بۇگىنگى كۇنى ەڭ ۇلكەن بالە - لاڭ، تەررور دەگەن جىك شىقتى. جالپى ادامزات عاسىرلار بويى بالە اتاۋلىدان قۇتىلا الماي كەلەدى. بالەنىڭ اتى  جاماندىق پا، لاڭ با، زوبالاڭ با - بالەنىڭ اتى بالە. ايتكەنمەن دە تەرروريزمدە ءبىر ماسەلە بار. جالپى «يزم» بولعان جەر ماسەلەسىز بولعان با؟ الدىمەن تەرروريست دەپ ادامدى ما، توپتى ما، مەملەكەتتى مە ناقتى كىمدى ايتامىز؟ جاي عانا تاياۋ شىعىس تۇرعىنىنىڭ كوزىمەن قاراساڭىز، ناعىز تەرروريست امەريكا بولىپ شىعادى. ال امەريكانىڭ كوزىمەن، جالپى، باتىستىڭ كوزىمەن قاراساق، بار مۇسىلمان تابيعاتىنان تەرروريست بولىپ تانىلادى. نە بولسا دا تەرروريزمدە ءبىر بالە بار. بالەلەر كوپ، بىراق تەرروريزم بۇگىنگىنىڭ «موداعا اينالعان بالەسى». قۇرىسىن بالە، وزىمەن كەتسىن!

دەگەنمەن، تەررور بۇگىن بالەنىڭ بالەسى، ولاي بولسا، تەرروردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بالەنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن دۇرىس. تەررور نەگىزىنەن ۇعىم رەتىندە بۇگىن جۇيە، بيلىك، ساياسات ۇعىمدارىمەن كورشى تۇرادى. قاي جەردە تەررور بولمايدى؟ ارينە، جۇيە، بيلىككە دۇرىس ساياسات ۇستەمدىك ەتكەن جەردە تەررور بولمايدى. ونداي جۇيەدە ەرەجە، قاعيدا، زاڭ ناقتى، ادامدارى دا سول ەرەجەلەرگە باس يەدى، ول جەردە جۇيە بۇزار لاڭكەستىك جوق دەگەن ءسوز.

ەندى ودان ارى قاراي تەرەڭىرەك تالداي تۇسەيىك. ءبىر وقيعا نەمەسە قۇبىلىستىڭ تەررور ەكەندىگىن قالاي انىقتايمىز؟ تەررور دەپ تانۋ ءۇشىن ول قۇبىلىستىڭ قانداي سيپاتتارى بولۋى كەرەك؟

بۇگىنگى كۇنى ەڭ ۇلكەن بالە - لاڭ، تەررور دەگەن جىك شىقتى. جالپى ادامزات عاسىرلار بويى بالە اتاۋلىدان قۇتىلا الماي كەلەدى. بالەنىڭ اتى  جاماندىق پا، لاڭ با، زوبالاڭ با - بالەنىڭ اتى بالە. ايتكەنمەن دە تەرروريزمدە ءبىر ماسەلە بار. جالپى «يزم» بولعان جەر ماسەلەسىز بولعان با؟ الدىمەن تەرروريست دەپ ادامدى ما، توپتى ما، مەملەكەتتى مە ناقتى كىمدى ايتامىز؟ جاي عانا تاياۋ شىعىس تۇرعىنىنىڭ كوزىمەن قاراساڭىز، ناعىز تەرروريست امەريكا بولىپ شىعادى. ال امەريكانىڭ كوزىمەن، جالپى، باتىستىڭ كوزىمەن قاراساق، بار مۇسىلمان تابيعاتىنان تەرروريست بولىپ تانىلادى. نە بولسا دا تەرروريزمدە ءبىر بالە بار. بالەلەر كوپ، بىراق تەرروريزم بۇگىنگىنىڭ «موداعا اينالعان بالەسى». قۇرىسىن بالە، وزىمەن كەتسىن!

دەگەنمەن، تەررور بۇگىن بالەنىڭ بالەسى، ولاي بولسا، تەرروردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بالەنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن دۇرىس. تەررور نەگىزىنەن ۇعىم رەتىندە بۇگىن جۇيە، بيلىك، ساياسات ۇعىمدارىمەن كورشى تۇرادى. قاي جەردە تەررور بولمايدى؟ ارينە، جۇيە، بيلىككە دۇرىس ساياسات ۇستەمدىك ەتكەن جەردە تەررور بولمايدى. ونداي جۇيەدە ەرەجە، قاعيدا، زاڭ ناقتى، ادامدارى دا سول ەرەجەلەرگە باس يەدى، ول جەردە جۇيە بۇزار لاڭكەستىك جوق دەگەن ءسوز.

ەندى ودان ارى قاراي تەرەڭىرەك تالداي تۇسەيىك. ءبىر وقيعا نەمەسە قۇبىلىستىڭ تەررور ەكەندىگىن قالاي انىقتايمىز؟ تەررور دەپ تانۋ ءۇشىن ول قۇبىلىستىڭ قانداي سيپاتتارى بولۋى كەرەك؟

مىنە سۇراق! جاۋاپ جوق. بار، بىراق ارتەكتى. دەمەك ول جاۋاپ ەمەس. دەگەنمەن بۇگىن قوعامدىق سانادا تەررور تۋرالى تۇسىنىكتەر بەرىلىپ، انىقتاماسى دا جاسالىنىپ قويعان. قاراپايىم ءبىر قازاق، ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرىپ جاتقان قانداستارىن، جاستارىنىڭ ارەكەتىن تەررور دەپ انىقتاۋى مۇمكىن. بىراق سول قازاق «ەندى قايتسىن» دەپ جاڭاعى وقيعانى اقتاۋعا دا تىرىسۋى مۇمكىن! راس، بەلگىلى كەيبىر قۇبىلىستار ءۇشىن تەررور دەيمىز. بىراق ماسەلەگە ساياسي نەمەسە سوتسيولوگيالىق تۇرعىدان ەمەس، فيلوسوفيالىق قاباتتار ارقىلى ءۇڭىلىپ كورسەك، تەررور دەگەن بالە ادامعا ءتان قۇبىلىس ەكەن. ول بەلگىلى ءبىر مادەنيەت نەمەسە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولاتىن نارسە ەمەس ەكەن. جالپى العاندا ادامعا ءتان نارسە. ياعني تەك يسلامدا تەررور بار، تەك مۇسىلماندار تەرروريست دەگەن انىقتاما تۇبىرىمەن قاتە ەكەن. ولاي بولسا، تەررور تەك وسى عاسىردىڭ ماسەلەسى مە؟ جاۋاپتى ءوزىڭىز بەرسەڭىز دە بولادى. ول ءسىزدىڭ تەررورعا دەگەن كوزقاراسىڭىزعا بايلانىستى.

تەررور ۇعىمىن وتە كەڭ، ارقىرىنان قاراستىرۋىمىز كەرەك. بىراق بۇل كوزقاراس ساياساتشىلار مەن سوتسيولوگتارعا ۇناماۋى ىقتيمال. مەيلى مەن بۇگىنگىنىڭ ادامىن ءتۇسىنۋىم ءۇشىن دە تەرروردى تالداپ تۇسىنۋگە ءماجبۇرمىن. ەندى سۇراق. تەرروردى جاراتۋشى ادام بولسا، ول قانداي بولمىس؟ كەزىندە اۋەل باستا ادام جاراتىلاردا پەرىشتەلەر ايتقان ەكەن. «ەي اللا، جەر بەتىندە زوبالاڭ تۋدىراتىن ماقلۇقتى نەگە جاراتاسىڭ»، - دەپ. ادام ەگەر بولمىسىنان تەرروريست بولسا، ءبىز قانداي الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ تىرشىلىك، ءمان، ار، جاۋاپكەرشىلىك كوز الدىڭا ءتىزىلىپ كەلە قالادى. تەرروردى گەرمەنەۆتيكالىق تۇرعىدان قاراساق، ومىرىمىزگە قاتىستى وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋلەر بەرەتىن سياقتى.

ەندى تەرروردى ءۇڭىلىپ ءارى قاراي وقي تۇسەيىك. تەرروردى «بۇگىنگىنىڭ موداعا اينالعان بالەسى» دەدىك. ادام ءاردايىم بالەدەن ارىلماعان بولمىس دەسەك، ءومىر دەگەنىمىز دە وسى ماعىناعا جاقىنداپ قالاتىن سياقتى. بالەسىز، قيىندىقسىز عۇمىر كەشكەن ادامدى ءومىر ءسۇردى دەۋگە بولا ما؟ ادامنىڭ عۇمىرى بويىنشا ۋايىمسىز، قايعىسىز، قيىندىقسىز ءوتۋى مۇمكىن بە؟ جوق  ادامنىڭ ءومىرى قىم-قيعاش شىتىرلى ورمان. وسى قيىندىقتاردى كورە-كورە، جەڭە-جەڭە ادام بولادى. دەمەك، ادامدى ادام قىلعان قيىندىقتار جانە ونىمەن كۇرەس.

ءدىني تۇرعىدان بۇل دۇنيە ادام ءۇشىن جاراتىلعان. بۇل دۇنيەگە ادام سىناق ءۇشىن كەلگەن. بۇل دۇنيە - ءسال تەرەڭدەپ ەنسەك، ءبارى ناقتى، بەلگىلى. گەنەتيكالىق تۇرعىدان بەلگىلى ءبىر اكە، شەشەدەن تۋعانىمىز، اقىل-وي، مىنەز، ءتىل ماسەلەسىندە بەلگىلى جەرگە دەيىن انىق. بەلگىلى ءبىر مادەنيەت، ۋاقىت، قوعام، بەلگىلى ءبىر ءدىني نەگىزىندە ومىرگە كەلەمىز. ءارى قاراي ءومىر جالعاسا بەرەدى. وعان قوسا اللا ادامعا مۇمكىندىكتەر، قابىلەت، اقىل بەرگەن. سونىمەن كەلگەن دۇنيە بەلگىلى، مۇمكىندىكتەر دە بەرىلگەن. ادام وركەنيەتتەردى، قۇندىلىقتاردى جاراتۋشى. ادام دەمەك، دۇنيەدە ناقتى دايىن نارسەلەردى قاناعات تۇتا المايدى. ول ءوزىن، دۇنيەنى، قورشاعان ورتاسىن ونىڭ ارعى جاعىن، ءمانىن، اقيقاتىن ىزدەۋشى دە. سەبەبى ونىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ زورى - اقىلى بار. اللانى دا وسى اقىلىمەن ىزدەيدى. ءوزىن قورشاعان ورتادا ادام بەرىلگەن مۇمكىندىكتەرى ارقىلى ماسەلەلەرىن شەشۋ جولىندا رەاليست كەلەدى. سول ارقىلى  ول دايىننان نەعۇرلىم كوپ نارسە الۋ ءۇشىن تەحنولوگيالار جاساپ شىعارۋدا. بۇل تۇرعىدان ول ءوزىن شەكتەگەن ەمەس. سونىمەن ادام مۇمكىندىكتەرىن، قابىلەتتەرىن قولدانىپ، جۇزەگە اسىرىپ، جوسپار قۇرىپ، وي قۋىپ، فيزيكالىق، تەحنولوگيالىق، فيلوسوفيالىق ماندەگى قۇندىلىقتى جاراتۋشى، ياعني ءوزىن-ءوزى اشىپ، شاراسىنان تاسىپ جاتاتىن بولمىس. ەندى تەرروردى، ادامنىڭ ادامدىعىنا جاسالعان قاستاندىق دەمەي نە دەۋگە بولادى؟ال ەندى وسىنداي قاستاندىقتى ءبىر ادامعا، ءبىر مادەنيەتكە تاڭىپ قويساڭىز، ول قوعام، مادەنيەت ادامدىق ساناتتان شىعىپ، ىشتەي تۇنشىعىپ، ءبىر كۇنى نارازىلىق كورسەتپەس پە؟ وسىنداي نارازىلىقتىڭ بارلىعىن تەررور دەۋگە بولا ما؟ تەررور نەگىزىنەن ادامنىڭ بار اسىل ارمانىن سولدىرۋ دەگەن ءسوز.  ادامعا جاسالعان ەڭ ۇلكەن قاستاندىق - ول ادامنىڭ كۇش-جىگەرىن، اقىل-قايراتىن جەتىلدىرۋگە قارسىلىق. ويتكەنى ادام رۋحى كەمەلدىكتى، ءوزىن تانىتۋدى قالايدى ال وسى ماسەلەگە كوڭىل بولىنبەسە ماسەلە تۋىندايدى، سوعىس وتى تۇتانادى. سوندىقتان ادامنىڭ ارمانى، ۇمتىلۋى، اينالاسىنداعىلاردىڭ دا ارمانىنا كەدەرگى بولماۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي ولاي بولا بەرمەيدى. مىنە، جوسپارىمىزدى، وي، ارمانىمىزدى تۇنشىقتىرۋ، كەدەرگى كەلتىرۋ تەرروردىڭ جاتىرى. بىراق كەدەرگىسىز دۇنيە بار ما؟ ادام، قوعام بولماسا دا، تابيعات كەدەرگى جاسايدى. ۋاقىت كەدەرگى. ءومىردىڭ ءتۇرلى بەلەس، كەدەرگىلەرى بار. ارينە، ءاربىر كەدەرگىدەن تەررور شىقپايدى. ادام كەدەرگى، قيىندىقتاردى جەڭىپ ادام بولادى. ال ادام ءىس-ارەكەتتەرىندە، كۇرەستەرىندە قاناعات تاپسا، ول جەردە لاڭكەستىك بولمايدى. ادامدى ءوزىنىڭ نۇقساندىعى دا تەرروريست ەتپەيدى. كەدەرگىلەردىڭ تەررور جاتىرىنا اينالۋى ءۇشىن، سول كەدەرگىلەردەگى زومبىلىق جانە ونىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان زورلىق-زومبىلىق تەرروردى ۇعىنۋدا ەڭ باستى ۇعىم. تەررور نەگىزىنەن قورقۋ، ۇرەيدى بىلدىرەدى. ۇرەي مەن قورقۋ ادامنىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىنە قاتىستى  دەگەن ءسوز.

الەمدە تەررور بولىپ جاتقان جۇيەلەردى قاراساڭىز كوپتەگەن ماسەلەلەرگە تاپ بولاسىز. جۇيەلەر ياعني، ادامدىق قاتىناستاردا، وتباسىندا دا بولۋى مۇمكىن. تەررور ءارتۇرلى قاتىناستاردا بولۋى ىقتيمال. مەنىڭ ادام سياقتى ادام بولۋىم باسقالاردىڭ قولداۋىنا بايلانىستى. ياعني، ادام رەتىندە  باعالايتىن ادامدارعا قاتىستى. ال ءبىرىن-ءبىرى باعالايتىن ادامداردان تۇراتىن جۇيەدە ماحاببات بار دەگەن ءسوز. ءوزىن وگەيسىنبەيتىن، بوتەن كورمەيتىن قوعامدا ادام ۇمىتكە تولى، سەنىمدى جۇرەدى. ال وگەي، بوتەن سەزىنگەن ادامنىڭ رۋحى تەرروردىڭ جاتىرىنا، ۇرەيگە، قورقۋعا اينالادى. ءوزى قورىققاندىقتان دا وزگەنى قورقىتقىسى كەلەدى. سونىمەن تەرروردا زورلىق، زومبىلىق ەلەمەنتى بار. ەكىنشى تاريحپەن قاتىستى، ياعني وتكەنى بار، اياق استىنان  پايدا بولمايدى. ۇشىنشىدەن ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى دامىتۋعا دەگەن قىسىم، كەدەرگىگە قاتىستى، تورتىنشىدەن، ءۇمىت پەن سەنىمگە قاتىستى قىرى بار دەپ ەسەپتەيمىن.

وزىنە ءوزى سەنىمىن جوعالتقان ادام - ولگەن ادام. سەنىمسىزدىك ءومىردى سولدىرادى. ادامنىڭ بۇل دۇنيەدە تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋى تىكەلەي سەنىمگە قاتىستى. ال تەررور وسى قۇندىلىقتى قاراۋىلىنا الىپ وتىر. سەنىم - ادام ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق. دەگەنمەن سەنىمنىڭ دە ەكى جاعالاۋى بولادى. سەنىمنىڭ قاسىندا ءاردايىم اقىل تۇرۋى كەرەك. ول ونى ءاردايىم «ۇيىقتاپ كەتۋدەن» ساقتايدى.

ادامدا سەنىم بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمى بولۋى شارت. وزىنە-ءوزى سەنىمى جوق ادام ءوزىن كۇنالى سەزىنەدى، وزىنە قول سالادى. الدىمەن وزىنە-ءوزى سەنىمى جوقتاردا، وزىنە دەگەن قۇرمەت تە جوعالادى.

ەكىنشى جاعالاۋى بار دەدىك، وزىنە-ءوزى سەنىمدى ادام ءبىر جاعىنان اقيقاتتى كورە بىلۋدە دە قيىندىقتارعا تاپ بولۋى ىقتيمال. ءوزىن-ءوزى الەمنىڭ كىندىگى ەسەپتەۋى دە عاجاپ ەمەس. ەگويزمى قۇتىرىپ شىعا كەلۋى دە ىقتيمال. اياعى فاناتيزمگە اپارىپ سوعادى.

ال ەندى ادام سياقتى ادام بولۋىم ءۇشىن ءوزىمدى الەمنىڭ  تۇتقاسىن ۇستاۋشى، اقيقاتتى ءبىر ءوزى تانۋشى، قاعيداشىل ەمەس، مەنىڭ سەنىمىم مەن تانىمىم بارلىق ادامدار ءۇشىن جالعىز جول دەگەن «ءدىني فاناتيزمنەن» اۋلاق بولۋعا تىرىسۋىم كەرەك. ويتكەنى مەنىڭ الەمىمنەن تىس جەردە دە الەم بار ەكەندىگىن، بۇل الەمنىڭ ءامىرشىسى، يەسى ەمەس ەكەنىمدى ءاردايىم ۇمىتپاۋىم كەرەك. ول ءۇشىن زىكىر قاجەت! سوندا  مەن بار ادامعا «اللانىڭ كوزىمەن» قاراي باستايمىن. الەمدە مەنەن باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ  كەڭىستىگىنىڭ بولۋىنان اسقان تەپە-تەڭدىك، توزىمدىلىك، تولەرانتتىلىق ۇلگىسى نەمەسە زاڭدىلىعىن قويعان اللانى ۇمىتپاۋىم كەرەك. سەنىمنىڭ نەگىزى جاعالاۋى وسىنى ەسكەرتەدى. ول ءۇشىن ادام رۋحاني وياۋ بولۋى شارت. ال ەندى  رۋحاني وياۋ بولۋ تاعى دا فورماعا ەمەس، ىشكە، ارعا، جۇرەككە ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەدى. مۇنى، تۇركى الەمىندە، ءىلىم رەتىندە قالىپتاستىرىپ كەتكەن ياساۋي بابامىز ەدى. ونى تانىماق، زەرتتەمەك، مويىنداماق، قابىلداماق سياقتى «ماقتار» ساناماق بولىپ تۇر ازىرگە.

ادام سەنىمىنىڭ جالعاسى يمانعا، يمان نۇرىنا ۇلاسادى. يمانسىز بولۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى سەنبەۋ مۇمكىن ەمەس. الدىمەن ادام وزىنە سەنبەسە، اللاعا سەنە مە؟ ال، سەنىمسىز - ءومىر تۇل. ءومىر بار جەردە سەنىم بار، سەنىم بار جەردە يمان بار. ءدىننىڭ بولۋى-بولماۋى باسقا ماسەلە. بىراق ەندى، يمان مەن تەرروردى قالايشا ءبىر وزەننەن شىقتى دەي الامىز.  سەبەبى يماننىڭ ادامعا بەرىپ وتىرعان باعىتى مىناۋ: «بۇل دۇنيە - امانات. رۋحىڭ دا امانات. سول اماناتتى تاسيتىن سەنىمگە يە ادام - ناعىز جاۋاپكەرشىلىگى بار مۇسىلمان. بىراق بۇل دۇنيە سەنىكى ەمەس، ەگەسى سەن ەمەسسىڭ. ەڭ كامىل اللا، سەن نۇقسانسىڭ، كەمەلدەنۋىڭ قاجەت. اماناتقا قيانات جاساۋىڭا جول جوق. ومىردەن جاۋاپتىسىڭ...». ەگەر يمان وسىلاي دەسە، وندا سول ءومىردى قۇرتقىسى كەلەتىن تەررور اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن.

اباي ايتپاقشى، «ماحابباتسىز دۇنيە بوس». ماحابباتى جوق ادامدا قورشاعان الەمگە دەگەن جەككورۋشىلىك بولادى. ول قورقىتادى، ءوزى قورقادى. سوسىن الەمدى وزىنە قاراتقىسى كەلەدى، وتارلايدى. وسىنى باتىس حريستيان الەمى وزىق تەحنولوگياسىمەن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ءدىني تىرشىلىك ۋاقىت وتە  كەلە باسقالارعا قۇرمەت ەتەتىن رۋحاني وزەگىن جوعالتۋدا. ءدىن جاي عانا قامسىزداندىرۋ فيرماسى سياقتى بولىپ بارادى. مۇنداي ءدىن، ياعني، تەك فورماعا اينالعان ءدىني تىرشىلىك، تۇسىنىك تەرروردىڭ جاتىرىنا اينالادى. نەگىزىندە ەسەپ ءۇشىن كۇنىنە پالەن ساۋاپ الام دەگەن ناماز، قۇلشىلىقپەن شەكتەلەتىن ءدىني تىرشىلىك بۇل ناعىز جاتتانۋ، رۋحتان بەيحابار قالۋدى كورسەتەدى. ءدىندى وسىلاي قابىلدايتىن ادام باسقالاردى، وزىنە ۇقساماعانداردى  دۇشپان رەتىندە كورەدى. باتىس مۇسىلمانعا تەررور كويلەگىن تۋعان كەزىندە كيگىزىپ، قاۋعا ساقال، زۇلىم نيەتتى، قىسقا بالاقتى دەپ سيپاتتاپ قويعان.  بۇلار ەرتەڭ ساقالسىزداردى مەن سياقتى بول دەپ زورلاسا شە؟ ال كوسەلەر...

ەگەر ادامنىڭ ادام بولىپ قالۋى وزىنە قارسى جاقتى جويۋعا باعىتتالسا، وندا ونىڭ ارتى ءبىرتۇتام. ەشقانداي ادام، مادەنيەت جەكە تىرشىلىك ەتە الماق ەمەس. ول ءۇشىن باسقالارىنا تاۋەلدى.

ءوزىنىڭ ادامدىعىنا ءۇڭىلۋدىڭ جولى - رۋح تاربيەسى. ادام جەكە تۇلعا رەتىندە كەمەلدىككە جەتە الادى. بىراق تەررور ەرىك-جىگەرى جوق، وزىندىك اتى، شەشىمى جوق ادامدارمەن كورشى بولادى. سوندىقتان قوعامدا ەرىك-جىگەرى قۋاتتى، رۋحاني تاربيەلى، ءبىلىمدى ادام قالىپتاستىرۋ تەك وتباسىنىڭ، مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس جالپى قوعامدىق ءىس، وعان قاتىسۋ ءاربىر ادامزاتتىڭ پارىزى بولۋى ءتيىس.

د.كەنجەتاي

فيلوسوفيا جانە تەولوگيا ع.د.، پروفەسسور

«Abai.kz»