلىسپەن وتكەن سوڭ سىراعا اۋىسىپ الىپ، ارەڭ قۇتىلدى ايەلدەر جاعى. دەنساۋلىق جاعدايىمدى ايتىپ، مەن دە سولارمەن بىرگە سىرا ىشۋگە رۇقسات العان سوڭ عانا سويلەۋ ورايىن تاۋىپ ەدىم. ول قۋلار ماعان «ايەل ماركالى اعامىز» دەيتىن لاقامدى شىعارا قويىپتى. ونىسىنا مويىماي، اشىققا شىعىپ الىپ ناسيحاتتاۋعا مەن دە مىقتاپ كىرىستىم سونسوڭ. جيعان-تەرگەن، كورگەن-بىلگەنى كوپ مەنەن ولار ايتىس سايىن جەڭىلدى. «ماسكۇنەم ماركالىلاردىڭ» بارلىق قياپاتى مەن قىلىعىن، كەيىنگى قيلى-قيلى تاعدىرلارىن قۇلجان مەن ماقۇلبەكتىڭ احۋالىنان الىپ سويلەپ، كۇلدىرە بەردىم. ونداي كۇيەۋلەردەن مەزى بولىپ جۇرگەن قارىنداستارىم مەن كەلىندەرىمنىڭ اجۋالى قاتتى كۇلكىسى مويىنداتا بەردى ولاردى. اراقتى ولشەۋسىز سىمىرە بەرۋدەن يمەنەتىن ىرىقسىز حالگە تۇسىرە باستادى.
ەم قونبايتىن ساتىعا كەلىپ قالعان كەسكەكسىز ماسكۇنەمدەر بولماسا، ايجاننىڭ قىزىلبورتەسى سياقتى ار-ۇياتى ءالى ساقتالىپ تۇرعان كەسكەكتىلەرى ىشۋدەگى مەنىڭ تارتىبىمە وزدىكتەرىنەن بويسۇناتىن بولدى. كوپشىلىگى كۇلكىلى اڭگىمەلەرگە بىرگە كۇلىسىپ، كەشكىلىك وتىرىستان تاتۋ-ءتاتتى، ويىن-تاماشامەن كوڭىل اشىپ قانا بىرگە تاراسىپ ءجۇردى.
جارقاناتشا جار جاستانىپ بۇلاي جاتا بەرمەي، تاعى دا ءجۇرىپ كەتۋدىڭ قامىنا كەلسەم-اق ەتەگىمنەن باسا بەردى سول كوپشىلىك: «اسىقپاڭىز، بيعا، ساقشىنىڭ ءالى دە ىزدەپ جۇرگەن تۇرلەرى بار!»، «جوعارى جاققا شىقپاڭىز!»، «اقىمەتقان ءبىلىپ قالماسىن، ەندى كورسە ءوزى ۇستاپ بەرەتىن بولىپتى!» دەسەدى. وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنىڭ تالابىن بۇتىندەي شەكتەپ، ساقشى مەڭگەرمەسى شابۋىلعا ءوتىپ جۇرگەن ءتۇرى بار.
ال، ءبىر رەت قار جاۋىپ، قىس ىزعارى ءبىر كورىنىپ قايتتى. تىم بولماعاندا كۇلاندى تاۋىپ، شەكارادان بيىل ءوتىپ كەتە الماسام دا، جاقىن جەردەن تۋعان جەرىمنىڭ اۋاسىمەن دەم الا قىستاسام دەگەن اڭساۋ تىنىشىمدى الا بەردى.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن «مەن قوناق!» دەپ ازات كىرىپ كەلدى جاتقان ۇيىمە. مەنى وسى وتكەن جازدا قۇتىبيعا دەيىن شىعارىپ، جول كورسەتىپ جونەلتكەن كادىمگى سەمىز سارى ازات. اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى ماعان.
- ءوي... بيعاڭبىسىز؟ قايدان كەلىپ قالعانسىز مۇندا؟ - قۇشاقتاي الدى.
قۇتىبي وزەنىنىڭ بويىندا وزىمەن قوشتاسىپ، جولعا تۇسىسىمەن قاراقشى قارا ساناقتار جاعىنان قولعا تۇسكەنىمدى، سودان بەرى تارىمعا ءبىر رەت ايدالىپ بارىپ قايتىپ، ەكىنشى رەت كۇيتىڭدە قولعا تۇسكەنىمدى، تارىمعا تاعى ايدالىپ بارا جاتىپ، مۇندا «كىسەن بۇزىپ» قاشىپ كەلىپ جاتقانىمدى قىسقاشا سويلەپ بەردىم.
- انا جىلعى مەنىڭ ۇستاتۋىممەن ءۇش بولدى دەڭىزشى!
- ءۇش ەمەس، ودان بۇرىن دا بار، جالپى ءتورت-بەس رەت قانا ۇستالدىم عوي! - قارقىلداپ كۇلىسىپ توقتاتتىق بۇل ءسوزدى. ءوز بولمەسىنەن كيىم اۋىستىرىپ شىققان ايجان كەلىپ، ازاتپەن امانداستى. كۇيەۋىنىڭ جيى كورىسىپ تۇراتىن جاقسى دوسى ەكەن. ءبىر ۇيدەگى كەشكىلىككە بارۋعا دايىندالىپ بولعاندىعىمىزدان، ونى دا ەرتە جونەلدىك.
جۇمىسشى-قىزمەتشىسى ءۇرىمجى بويىنشا ەڭ كوپ بۇل مەكەمەدە اشىقتان-اشىق بۇل جۇرگەن جۇرىسىمە ازات قاتتى تاڭداندى. وسى قالانىڭ وزىندە كىسەن بۇزىپ شىققان «كاسىپتىك قاشقىننىڭ» باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەپ، سالىپ جۇرگەن سايرانىنا تاۋداعى ءبىر كوممۋنانىڭ قۇرالدى قورعاۋ ءبولىم باستىعى قالاي عاجاپتانباسىن. مەنىمەن قاتار وتىرۋىنان الاڭداپ، قورقىپ تا وتىردى ءوزى.
ءتۇن ورتاسىندا قايتىپ كەلىپ، ايجان جايعان ورىنعا قاتارلاسىپ جاتىسىمىزبەن قۋزادى مەنى: «مىنا ءجۇرىسىڭىز ءتىپتى قورقىنىشتى. توقسان توعىزى بولماسا دا ءبىرى مالىمدەي سالماي ما ساقشىعا! ەندى ۇستاسا ءتىپتى قاتال جازالايدى ءسىزدى. ءوزى قورىققان ۇكىمەتتىڭ ءتىپتى قورقىتاتىن ادەتى بارىن كورمەپ پە ەدىڭىز، انەۋكۇنگى قۇرعاق دۇربەلەڭنەن زور ۇلتتىق نامىستارى قوزعاندىقتان، جاعداي ءتىپتى شيەلەنىسىپ، ءتارتىپتى ءتىپتى قاتايتتى! تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تاۋعا شىعىپ كەتەلىك! ءسىزدىڭ قۇتىلىپ كەتۋىڭىز ءۇشىن بۇل ساپارىڭىزعا ءانۋار، ومار اعا ۇشەۋمىز بار كۇشىمىزدى سالالىق!» - دەدى.
تاڭ بوزىنان تۇرەگەلىپ ازات جونەلدى دە، ىلە-شالا ءۇي يەلەرىنە مول العىس ايتىپ قوشتاسىپ، مەن شىقتىم. ءتىلشى كۇيەۋ بىرگە شىعىپ، ۇلكەن داربازاداعى كۇزەت الدىنان ۇزاتىپ سالدى.
جول قاتىناس بەكەتىنە باسپالاپ جەتكەنىمدە ازات اۆتوبۋس بيلەتىن الىپ دايىنداپ تۇر ەكەن. ءۇرىمجى اۋدانىنىڭ ءوز رايوندارىنا قاتىناپ تۇراتىن اۆتوبۋس، كۋالىك-كەپىلدىك قاعاز سۇرامادى. بيلەتىمىزدىڭ مۇرتىن جۇلىپ بەرىپ قانا وتىرعىزدى دا الا جونەلدى. كوممۋنا ورتالىعىنا تاياۋ وڭاشا ءبىر سايداعى قوي قورانىڭ تۇسىنا ساسكەدە جەتىپ ءتۇسىپ قالدىق. ازاتتىڭ اعاسىنىڭ ءۇيى وسىندا ەكەن. مەنى ورنالاستىردى دا، ءوزى مەنىڭ جايىمدى ومار مەن انۋارعا ايتىپ اقىلداسۋ ءۇشىن اتىرەتىنە كەتتى.
ءانۋار جۋان قارا قاسقا اتقا ءمىنىپ، كۇن باتاردا كەلدى دە، ازات وماردى ەرتىپ، كەش باتا جەتتى. مەنى ەندى قاي جاقپەن جونەلتۋ جونىندە ءبىر اقىلعا كەلە الماي، وزىممەن وسىندا سويلەسىپ، اقىلداسۋعا كەلگەندەرى ەكەن. كۇيەۋگە توقتاماعان قىزشا ءدامىل-ءدامىل قايتىپ كەلىپ، مازالارىن الا بەرگەنىمە كەشىرىم سۇراپ، كۇلىسىپ العان سوڭ ايتتىم ءوز ويىمدى.
- شەكاراعا دەيىن قاراۋىل تورى قۇرىلىپ بولعان قازىرگى جاعدايدا تۇپ-تۋرا پالەن جەرگە دەپ، وتىرىكتى-راستى جولقاعازبەن سۋىت تارتا بەرۋگە بولمايدى ەكەن! - دەدىم. - ەندى اۋىلشىلاي جىلجۋىم ءجون سياقتى.
بۇل پىكىرىمدى ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن قۇتىبي اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ وقۋ-اعارتۋ بولىمىندە كونە اعارتۋشىلاردان كىم بارىن سۇرادىم. ومار مەن ءانۋار مادەنيەت توپالاڭى باستالعاننان بەرى ول جاققا بارماعان ەكەن. انىق بىلمەيتىندىكتەرىن ايتتى. بۇرىن سول اۋداندا تۇراتىن كونەلى-جاڭالى بىلىكتى اعارتۋشىلاردى كەزەكتەسە اتاپ شىقتى سونسوڭ. ويلانىسا كەلە قازىر قايسىسىنىڭ قايدا ەكەندىگىن وسى كوممۋنا تەلەفونىمەن-اق سۇراپ بىلۋگە بولاتىندىعىن ايتىستى. ەكەۋى قۇلشىنا كەتتى ءسويتىپ. بۇرىنعى جاقىن ساباقتاستارى مەن دوستارىنىڭ مىقتى بىرەۋىن تاپسا، كوبىن سول ايتىپ بەرۋى مۇمكىن عوي...
كوممۋنانىڭ تەلەفونى ارقىلى سولاردى تولىق سۇراپ بىلۋگە، مەنىڭ جول-جوسپارىمدى سونان سوڭ جاساۋعا كەلىستىك.
ۇشەۋى تەلەفونحاناعا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كەتىپ، ءتۇس ۋاقىتىندا قايتتى. نەداۋىر انىق مالىمەت تاۋىپ كەلىپتى. مۇنان سوڭ قايسى باعدارمەن جۇرەتىندىگىمدى ءتاپ-ءتاۋىر سەنىممەن-ەسەپپەن بەلگىلەدىك. اعارتۋ قىزمەتىندە ستاجى مول، بەدەلى جوعارىراق ومار قۇتىبي قالاشىعىنا سول كۇنى ۇلكەن جولمەن ءتۇن قاتا جۇرمەك بولىپ ۇيىنە قايتتى. قازىرگى جۇمىسى قاربالاس ءانۋار بارلىق رازىلىعىمەن قاراقاسقا اتتى ماعان وتكىزدى دە، ءساتتى جول تىلەپ قوشتاستى. قۇشاقتاسىپ كوزىمىزگە جاس الا ايىرىلىستىق بۇل جولى. ازاتتىڭ اعاسىنىڭ اتىمەن ءوز الدىنا باسقا جولمەن كەتتى. ءمىنىپ كەلگەن اتىنىڭ ءىزىن كوپتىڭ كوزىنەن جاسىرا قايتپاق سياقتى.
ازات ەكەۋمىز جەكە اقىلداسىپ، دايىندالىپ، سونىڭ ەرتەڭىندەگى كەشتە، جازداعى بىرگە جۇرگەن كۇدىر جولىمىزبەن ءتۇن قاتتىق. ىشىنەن اسىنىپ شىققان ەكى جانقۇرالىنىڭ ءبىرىن ماعان ۇستاتتى. قارا ساناق قاراقشىلاردىڭ دانىگىپ، سانجى تۇسىندا دا جالعىز-جارىم جولاۋشىنى توناپ جۇرگەنىن كەشە ايتقان بولاتىن. قۇرالىمەن قورقىتاتىنداي بولسا اياماۋعا كەلىسكەنبىز. يەنگە شىققان سوڭ اۋدەم جەر ارالىق تاستاپ ءبولىنىپ جۇردىك. بۇلىڭعىر ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعىنان الدىمداعى ازاتتىڭ قاراسى جيىرما مەتر جەردەن-اق كورىنبەي كەتتى. اتىنىڭ تۇياق دىبىسىن تىڭداپ ىلەسە بەردىم. سانجى وزەنىنىڭ سارىلى ەستىلگەن شاقتا ول كىدىرە قالىپ مەنى توستى. وزەنگە قاراي جۇگىرىپ تۇسكەن ءبىر ادامنىڭ تاسقا سوعىلعان اياق دىبىسى ەستىلگەن ەكەن. ازات ونىڭ قۇرالى بولىپ، قاراڭعىدا جاقىننان اتىپ تاستاۋىنان قورقىپتى. الدىعا مەنىڭ تۇسۋىمە دە كونبەي، بىرگە ءجۇردى. وزەننەن ءوتىپ، توعاي ىشىندە ات شالدىردىق. جاۋدان دىبىس جوق. تاڭ قىلاڭداپ، توڭىرەگىمىز بوزارىپ كورىنە باستاعاندا، ازات تاعى دا الدىعا تۇسە جونەلدى. مەن اسىقپاي ونىڭ ءسال ۇزاۋىن كۇتىپ تۇردىم دا، جەڭىمدەگى مىلتىقتى شىعارماي قىمتاپ ۇستاپ، ۇزەڭگىگە اياعىمدى سالدىم. ءدال سول مەزەتتە ەڭگەزەردەي ەكەۋى ەكى جاعىمنان لىپ بەرىپ شىعا كەلىپ، قانجارلارىن توسەي قويدى. الدىمداعىسى «شىعارما ءۇنىڭدى!» دەپ كۇبىرلەي بۇيىرعانىندا القىمىما توندىرگەن قانجارلى قولىنىڭ شىنتاعىنا مىلتىق توسەپ مەن باسىپ قالدىم. قانجارىن بۇيىرىمە تىرەگەن بىرەۋى تۇرا قاشتى دا، وق تيگەن قولداعى قانجار دەرەۋ جەرگە ءتۇستى. ول دا تۇرا قاشقاندا قىلمىستى قولىنىڭ توپشىسىن كوزدەپ ەكىنشى رەت اتتىم.
العاشقى مىلتىق داۋىسى شىعىسىمەن قايىرىلا شاپقىلاپ جەتكەن ازات، الدىڭعى قاشقانىن كورە سالا قۋىپ بەرىپ ەدى. ازدان سوڭ باقىرتىپ سۇيرەپ اكەلدى. وق ونىڭ جامباسىنان تيگەن ەكەن. ەكى قانجاردى الىپ قانا اتقا ءمىنىپ اياڭداي بەردىك. قوسىلا باقىرىپ ەكەۋى قالدى. قانسىراپ ولەتىندىكتەرىن ايتىپ، بىزدەن كومەك تىلەيدى. «تۇڭزى!»، «تۇڭزىمىن!»[1] دەپ جالبارىنادى. قارامادىق.
وزەن سايىنان ورلەپ، بەلگە شىعىپ العان سوڭ تاعى دا بولىندىك. شالقار تۇستە قۇتىبي وزەنىنە جەتكەنىمىزشە كۇدىكتى ەشكىم كەزىگە قويمادى. جازداعى ساپارىمىزدا جاتقان توعاي اراسىنا ءتۇسىپ ات قاڭتاردىق تا، سۋىق سۋعا سۇزبە ەزىپ ءىشىپ، ەت جەدىك. اراق ىشپەي، كەزەكپەن ۇيىقتاۋ، بۇل ساپارىمىزداعى ساقتىقتىڭ شارتى بولعان. كۇزەتكە الدىمەن مەن تۇردىم. اتتاردى جارىم ساعاتتاي عانا سۋىتىپ، ەر-توقىمىن الىپ، وتقا كىسەندەپ قويا بەردىم. ۇيىقتاعان ازات پەن اتتاردىڭ اراسىندا ءبىر توپ شىلىككە دالدالانىپ، ەكى جارىم ساعات تاپجىلماي اڭدىدىم سونسوڭ. تورىعان ەشقانداي جاۋ سىبىسى ەستىلمەدى.
- ويپىراۋ، ءسىزدىڭ ۇيقىعا كوپ قيانات ىستەپپىن عوي! - ازات ىتقىپ تۇردى ورنىنان.
- الدىمىزداعى جولدا كۇزەتتىڭ ۇلكەن مىندەتى سەندە بولعان سوڭ وياتپادىم، ۇيىقتاي بەر! -دەگەنىمە كونبەدى. ورنىنا بارىپ مەن جاتتىم.
قاتتى ۇيىقتاپپىن. تۇسىمدە ءبىر تەرەكتىڭ ساياسىندا جالعىز وتىر ەكەنمىن. قىسقا عانا شاڭقانداي اق ءىش كويلەكپەن كۇلان وتە شىقتى الدىمنان. اق بالتىرىن سانىنا دەيىن جالتىراتىپ، مەنى كورمەي-قاراماي ءوتتى. «كۇلاش، كۇلاش!» دەپ شاقىرعانىما قولىمەن نۇسقاپ، توبەشىك ۇستىندە تۇرعان ۇزىن جاسىل تورعىن كويلەكتى ءبىر ايەلدى كورسەتتى دە كەتە بەردى. ول ايەل ماقپالعا ۇقساپ كورىنگەن سوڭ سوعان قاراپ تۇرا ۇمتىلدىم. جاقىنداي بەرگەنىمدە باسقا ءبىر سۇلۋ بەزەنگەن ايەل بولىپ كورىندى دە ماعان قاراماي ار جاعىنا جىلجي بەردى. سىرتىنان، جاسىل ەمەس جەلبىرەپ شۇباتىلعان قارا ءپۇلىس كويلەكتى، شاشىنا شاش جالعاپ سۇيرەتكەن ءارتىس ايەل بولىپ تانىلدى. قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم دە جالت بەرىپ، كۇلان وتكەن جاققا قاراي قايتا ۇمتىلدىم. ول ءبىر ءتۇپ قانا جاسىل شىرشا تۇبىندە، ماعان قارسى قاراپ دارەتتە وتىر ەكەن. قىمسىنبادى دا قوزعالمادى. نۇر شاشىپ جارقىراپ كورىندى ءبادانى. كۇنگە باتا الماعانداي ۇيالعان كوزىمدى دالدالاپ سىعالاي قارادىم. ولاي قاراعاندا كۇن جۇزىندە دە قارامتىل كولەڭكە بارى بايقالۋشى ەدى.مىناۋ داقسىز-كىرشىكسىز نۇر بولىپ كورىندى. بار تۇرپات-تۇلعاسىن ايقىن كورىپ، قىزىعا قارادىم. «ماقپالىڭ - نۇرياشىڭ كەلەدى!» دەپ ساڭق ەتە تۇسكەندەي بولدى بىرەۋ. الگى قارا كويلەكتى ايەل اسىپ كەتكەن جاقتان ەستىلدى.
ءتۇسىمنىڭ جالعاسى كورىنبەي، توساتتان ءۇزىلدى.
- بيعا، بيعا! - دەپ وياتقان ازاتتىڭ داۋىسىمەن ويانىپ كەتتىم. كۇن باتىپ، تاۋ جوتاسىندا قىزعىلت نۇرى عانا قالعان ەكەن. ازات اتتاردى ەرتتەپ، سۋسىندىق سۇزبە ەزىپ قويىپتى. ىشە وتىرىپ، توڭازىعان ەت جەدىك تە ىدىستى قورجىنعا سالدىق. قاي جاقتان ەكەنى بەلگىسىز الىستان ەكى رەت ايقايلاعان بىرەۋدىڭ داۋىسى عانا ەستىلىپتى ازاتقا. «بۇل ماڭدا ەشكىم جوق سياقتى» دەدى دە، ءبىر كەسەك ەتتى قولىنا الىپ، اتىنا مىنە جونەلدى. مەن تاعى دا تۇرىپ قالىپ، التىاتاردى جەڭىمە الدىم دا، اتقا تاعى دا اسىقپاي ءمىندىم. ازات ۇزاي ءتۇسسىن دەپ اسىقپاي اياڭدادىم سوڭىنان.
جازداعى ءوزىمدى توناعان قاراقشىلاردان «مال سىلەكەيىن» الارمىن دەپ ۇمىتتەنگەن دە قاۋىپتەنگەن دە كەزەڭىم وسى ەدى. سونداعى ۇيىقتاپ قالىپ، سول قاراقشىلار قورشاعان جەرگە جاقىنداپ قالدىق. ازات جازىقتىققا شىقپاي، بوكتەر تاۋ شەتىندەگى ءبىر بيىك جارتاس تۇبىندە اتىن بايلاپ، توبەسىنە شىقتى. دىبىس شىعارماي جەتىپ، مەن دە شىقتىم. ىمىرت جابىلا باستاپ كۇڭگىرت تارتسا دا، سول تونالعان جەرىمدى تۇسپالداپ تۇرعانىمدا ازات كۇبىرلەدى.
- اناۋ بەلەگىردىڭ ار جاعىنان جىلتىراعان وتتىڭ ساۋلەسى عوي، بايقادىڭىز با؟
- ءا، كوردىم.
- ءسىزدىڭ الدىڭعى ۇستالعان جول سول تۇستا عوي؟
- دۇرىس. مىنا وت سول جولدىڭ تاۋ جاعىندا سياقتى.
- ول جاققا قازىر مالشى تۇرمايتىن، جالاڭاش، يەن دالا. اسكەري كۇزەت تە قويىلمايتىن جەر. ەندى تەزدەتە جۇرەلىك! ءسىز سول تۇسقا قاراي ءسال عانا ورلەپ اۋا جۇرسەڭىز، جولعا بەرىرەكتەن، بەلەڭنەن اسا سالا تۇسەسىز. اتىڭىزعا كىسەن سالىپ، كورنەۋگە ارقانداپ قويىپ، ساعىراق جاتىڭىز! مەن سول وتتى جوعارى جاقپەن بارىپ بايقايىن. اتى، مىلتىعى بار كۇشتىرەك قاراقشى بولسا، بىلدىرمەي كەتىپ قالۋىمىز ءۇشىن سىزگە تەز جەتىپ حابارلايمىن!
ازات وسى سوزبەن جارتاستان بۇرىنىراق ءتۇسىپ، جوعارى قاراي جورتا جونەلدى. مەن ءسال كەيىنىرەك ءتۇسىپ، ءوز باعدارىما قاراي ءبىر قالىپتى بۇلاڭ قۇيرىقپەن جۇرە بەردىم. جون تاۋدىڭ ەتەگىنە جەتە باسقان قاردىڭ ىزعارى بەت توڭازىتىپ، تىنىش بۇلىڭعىر تۇنگە سۋىق لەپ ۇرلەي باستادى. جاڭاعى وزەن ارناسىنىڭ تومەنگى كۇنشىعىس جاعاسىندا قالعان قۇتىبي قالاشىعىنىڭ شىراقتارى تۋرا سولتۇستىگىمنەن شىعىس-سولتۇستىك جاعىما اۋا باستاعاندا، ازات ايتقان بەلەڭگە جەتتىم. بيىك جارتاستان تۇسكەن سوڭ الگى يەندەگى وت ساۋلەسى كورىنبەي قالىپ ەدى. بەلەڭگە شىعا كەلگەنىمدە وت جانعان جەردەن ءسال عانا تومەن، باعدارلاعان جەرىمە ءدال جەتكەنىم ءبىلىندى. قاراقشى بولسا دا، جول كۇزەتشىسى بولسا دا، نەگىزگى كۇشى سول وت باسىندا تۇنەيدى دەسەك، وسى بەلەڭگە دە قويعان قاراۋىلى بولاتىنى ءسوزسىز. بىراق ەشقانداي سىبىس سەزىلمەدى. ازات الدەقاشان جەتىپ، بارلاپ جاتقان شىعار. ول ايتقانداي قاتەرلى جاۋ بولسا، ءوزىنىڭ قايتا ورالاتىن ۋاقىتى دا بولدى.
بەلەڭنەن ادەيى اقىرىن عانا جوتەلىپ، دىبىس بەرە استىم دا، جولدى تاپتىم، جازىققا شىعا اياڭداپ كەلىپ اتتان ءتۇستىم. سيرەك قاراعاي-بۇتا، قۋراعان تىربىق جۋسان، ەبەلەكتى تاتىراڭعا اتتى كىسەندەپ ارقانداپ تاستاپ، ەر-توقىم جاستانا قۇلادىم. كىسەن كىلتىن ىشكى بەشپەت جانقالتاسىنا، التىاتاردى ىشىك جەڭىنەن قولىما تۇسە قالاتىنداي ەتىپ وڭ جاق بىلەگىمە الا جاتتىم. مۇندايدا ۇيقى قايدا، جۇرەگىم الەمتاپىراق. بۇلىڭعىر سۇر ءتۇن اسپانى دا ماڭايىمدا شانجاۋ-شانجاۋ وسكەن قۋ بۇتالار دا، ءتىلسىز يەن دالا دا تۇكسيىپ، قانىشەرلەرىن قايراپ، ىمداپ تۇرعانداي، توسىننان ىرشىپ كەلىپ باس سالاتىنداي، تەمىر شوقپارمەن باسىما پەرىپ جىبەرەتىندەي قورقىنىش ەلەستەي بەردى. شىركىن-اي، جازداعى مىلتىقتى توناۋشى ۇزىن تۇمسىق سيدا قارا سۇر قولىما تۇسسە، قورقىتا-دومبىتا تەرگەپ، تىم بولماعاندا شىعارمالارىمدى تاپقىزسام دەپ ازۋىمدى باسا بەردىم.
جاقىنىراقتان اياق دىبىسى ەستىلدى. باسپالاپ قاراپ، ءبىر-بىرىنەن وقشاۋ-وقشاۋ شەپ جايىپ كەلە جاتقان ءتورت ادام كوردىم. سول جاق قىرىمنان سولارعا قاراي جاتىپ، كوزىم بادىرايعان قالپىندا قورىلداپ ۇيىقتاعان بولدىم. ۇشەۋى تۇپ-تۋرا اتقا بەتتەدى دە بىرەۋى ون مەتردەي عانا جەردەن مەنى اڭدىپ تۇرا قالدى. قىبىرلاماي قورىلداي بەردىم. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، جىلجي بەردى ماعان قاراي. الاسالاۋ تورتباق، جۋان ادام. وڭ قولىندا شوشايعان مىلتىعى كورىندى. ءوربي قالعان قورقىنىشىمدى تىزگىندەۋگە تىرىستىم. ات اياعىنداعى كىسەندى اشا الماعان ۇشەۋى دە ماعان بەتتەدى. ول ۇشەۋىندە مىلتىق بار-جوعىن انىقتاي الماي جاتىر ەدىم. جوعارىداعى وت جانعان جاقتان مىلتىق اتىلدى. جالت-جالت قاراستى تورتەۋى. اياق جاعىمدا كەلىپ توقتاعان ۇشەۋىنە مەن دە انىقتاپ قاراپ ۇلگەردىم. قولدارىنان پىشاق-شوقپارلار عانا كورىندى.
«تۇرعىزىپ تىنتىڭدەر» دەپ كۇبىرلەپ، جەدەل بۇيىردى مىلتىقتى جۋانى. قىبىرلاماي قورىلداپ ەدىم، ماقتالى كوك شاپاندى بىرەۋى كەلىپ قۇيرىعىمنان تەۋىپ قالدى. ساسقالاقتاعان بەينەمەن قولىمدى ەربەڭدەتىپ كوتەرگەنسىپ تۇرا بەرە، مىلتىقتىنىڭ وڭ جاق يىعىنان كوزدەپ، التىاتاردى باسىپ قالدىم دا، جالت بەرىپ، ەر-توقىمنىڭ سىرتىنا ىرشىپ ءوتتىم. جاۋ مىلتىعى دا اتىلىپ ەدى. بىراق، قولى كوتەرىلمەي قالتىراپ كەتىپ جەرگە اتىلدى دا، مىلتىعىنىڭ ءوزى دە جەرگە ءتۇستى. ۇشەۋى قاشا جونەلگەندە يىعىنان وق تيگەنى جانسىز قولىن سول قولىنا الىپ، ىشقىنا زىتتى. ىرشىپ بارىپ وڭ جاق اياعىنان قاعىپ قالدىم. جارالانعان يىعىمەن قۇلاپ، باقىرىپ جىبەردى. تاسىر-تۇسىر شاپقىلاپ جەتكەن ازات قۋا جونەلدى قاشقاندارىن. بەس-التى مينۋت وتپەي-اق ۇشەۋىن قامشىلاپ ءيىرىپ، ايداپ كەلدى. قۇرال تاپسىرۋعا بۇيىرىپ، مەنىڭ الدىما ءبىر-بىردەن جىبەرىپ تاستاتتى. قولىمدا شاقپاعى قايىرىلىپ ەكى التىاتار تۇر ەدى بۇل شاقتا. ازات اتىن مەنىڭ اتىم جاققا قويا بەرە سالدى دا، ءۇش تۇتقىننان باستىقتارىنىڭ كىم ەكەندىگىن سۇرادى. وق تيگەن تورتباقتى نۇسقادى ءبارى. اتى-ءجونى بايجيشىڭ ەكەن. ونىڭ جاراسىن بىرەۋىنە ءوز كويلەگىمەن تاڭۋدى مەن بۇيىرىپ تاڭعىزدىم. وقشاۋ-وقشاۋ تۇرعىزىپ قويىپ ءتىنتىپ، كيىمىنەن باسقا نارسەلەرىن جيىپ العان ازات، قىنىنان وتكىر باكىسىن الىپ، كەڭسىرىكتەرىنىڭ ۇستىنەن ءبىر-ءبىر ءتىلىپ تاڭبالادى.
- مۇنان سوڭ قاراقشىلىق ىستەپ قولعا تۇسسەڭدەر، وسى تاڭبا بويىنشا ءسوزسىز اتىلاسىڭدار! ۇقتىڭدار ما؟ مىنا باستىقتارىڭدى اپارىپ ساقشى مەكەمەسىنە تاپسىرىپ بەرەمىز! - دەدى حانزۋشا انىقتاپ سويلەپ. - مىلتىعى بىزدە قالادى!
- بۇل مىلتىقتى ماعان قۇتىبي اۋداندىق ساقشى مەكەمەسى ۇستاي تۇرۋىما بەرگەن! -دەپ ىڭقىلدادى باستىق. ازات ساپ ەتە ءتۇستى بۇل جاۋابىنا:
- سەن اۋداندىق ساقشى قىزمەتكەرىمىسىڭ؟
- مەن... مەن.. قۇتىبيعا ورنالاسۋعا بىرنەشە ارىز جازىپ كىرگىزگەنمىن. وسى جولدى كۇزەتە تۇرۋعا مىندەتتەپ مىلتىق بەرگەن، اۋداندىق ساقشىنىڭ قۇرالدى ءبولىم باستىعى.
- مىنالارعا تەمىر شوقپارمەن قانجار ۇلەستىرىپ، ساعان قوسىپ بەرگەن دە ساقشى مەكەمەسى مە؟ -دەپ مەن سۇرادىم.
- ەمەس، ەمەس، بۇلار ماعان وسى جەردە كەزدەسىپ قوسىلعان!
- وسىلارمەن بىرىگىپ قانشا جولاۋشىنى تونادىڭ؟ نەشە ادامدى ءىز دەرەكسىز جوعالتتىڭدار؟ سول باستىعىڭنىڭ الدىنا سويلەسپەي تۇرىپ شىنىڭدى ايت! نەگىزگى قاراقشى، قۇرال بەرگەن سول كوجاڭ با، ءيا ءوزىڭ بىرەۋدەن توناپ العان مىلتىق پا؟ - بۇل سۇراۋىما قاراقشى باستىعى جاۋاپ بەرمەدى.
- اناۋ بەلەڭنەن قولشىراق جارقىلداتىپ، وزدەرىڭە بەلگى بەرگەن كىم؟ - ازاتتىڭ بۇل سۇراعىنا دا جاۋاپ شىقپاعان سوڭ، زەيىل ۇنمەن قىستادىم مەن:
- ايت شىنىڭدى! ەگەر كورىنىپ تۇرعان ءجونىڭدى ايتپاساڭ، قينالىپ ولەسىڭ!
- ول... ول... جوعارى جاقتان مىلتىق اتىلعاندا قاشىپ كەتكەن بولسا كەرەك، مۇندا كەلمەدى!
- سەنىڭ باسقارۋىڭداعى قاراقشى نەشەۋ ەدى؟ - ازات سۇراپ، جالپى ون ەكى قارا ساناق ەكەنىن ارەڭ ايتقىزدى. مەنىڭ اتىمدى ەرتتەدى سونان سوڭ. ءتىنتىپ تاپقان نارسەلەرىن قۇرالدارىمەن ءبىرىنىڭ بوقشاسىنا سالعىزدى دا باستىعىنىڭ موينىنا اسقىزدى. مەن جاقىنداپ بارىپ، جاڭاعى ءوزىمدى تەۋىپ تۇرعىزعان كوك كيىمدىنى قۋىعىنان تەۋىپ قالىپ، بۇك ءتۇسىردىم دە، شاشىنان كوتەرىپ تۇرعىزىپ الىپ، ءوز تىلىندە ءۇن قاتتىم.
- ءتۇسىندىڭ بە؟... مۇنان سوڭ جولاۋشىلارعا نە ىستەسەڭ، سونى ءوزىڭ ەكى ەسەلەپ كورەسىڭ!
سول سوزبەن عانا اتىما ءمىنىپ، باستىقتارىن قۇتىبي قالاشىعى جاققا ايداي جونەلدىم. قالعان ۇشەۋىنە ازات توناۋشىلارعا مۇنان سوڭ قولدانىلاتىن جازانى قايتالاپ-ۇستەمەلەپ ۇقتىرىپ قويا بەرىپ جەتتى سوڭىمنان.
ازات بەلەڭنىڭ جوعارعى جاعىنان وت تۇسىنا مەنەن بۇرىن جەتىپ، باسپالاپ ءبىراز جاتىپتى. تۇگەل جاياۋ، مىلتىقسىز ءتورت ادام كورىنگەن سوڭ جوعارعى جاعىنداعى قۇر جىرامەن جاقىنداپتى وتقا. بەلەڭنىڭ مەن اسقان تۇسىنان ءدال سول شاقتا قولشىراق ءۇش رەت جارقىراپتى. وت باسىندا وتىرعان تورتەۋى تۇرەگەلىپ، مەن جاققا قاراي ۇمتىلعاندا، ازات اتىن كىسەندەي سالا وت باسىنا بارىپ، نارسەلەرىن ءتىنتىپتى. بازاردان اكەلگەن ازىق-تۇلىكتەرىنەن باسقا جاقىندا سويىلعان بىرنەشە قويدىڭ تەرىسىن تاۋىپ، جان-جاعىنا قاراسا، سەگىز-ون مەتردەن ارالىق تاستاپ ءوزىن قورشاپ تۇرا قالعان شوقپار-قانجارلىلار كورىنىپتى. «مەنى كورىپ قايتىپ كەپ قورشاعان جاڭاعى تورتەۋى مەن كۇزەتتەگىلەرى» دەپ مولشەرلەگەن ازات تا قاراپ تۇرا قالىپتى ولارعا.
قورشاۋشىلار، تارتىنباي ءتىنتىپ جۇرگەن اسكەري ىشىكتى سەمىز سارىنى، جول كۇزەتىن تەكسەرۋگە شىققان اسكەري باستىق دەپ مولشەرلەگەندەي. باس سالۋعا باتىنا الماي تۇرعان سياقتى. بىرەۋىنىڭ جەڭ ۇشىنان كورىنگەن مىلتىعى، ازات قاراعاندا جەڭ ىشىنە تارتىلا قالىپتى. سول يمەنىستەرىن بايقاي قويعان ازات مىلتىعىن سۋىرىپ العاندا ارقايسىسى ءار تۇسقا قاراپ قاشا جونەلگەن ەكەن. ازات مىلتىقتىسىن كوزدەپ اتىپ قالىپتى. ءبىر رەت قانا باق ەتە ءتۇسىپ، ول دا قاشىپ قاراڭعىعا ءسىڭىپ كەتىپتى. ازات دەرەۋ اتىنا جۇگىرىپ، كىسەنىن اشقانشا ءبارى دە عايىپ بولىپتى. بۇل جاقتان ەكى رەت مىلتىق اتىلعانى ەستىلگەندە اسىققان ازاتتىڭ مەن جاققا شاپقىلاپ جەتكەنى سول ەكەن.
ەكەۋمىز قاراقشىلار باستىعىن نەداۋىر الىستاتىپ شىعارعان سوڭ بەتالىستان بۇرا ايداپ اپارىپ، سەل تاسقىنى ورىپ كەتكەن ءبىر جارقاباقتاعى ۇڭگىر جانىنا اپارىپ تەرگەدىك.
- ەگەر ءبىر ماسەلەڭدى جاسىرىپ قالماق بولساڭ، ولەسىڭ! - دەدىم مەن. - ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا شىندىقپەن، جاسىرماي جاۋاپ بەرسەڭ، جازالاماي اپارامىز! وسى ون ەكى قاراقشىڭنىڭ ىشىندە سەنەن باسقا مىلتىقتىسى بار ما؟
- مەنەن باسقا، تەك، بىرەۋىندە عانا بار. ول... ول... بۇل جولعا مەنەن بۇرىن كەلىپتى.
- بەت شىرايى قانداي، ەرەكشە بەلگىسى بار ما؟
- كەلتە مۇرىندى كەڭ تاناۋ. ءتۇرى قارا... مەنەن ۇزىنداۋ. ورتا بويلى... باسقا بەلگىسىن بىلمەيمىن!
راس پا دەگەندەي ازاتقا قاراپ ەدىم، ول باسىن يزەدى.
- ودان باسقا ۇزىن مۇرىندى، جىڭىشكەلەۋ، ۇزىن بويلى بىرەۋىندە دە مىلتىق بار ەدى عوي؟
- جوق، جوق!... كەڭتاناۋ ەكەۋمىزدەن باسقاسىندا مىلتىق جوق!
- بار! - دەپ زەكىدىم مەن. - ولگىڭ كەلمەسە، جاسىرما! ونىڭ جازدا ءبىر جولاۋشىدان تارتىپ العان جاقسى اتى دا بار ەكەن!
- راس، راس، ەسىمە ەندى ءتۇستى! ول... ول... جازدا بىزدەن بۇرىن وسى جولدا بولىپ، بىرەۋدىڭ جاقسى اتىن، كيىمىن، تاعى بىرقانشا نارسەسىن، اقشاسىن العان ەكەن. ول، سول اتتى... سول جاقسى اتتى العان سوڭ سوعان ءمىنىپ قاشىپ كەتىپتى. مۇنى ماعان مەنەن بۇرىن كەلگەن كەڭ تاناۋ ايتقان!
- سول جاقسى اتتى جولاۋشىنى توناعانداردىڭ ىشىندە وسى كەڭ تاناۋ دا بار عوي؟
- جوق، جوق... ول ۇزىنتۇرامەن بىرگە بولعانداردىڭ ءبارى كۋليگە قايتىپ كەتىپتى. مىنا كەڭ تاناۋدى اۋداندىق ساقشى سونىڭ ورنىنا وسى جولدى كۇزەتۋگە جىبەرىپتى. بۇلار از بولعان سوڭ ارتىنان مەنى جىبەرگەن.
- ال، سەن مۇنىمەن بىرىككەن سوڭ نەشە ادامدى تونادىڭدار؟
- توناي المادىق. جولاۋشى كەزىكپەدى!... باتىسقا قاراي جۇرگەن جولاۋشى كەزىكسە، مال-مۇلكىن تۇگەل وزىمىزگە قالدىرىپ، ساقشىعا ءوزىن عانا تاپسىرىپ بەرۋگە رۇقسات ەتكەن بولسا دا كەزىكتەرە المادىق!
- كەزىكتىرە المادىق؟ توناعان ادامدارىڭنىڭ بار ەكەندىگىن، بىرنەشەۋ ەكەندىگىن دالەلدەپ قانا ءولتىرىپ، مىنا ۇڭگىرگە تىعا سالايىن با؟ - دەدىم دە موينىنداعى بوقشادان ءبىر قانجارىن جۇلىپ الدىم.
- ويلانايىن، ويلانايىن!.. راس، ءبىر جولاۋشى ءبىزدى كورە سالا، جەتەكتەپ كەلە جاتقان اتىن تاستاي قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەن!
- ودان باسقا! - ىلە-شالا زەكىدىم. - اتتارى مەن بارلىق نارسەلەرىن الىپ قالىپ، وزدەرىن اۋداندىق ساقشىعا تاپسىرىپ بەرگەنسىڭدەر، بىرنەشەۋى ءالى اباقتىدا جاتىر. الدىڭعى كۇنى عانا بىرەۋى قاشىپ شىعىپ، بىزگە مالىمدەگەن. ولاردى قايتىپ جاسىرماقسىڭ!
باس قاراقشى جاۋاپسىز، تۇقىرا ءتۇستى.
- ءجا، سەن شىنىڭا كەلمەدىڭ. ەندى ولتىرسەك وبالىڭ جوق شىعار! - ۇمتىلىپ بارىپ، قانجارىن جۇرەگىنە توسەگەنىمدە وكىرىپ جىبەردى دە «ايتايىنعا» كەلدى. ساقشىعا ءۇش جولاۋشى تاپسىرىپ بەرىپ، اتتارىن العانىن ايتتى سونسوڭ.
- ول توناعان اتتارىڭ قايدا؟ - دەپ سۇرادى ازات.
- بازارعا اپارىپ ساتىپ، اقشاسىن سەميالارىمىزعا ءبولىپ بەرىپ تۇراتىن ادامدارىمىز بار!
- مىنالاردىڭ ءبارىن ۇستاتىپ تەكسەرۋ كەرەك ەكەن، مالشىلاردىڭ، قويىن دا قىرىپ جاتىر! - قازاقشا كۇبىرلەي سالعان ازات قاراقشىعا قايتالاپ سۇراۋ قويدى، - جانمىلتىقتى ساعان ساقشى كوجاڭنىڭ ءوزى بەرگەنى راس پا؟ ەگەر ول دا وتىرىك بولىپ شىقسا قايتەيىك؟
- ول راس، ول راس! جوعالتپاي، قايتا تاپسىرىپ بەرەمىز دەپ، قولىمىزدان قاعاز دا بەرگەنبىز!
- العاشقى باستىق بولىپ توناۋشىلىق جۇرگىزگەن ۇزىن تۇمسىق قاراقشى، سەندەرگە اناۋ كەڭ تاناۋىڭا تاستاپ كەتكەن ۇلكەن ءبىر قاپشىق قاعازدى قايدا قويدىڭدار؟ - دەپ سۇرادىم.
- ول قاعازدى بىزگە بەرىپ كەتكەن ەمەس، قاپشىعى دا جوق. جوعارى جاقتاعى تاستىڭ قۋىسىنان مۇسىلمان جازۋىمەن جازىلعان كوپ قاعاز تاۋىپ العانبىز. ونى وتقا تامىزىق ەتىپ تاۋىستىق!... ءبىر پاراعى دا قالمادى.
بۇل جاۋاپتان سوڭ مەن شىداي المادىم. «كەڭ تاناۋدى توبىمەن ۇستاپ، اسىقپاي تەكسەرىپ تياناقتاتۋدى جاقىن جەردەگى كوممۋنانىڭ قۇرالدى قورعاۋ بولىمىنە تاپسىراسىڭ. قازىر ۋاقىت ءبىتتى، مىنانى جەرلەپ قانا كەتەلىك!» دەپ سىبىرلاي سالا قاراقشى باستىعىن كەڭىردەگىنەن الا ءتۇستىم. دىبىسىن شىعارماي باسىپ، ءتوس شەمىرشەگىنىڭ سول جاق تۇسىنان دالدەپ جۇرەگىنە قادادىم قانجاردى. سىرتقا قان اتىلماي، كوكىرەك قۋىسىنا عانا قۇيىلىپ، تاپ-تازا ءبىتتى. ۇڭگىرگە تىعىپ، ۇستىندەگى جار قاباقتى قۇلاتا سالدىق. مىلتىعىنان باسقا قاراقشىلىق قۇرالدارى تۇگەلىمەن بىرگە كومىلدى.
- ەگەر ولتىرمەي قويا بەرسەك، تەرگەگەن سۇراقتارىمىزدى قۇتىبي ساقشىسىنا ول بارىپ مالىمدەيدى. مەنىڭ قايتىپ كەلىپ ءوش العانىم ءبىلىنىپ قالاتىن ىقتيمالى بار! -دەپ ازاتقا سوڭىنان ەسكەرتتىم.
- مۇنى قويا بەرسەك، ارينە وزىمىزگە قاستىق ىستەگەن بولامىز! - دەپ ول قۇپتادى.
اتقا ءمىنىپ، بوكتەردىڭ تاستاقتى جازىعىمەن شىعىس-سولتۇستىككە قاراي قۇلداي جورتتىق. تاڭ بوزارا قارلى جاڭبىر جاۋدى. ءىزىمىز تۇگەل جاسىرىلعانىن بىلە كەلىپ، قۇتىبي وزەنىنىڭ جازىققا شىققان جاعاسىندا تۇيىستىك. بۇلت تاڭ اتقاندا سەرپىلىپ، قالاشىقتىڭ قالىڭ تەرەگى ءالى دە شىعىس-سولتۇستىككە بەيىم، وزەن ارناسىنىڭ ار جاعىنان كورىندى. جاۋىندا جامىلعان پلاششتارىمىزدى جايىپ تاستاعان ازات، وزەن جاعالاپ، اتپەن قۇلداپ كەتىپ ەدى. كۇن ساسكەگە كوتەرىلە قايتا ورالدى. وماردىڭ بىزبەن كەزدەسۋگە ۋادەلەسكەن مالشى قۇداسىنىڭ تامى قالاشىقتىڭ كۇنباتىس جاق تۇسىنا تامان قاراعاش توعايىندا ەكەن. ومار قالاشىقتان بۇل جاققا ءالى وتپەپتى. ءبىز ونى سول ۇيدەن كۇتىپ تىنىقتىق.
كەشكە جاقىن ەكەۋ بولىپ جەتتى ومار. قاسىنداعى، ساقال مۇرتىن تازا قىرىنعان بۋرىل شاشتى، اشاڭداۋ سۇرسى ماعان داۋىسىن كوتەرە سالەم بەرىپ، قۇشاقتاسىپ امانداستى. تانىماي، كۇدىكتەنە قاراپ قۇشاقتاسىپ ەدىم. جايلانىپ وتىرعان سوڭ ومار تانىستىردى: بۇرىنعى ءوزىنىڭ ساباقتاسى، كەيىن قۇدا بولىپ العان دوسى ەكەن. وسى ءۇيدىڭ يەسىنىڭ ءىنىسى بولىپ شىقتى.
- اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ قازىرگى ۋاقىتتىق باستىعى، - دەپ تانىستىردى سوڭىندا ومار. «سەنۋگە بولاتىن ازامات» ەكەندىگىن كۇبىرلەپ قوسىپ ەدى. ەستىپ قالعان ساققۇلاق كوجاڭ ءوز شىندىعىن سويلەي جونەلدى.
- بيعا، «قىرتتى ەزگەن جەڭەدى، ەزگەندى قۇدايدان بەزگەن جەڭەدى» دەيتىن عوي بۇرىنعىلار. مەن العاشقى «ازاتتىق» دەلىنگەن كەزەڭدە وسى ەزگەندەردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن ەكپىندى بولۋعا تىرىسقانمىن. جارتى ساعاتتىق جيىنىنا ەكى ساعات سويلەيتىن ەڭ قىرتى بولىپ تا شىققانمىن. اتىمدى كوپشىلىك «جاتقانباي قىرت» دەپ وزگەرتىپ اتاعان. سول «جاتقانباي قىرتتى» ستيل تۇزەتۋ ناۋقانىندا «ەزگەن» باسشىلىعىم ىقسىرتا بەردى. وڭشىل، ۇلتشىل اتالعانداردىڭ ۇستىنەن پىكىر ايتۋعا قىرتتىعىم ماندىماي قالعان بولاتىن. «وڭشىل بيعابىلدىڭ قۇيرىعى» دەپ سىزگە قوساقتاپ ۇرانداتقاندا، بىتكەنىم وسى دەپ قورىقتىم. جانىمدى جالداپ، ءتىسىمدى قايراپ، پارتيا قاتارىنا وتەيىن، مانسابىمدى وسىرەيىن دەپ جۇرگەنىمدە، ەزگەندەر وسىعان مويىنداتۋعا «وڭشىعا بەيىم» دەيتىن قالپاق كيگىزۋگە اينالدى. قىرتتىعىم وسى ەزگەندەردەن وزباسا قىرقىلاتىن بولدىم. ولاردان، ارينە، قۇدايدان بەزبەي وزۋ قايدا. ءسىزدىڭ «سايراعان» گازەتتەگى ءسوزىڭىزدى توپەشتەپ وتىرىپ، ءوزىڭىزدى «امەريكا جيانگەرلىگىنىڭ قۇيرىعى»، «ترۋمەننىڭ قولشوقپارى» ەتىپ ءبىر-اق شىعارعانمىن.
مەن باسقا تىڭداۋشىلارمەن بىرگە قارقىلداپ كۇلىپ الىپ سۇرادىم:
- «ەزگەندەرىڭىز» وسى ۇكىمىڭىزگە ناندى ما، سوندا؟
- نانسا دا نانباسا دا ءسىزدى تىلدەسەم-اق سۇيسىنە يزەكتەيدى ولار. جۇرتشىلىق الدىنداعى ابىروي-بەدەلىڭىزدى بىزدەيلەرگە تاپتاتۋدى عانا ماقسات ەتكەن عوي. جانە ول ۇكىمىمە قوسىپ، «بيۋروكرات بۋرجۋي»، «ءجۇز ايەلدىڭ نامىسىنا تيگەن باسقىنشى بۇزىق»، «كوممۋنيستىك ستيل بىتكەننىڭ جاۋى» دەيتىن جالالارىمدى قوسپاسام، «ەزگەندەردەن» وزا الارمىن با، موينىمداعى تۇزاقتى قۇدايدان وسىلاي بەزىپ بارىپ الدىرعانمىن!... ءسويتىپ ءجۇرىپ ءسىزدىڭ قولعا الىنعانىڭىزدى ەستىگەنىمدە ءىشىم ۋداي اشىعان. باسقا اۋدانداردا قۇدايدان مەنشە بەزگەندەردىڭ قانشا ەكەندىگىن قايدان بىلەيىن، ءسىزدى جالالاپ-قارالاپ قويعان مەن يت دەپ اشىنعانمىن. قۇدايدان مەنشە بەزە الماعان مۇعالىمدەر ءسىزدىڭ قۇيرىعىڭىز بولىپ، تومەنگە ءتۇسىپ كەتكەندە، مەن ءسويتىپ ورلەپ ينسپەكتور، ونان سوڭ كوجاڭ سايلاندىم! - وسى وسكەنىن ايتقاندا جاتقانبايدىڭ كوز جاسى ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. - سۇيەنىپ، اقىل-كەڭەس الارلىق ازاماتتارىمنىڭ ءبارىن جالماپ، جالعىز سوپيىپ تاپقان مانسابىم قۇرىسىن دا! ءسىزدىڭ جاساپ بەرىپ كەتكەن وقۋ قۇرالدارىڭىز جيىپ الىنعاندا، وقۋشىلارىم مەن وقىتۋشىلاردىڭ جالتىلداعان كوزدەرىنەن كىرەرگە ءىن تابا الماي قالدىم. ونان سوڭ ونداي وقۋ قۇرال شىقپادى. «سول اعالاردىڭ بالاعىنان العانداعى جەتكەن مۇراتىڭ وسى قايىرشىلىق پا؟» دەيتىندەي قاتال قادالعان كوزدەر تۇسىمدە دە كورىنىپ، ۇيقىم شايداي اشىلىپ ءجۇردى. ءسىزدى «سۋعا كەتىپتى»، «اشتان ءولىپتى»، «قيناۋدان ءولىپتى» دەگەن حابارلار شىققاندا ءوزىمدى بۇتىندەي جالعىز ۇڭىرەيگەن كور ىشىندە قالعانداي سەزىندىم. ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراي المايتىن حالگە ءتۇستىم!
- بولدى، «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ!» - دەپ ومار كۇرسىنە توقتاۋ ايتتى جاتقانبايعا. - ەندى ءوزىڭنىڭ دە پايداڭ ءتيىپ وتىر عوي! - وماردىڭ بۇل سوزىنەن ماعان جولقاعازدىڭ وسى كوجاڭ ارقىلى دايىندالىپ بولعانىن تۇسىنە قويدىم. جاتقانباي ونىڭ ايتقان كوڭىلىن تىڭداماعانداي جالعاستىردى ءسوزىن.
- ءسويتىپ، بيعاڭنىڭ ايدالۋىنا ءوزىمدى عانا جازىقتى ەتىپ، قاتتى اۋىرسىنىپ جۇرگەنىمدە، شىن قىلمىستىلار ەستىلىپ، جۇگىمدى ءسال جەڭىلدەتكەندەي بولدى. مادەنيەت توپالاڭى العاشقى دوڭىز كۇشىنەن ايىرىلىپ-السىرەپ قالعان كەيىنگى كەزەڭدە ەستىلدى ولار. شىن جەندەت ءوز ماڭىڭىزدان شىعىپتى عوي... راس پا، بيعا؟... ۇلكەن قاباعانى -جاۋباسار، وعان ەرگەن ۋلى ءتىستى قانشىقتاردان - ماقۇلبەك پەن قۇلجان بار ەكەن عوي؟
- راس، - دەپ كۇرسىندىم مەن. - ءسىز ءوزىڭىزدى تىم اۋىر جازعىرىپ ءجۇرىپسىز. سىزدەي ىلەسۋشى بولعاندار، مىڭنان اسپاسا كەم ەمەس شىعار.
قويعا باتا تىلەنىپ، شايعا داستارقان جاسالعاندا ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەنى جاتقانباي قايتا جالعاستىردى.
- سول ۇشەۋىنىڭ كەيىنگى كەزدە قانداي حالگە تۇسكەنىن ەستىدىڭىز بە، بيعا؟
- تولىق ەمەس، شەت جاعالاپ ەمىس-ەمىس قانا ەستيمىن! - دەدىم ادەيى ەل اۋزىندا نە دەپ جۇرگەنىن بىلگىم كەلدى.
- جاۋباسارىڭىز ساسىپ-ءشىرىپ، حال ۇستىندە جاتىر. ەم قونباپتى، قان راگى ەكەن! ال، قۇلجاندى كوشەدە اراقتان ءولىپتى دەپ كەشە عانا ەستىدىم. سىزدەن باسقانىڭ ءولىم حابارى وتىرىك بولماسا كەرەك. ويتەتىنى، «ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بولعانىمەن»[2] الىستا عوي. ءبورى ءولىپتى دەپ وتىرىك وسەك ايتا سالۋدان ەشكىم قورىقپايدى. ال، يەسى كۇشتى ءيتتىڭ ءولىمىن جاريالاۋ دەگەنىڭىز، راس بولماسا وتە قاتەرلى. «پارتياعا قارسى وسەك» بولىپ تابىلماي ما! - بۇل اششى شىندىققا ءسۇيىنىپ، قاتتى كۇلدىك. - ەندى ماقۇلبەگىڭىز وسى بازاردا، ولگەنىنەن الدە قايدا قيىن احۋالدا ءجۇر!
- وسىندا ءوز اياعىمەن ءجۇر مە؟ - دەپ قالعانىمدا «وسىندا ءجۇر» دەگەن سوزىنەن جاتقانباي جالت بەرىپ تۇزەتتى.
- جوق، جوق، وسى بازاردا جاتىر دەسەك دۇرىس بولادى ەكەن. باۋىرىمەن جەرگە جابىسىپ قانا جىلجي الادى. قاشان ەكەن، ۇرىمجىدە ۇيىنە بۇلاڭشى كىرىپتى دە، شاتىن ايىرىپ، موينىن قايىرىپ تاستاپ كەتكەن ەكەن. ءولتىرىپ كەتىپتى دەپ ەستىگەنبىز. دارىگەرگە دەرەۋ اپارىلىپ قايتا تىرىلتسە دە، وسىلاي كارى كروكوديلگە اينالىپ ءتىرىلىپتى. ايەلىنەن ايىرىلىسىپ كەتىپ، پاناسىز قالعاندىقتان، وسىندا جيەنى دەي مە، ناعاشىسى دەي مە بىرەۋ باعۋعا الىپ كەلگەن ەكەن. «بۇلاڭشى ەمەس، حالىقتىڭ قارعىسى اتقان» دەگەندى ەستىپ، ول دا كۇيىنىپ، باعۋدى قويىپتى. كوشەدە تۇنەپ، اركىمنەن نان مەن اراق تىلەيدى دەيدى. بالالار تاسپەن اتقىلاپ، جىلان ولتىرەمىز دەپ ماسقارالاپ وينايتىن بولىپتى!
- بازاردىڭ قاي تۇسىندا جاتادى ەكەن؟ - دەپ سۇراپ ءبىلدىم دە، ورايى بولسا سونى ءبىر كورە كەتۋدى، 58-ءشى جىلعى جەر دومنادا كۇيدىرىپ ولتىرمەك بولعان قاستىعى ءۇشىن، ءتىلدىڭ ءتۇتىنسىز وتىمەن عانا ءوزىن ورتەپ ولتىرە كەتۋدى ويلادىم.
جاتقانباي، قىرت ەمەس، ءسوزىن دامدەپ-تۇزدىقتاپ، سەندىرە سويلەيتىن كىسى كورىنەدى. داستارقانعا قۋىرداق كەلگەن سوڭ بازاردان الا كەلگەن اراعىن قۇيا وتىرىپ جالعاستىردى ءسوزىن.
- مۇنداعى جۇرتشىلىق سول ءۇش قاسكويدىڭ قازىرگى تاعدىرىن، بيعابىلگە ىستەگەن قىلمىستارىنا قاراي «قۇدايدىڭ بەرگەن جازاسى» دەيدى. ءبىر شىندىعىمدى تاعى ايتايىن، سولارعا قاراپ، «قۇدايدان بەزگەن» مەنىڭ جازامدى قاشان بەرەر ەكەن دەپ ساسقالاقتاپ ءجۇر ەدىم. مىنا ومار قۇدا كەلىپ، كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورايىن تاۋىپ بەرە قويدى! ومەكەڭنىڭ قويعان شارتىن شامامنىڭ كەلىسىنشە ورىنداپ كەلىپ وتىرمىن. بيعا، تۇپكىلىكتى اقى يەسى ءسىز بولعاندىقتان، سول كەشىرىمدى الدىمەن سىزدەن سۇراماقپىن! -جاتقانباي ماعان اراق كەسەسىنىڭ ءبىرىن قوس قولداپ ۇسىنا ءوتىندى.
- جاكە، «قۇداي بەرسە پايعامباردىڭ قىڭق ەتە المايتىندىعىن» دا بىلەسىز، - دەدىم مەن قالجىڭداپ. - كەشىرىمدى الدىمەن سول شەكسىز ۇلىعىمىزدىڭ وزىنەن سۇراپ، بۇل پاراڭىزدى الدىمەن سونىڭ وزىنە ۇسىنعانىڭىز ۇتىمدى بولار! - داستارقانداعىلار قارقىلداپ كۇلدى بۇل سوزىمە. - راس ايتام، - دەدىم سونسوڭ. - سول ۇلى سوت كەشىرسە، ءوز كۇناسىن مۇنشالىق تەرەڭنەن تانىعان قىلمىستىعا رازى بولمايتىن بيعابىل دە جوق. بىراق، كەسىكشىنىڭ ەمەۋرىنىن بايقاماي، وزدىگىنەن كەشىرە سالىپ، زور كۇنا تاپپايىن. الدىمەن سونىڭ وزىنە ۇسىنىڭىزشى نە دەر ەكەن؟
- شاپالاقپەن جالعىز-اق تارتاتىن شىعار! - دەپ، بار دەنەسىمەن ومار سولقىلدادى. - ءويتىپ پالە تاپقانشا ءوزارا جەڭ ىشىنەن جالعاسا قويالىق!
ءسويتىپ العاشقى توسىمىزدى وسى «جاسىرىن كەلىسىمنىڭ» كۇلكىسىمەن كوتەردىك.
مەن اڭساعان اڭگىمە اراق ءىشىپ وتىرعان تورتەۋمىز وڭاشا قالعاندا شەرتىلدى: كەشە ومار جاتقانبايدىڭ مەن تۋرالى كوزقاراسىن بىلگەن سوڭ بارلىق احۋالىمدى جاسىرماي ايتىپتى وعان. الدىڭعى ءۇش رەتكى ساپارىمنىڭ ءساتسىز بولعاندىعى دا ايتىلىپتى. مەنىڭ ەندىگى جولدى اۋىلشىلاپ، جىلجي قونىپ ءوتۋ جونىندەگى جوسپارىمدى ەستىگەندە جاتقانباي ماناسقا دەيىن امان وتكىزۋدىڭ قيسىنىن تابا قويىپتى. جاقىندا وسى اۋدانعا قاراستى كوشپەلى مەكتەپتەردى تەكسەرۋگە ينسپەكتور شىعاراتىن جوسپارلارى بار ەكەن. سول جوسپاردى قىس ءتۇسۋدىڭ الدىندا ورىنداپ الۋ ءجونىن ساياسي جەتەكشىسىنە ايتىپ بەكىتتىرىپ، «جاقىپ ينسپەكتور» اتىنا حانزۋ جازۋىندا جولداۋ قاعاز جازدىرىپ، اۋداندىق ۇكىمەت تاڭباسىن باستىرىپ اكەلىپتى. جاتقانباي سول قاعازدى ماعان بەرىپ ۇقتىردى.
- وسى اۋداننان ءوتىپ كەتكەنىڭىزشە اتىڭىز جاقىپ بولادى. مۇنداعى ەڭ قىسىلشاڭ جەردەن وتكەنىڭىزشە جول باستايتىن تاعى ءبىر ادام قوسىپ بەرەمىن. ونىڭ وزىندە ورمان قورعاۋشىسى دەيتىن قىزمەت كىنەشكەسى بار. مىنا جولداسىڭىز قۇرالدى قورعاۋشى عوي، ادام ىزدەپ شىققان بولادى. مۇنىڭ كىنەشكەسى ءتىپتى مىقتى بولسا كەرەك. مۇنداي ءۇش شارلاۋشىنى بۇل ماڭدا توساتىن ەشقانداي توسقاۋىل جوق. ال، مىنا تىزىمدەگى ادامدارعا ايىرىم-ايىرىم كەزىككەنىڭىزدە، بارىنەن دە ءوز اتىڭىزدىڭ ابىرويى كۇشتى بولاتىندىعىن ۇمىتپاڭىز! - دەپ باستاپ جاتقانباي ءبىر سىپىرا ادامنىڭ اتى-ءجونى، قىزمەت ورنى، ادرەسى جازىلعان ءتىزىمدى دە اشىپ-جايىپ سالدى. - بۇلاردىڭ قايسىسىمەن بولسا دا ءوز اتىڭىز ارقىلى ىشتەسىپ كەتە الاسىز. ءبارى دە ءوز تىلەۋلەستەرىڭىز. مۇنداي اۋىل وكىلدەرىمەن ىشتەسكەن ادام، ودان ارى دا قاعاز تاۋىپ، جول تاۋىپ كەتە بەرۋىنە بولادى. وسى امالىمىز قالاي؟ ءوز اقىلىڭىزعا سيمايتىن جەرى بولسا ايتىڭىزشى، جانە كەڭەسەلىك!
- و، بالە راحىمەت، جاتقانباي «جاۋىم»! - دەدىم مەن...
بۇل ءىڭىردى قارقىلداپ كۇلىسە اراقتانىپ-تاماقتانىپ وتكىزدىك. باسىما تەمىر شوقپار شاق ەتە تۇسەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنبەي، ۇيقىمدى دا قاندىرىپپىن.
ازات، «بىرەۋدەن العان مالىمەت» رەتىندە تاۋداعى قاراقشىلاردىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەيتىن ماتەريالىن كەشە كۇندىز جازىپ قويعان بولاتىن. سول ماڭداعى كوممۋنانىڭ قۇرالدى قورعاۋ ءبولىمىنىڭ ادىرىسىنە پوشتادان جولداي سالۋدى جاتقانبايعا تاڭەرتەڭ تاپسىردى. مەن ونىڭ قوسىپ بەرەتىن ورمانشىسىن تۇپ-تۋرا ماقۇلبەك جاتاتىن كوشەدەن توساتىندىعىمىزدى ايتىپ قوشتاستىم. ومار ەكەۋىنە رازىلىقپەن ەكى-ءۇش رەت قوشتاسىپ، العىس ايتىپ ايىرىلىستىم.
ومار تاڭەرتەڭگىلىك شايدى جاتقانبايدىڭ ۇيىنەن ىشەتىن بولىپ، ەرتەرەك كەتتى. ازات ەكەۋمىز شاي ءىشىپ اتتانىپ، كوپىرگە بۇرىلماي نەداۋىر قۇلداپ بارىپ، وزەننەن كەشىپ وتتىك تە، قالاشىققا سولتۇستىك شەتىنەن كىردىك. تاۋدان ساقشىنىڭ جەندەتىن ءولتىرىپ تۇسكەن ءبىز ەمەس دەگەنىمىز ەدى بۇل.
مال مەن وتىن ساتاتىن شەت بازارعا زەرىگە قاراپ، ەرتتەۋلى اتىنىڭ جالىنا سۇيەنگەن ءبىر مۇرتتى جىگىت بىزگە ۇڭىلە قارادى. ءبىز دە قاراي كەلىپ، قاسىنا توقتادىق. ازات ەرنىن جىبىرلاتىپ امانداسىپ قانا سۇرادى.
- ءسىزدى، جاڭىلماسام، ءبىر جەردەن كورگەن سياقتىمىن، ورمان شارلاۋشى ەمەسسىز بە؟
- يە، يە، ءدال ءوزىمىن.
- مىنا كىسى، مەكتەپ شارلايتىن ينسپەكتور، اتى جاقىپ! - دەگەن ازاتتىڭ تانىستىرۋىنا جىميا كۇلگەن ورمانشى، ۇمتىلىپ كەلىپ امانداستى مەنىمەن.
- ءجا، ەندى جۇرە سويلەسەلىك! - دەدى سونسوڭ.
- مەن انەۋ اربالى وتىنشىنى انىقتاپ كورىپ قانا قايتايىن، بوگەلمەيمىن! - دەي سالا جاياۋ جونەلدىم. ەكى قولىمەن ەڭبەكتەپ، جيىلمايتىن ۇزىن بۇتىن ارەڭ سۇيرەپ جىلجىپ، سول وتىنشىعا جاقىنداعان ءبىر مۇگەدەكتى كورىپ ەدىم. ءدال قاسىنا كەلىپ ۇڭىلسەم دە ونىڭ ماقۇلبەك ەكەندىگى تانىلمادى. وتكەن ىڭىردە جاتقانبايدىڭ ونى كارى كروكوديلگە تەڭەگەنىمەن بۇرىنعى دەنە تۇرقىنان، پىستەلەۋ مۇرنىنان عانا شىرامىتقانداي بولدىم. ۇستىندەگى توزعان جالبىر-جۇلبىر تونى مەن جۇزىندەگى قالىڭ ءاجىم ۇپ-ۇقساس، قاتپار-قاتپار، ساتپاق-ساتپاق. قالىڭ ەرنى سالبىراپ، شاش-ساقالى جالبىراعان، بەت قاراتپايتىنداي سۋىق جان يەسى، ارتىقشا ۇڭىلگەندىگىمنەن بە ەكەن، ماعان جالت قارادى. كەيدە ءنانسىپ بادىرايىپ، كەيدە كولگىر كۇلكىمەن جۇمىلا قارايتىن ۇلكەن ەكى كوزى ەكى شىقشىتىنا قاراي جىرتىلعانداي ۇزارىپ، اسا جىرتيىپ كورىندى. ۇزىنشاق قاراشىعىندا تىرشىلىك پەن ءۇمىتتىڭ تيتتەي بەلگىسى جوق. قايعى-قاسىرەت تە، اشۋ-ىزا دا، راقىم-شاپاعات كۇتەرلىك جىلت تا سەزىلمەيتىن، قۇر بەدىرەيىپ، ىزعارمەن قاتىپ قالعان، وي-سەزىمسىز قارا سۇر سۋىق اينەك قانا جىلتىرايدى. ونىسى، بالكىم، كوز بولسا دا ءوز سەزىمىمىزدە جوق باسقا ءبىر جابايى پلانەتادان، ءيا اڭىزداعى توزاق ۋايلۇننەن جارالعان راقىمسىز-دۇلەي، بۇتىندەي جات مالعۇننىڭ كوزى مۇمكىن وسىلاي دا بولار. وعان قاراساڭىز، جەر شارىنداعى بۇكىل تىرشىلىك دۇنيەسىنەن ايىرىلىپ قالعانداي بولا قالاسىز دا، دەرەۋ كوزىڭىزدى تايدىرىپ اكەتەسىز. مەن دە ءسويتىپ، ونىڭ كوزىندەگى وزگەشە جات دۇنيەدەن ماڭايىمداعى وزىمە تانىس ادامزات دۇنيەسىنە - بازارعا قاراپ وڭالدىم.
ماقۇلبەكتىڭ جەر تىرەنگەن ءبىر قولى كوتەرىلىپ، تۇيەنىڭ تابانىنداي ءمۇيىزدى، قالىڭ كۇستى الاقانى جايىلدى. قاراپ تۇرعان وتىنشى قازاقتان ساقاۋات سۇراعانى ەكەن. «وتىنىم ساتىلمادى، اقشا جوق!» دەپ كەرەڭگە سويلەگەندەي داۋىستادى وتىنشى. قورلاپ، «تىلمەن ورتەپ» كەتۋدى ويلاپ كەلسەم دە، قاسكويىمنىڭ بۇل ءحالىن كورگەن سوڭ، ول كەگىمدى ۇمىتا قالىپپىن. ءىش قالتامنان بەس يۋاندىق اقشا سۋىرىپ الىپ، قوجىر-قوجىر الاقانىنا سالدىم. راقىمسىز كوزى زىمىستان اياز بۇرىككەندەي جىرتيا قارادى. مۇنىسى العىستى نە دەپ ايتارىن بىلمەي، تاڭدانىسپەن كۇلىمسىرەگەنى ەكەن.
- بۇل جىلانعا مۇنشالىق كوپ اقشا بەرگەنىڭىز نە! -دەپ ار جاعىنان ءبىر حانزۋ بالا مەنى سوگە سويلەپ جەتىپ كەلىپ ەدى. ماقۇلبەك تۇمسىعىن جەرگە تىرەي، ەكى قولىمەن باسىن دالدالاي قويدى.
- تيىسپە! - دەپ حانزۋشا زەكىپ قالدىم بالاعا. ماقۇلبەككە قايتا قاراپ قازاقشا داۋىستاپ سويلەدىم. - اراق ىشپە، ءا، اراق ىشپە، تاماق الىپ جە! - دەگەنىمدە ءبىر قولىمەن قايتا جەر تىرەپ، باسىن ءبىر قولىمەن عانا دالدالاعان بولدى دا، مەنى جۇتا سالعىسى كەلگەن كروكوديلشە ۇڭىرەيە-ىرسيا قارادى ماعان. كوز الامايىنداعى قاتپارلارى تەرەڭدەپ، ءتىپتى سۋىق كورىندى. ءجۇرىپ كەتتىم. باسقا جاققا بەت الىپ كەتىپ بارا جاتقانىمدى بىلاي شىعا بەرە ءبىلىپ، جولداستارىم جاققا قايتا بۇرىلدىم.
ۇشەۋمىز ىمداسىپ الىپ، قالاشىقتىڭ سولتۇستىگىنە قاراي قايتا اياڭداي جونەلدىك. بۇل رەتكى ساپارىم سەيىل بولار ما، تاعى دا سەرگەلدەڭ بولار ما، كىم ءبىلسىن.
شاپاعاتتى تەرگەۋشىم، قاندى قورجىنىڭىزعا مەنى سالىپ بەرگەن سايىپقىران جەندەتىڭىزدى جارىلقاپ، جەر شارىن ايەلدىككە الىپ بەرگەنىڭىزدى بازاردا كورىپ قورىقتىم. سۇلۋ پلانەتانى سۇلىكشە سورىپ جاتا تۇرۋعا تاعات ەتە الماي، زور سەكىرىپ ىلگەرىلەپ، وۋىپ جۇتا سالۋعا اسىعۋىن قاراڭىزشى، قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، وڭەشىنە سيعىزا الماي تىستەلەپ جۇلقىلاپ، تۇمسىقتاپ جاتپاي ما! ءيتتىڭ يەسىنە تارتاتىنى بەلگىلى عوي، وڭەشى ءالى جەتىلەر-اق. ءسىزدىڭ ءوز زاتىڭىز، سىپايىگەرشىلىكپەن ءبىر-بىردەن عانا بىتەۋ جۇتا بەرەتىن ايداھار عوي. وسى سۇيىكتى جەندەتىڭىزدى كروكوديلگە اينالدىرۋىڭىز نەتكەن شاپاعاتشىلىق! جەندەت قۇلىن تابيعي تۋىستىققا تارتقان، شەكسىز مەيىرىمدى قوجانى كورگەنىم وسى-اق شىعار. سونشالىق وپالى دا قۇدىرەتتى يەسىنە سەنگەندىگىنەن بە، ادامزاتقا قالاي-قالاي قارايدى ءوزى؟ قۇسالى ديۋدىڭ قۇمىرسقاعا قاراعانىنداي، ەشكىمدى كوزىنە ىلەر ەمەس. ءبار-ءبار قىلىعى قوجاسىنىڭ ىشكى نيەتىن بەينەلەپ، ناقتىلى ءوزىڭىزدىڭ عانا ءيتىڭىز ەكەندىگىن ايگىلەپ-اق جاتىر. قىلمىستى ادامزاتقا وسىنداي اياز بولىپ، ءزار شاشا قاراماسا سىزگە وپالى يت بولۋ قايدا! قاسىنا قيتۇرقىلانىپ بارعانىممەن قىلمىسىمنان قورقىپ، اقشا تاستاي قاشقانىمدى كورمەيمىسىڭ!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] تۇڭزى (حانزۋشا) - جولداس، جولداستار.
[2] «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بار» دەيتىن ماتەل مەڭزەلەدى.
