1978 جىلى تاشكەنتكە ىسساپارمەن بارعان كەزىم. كۇنى بويى ناۋاي اتىنداعى كىتاپحانادا جۇمىس ىستەيمىن. مامىر ايىنىڭ ءىشى. كۇن ىستىق. ءتۇس الەتىندە كىتاپحانانىڭ ارتىندا اعىپ جاتقان انحور وزەنىنە شومىلامىن دا، كىتاپحانا جابىلعانشا، كەشكى ساعات 9-10-عا دەيىن وتىرامىن.

كۇن جەكسەنبى بولاتىن. بۇگىن وزىمە دەمالىس جاساپ، قالانى ارالايىن دەگەن ويمەن، كىتاپحانادان شىقسام، بىرەۋ ايقايلاپ ءجۇر: «تاشكەنتتىڭ ماڭىن ارالايتىن اۆتوبۋس تۇر، باعاسى 3 رۋبل، مىناداي جەرلەردى كورەسىزدەر»، – دەيدى. ءمىنىپ الدىم، ءىشى تولعان بالتىق بويى ەلدەرىنىڭ تۋريستەرى، بوس ورىندارعا مەن سياقتى جولدان قوسىلعانداردى الىپتى. قالا تۇبىندەگى «لەنينگراد» اتتى كولحوزعا اكەلدى، مەكتەپتى، بالاباقشانى ارالاتىپ، ءبىر كولحوزشىنىڭ ۇيىنە كەلدىك. ءۇي-جايى جاقسى، ءبارى گازبەن جىليدى، مەن ءۇي يەسىنەن: «قانشا مالىڭىز بار؟» – دەپ سۇراپ ەدىم، ول: «ءتورت قويىم بار»، – دەگەندە مەنسىڭكىرەمەي «مالدان جۇرداي ەكەن عوي» دەيمىن ىشىمنەن. مەنى تاڭعالدىرعانى – كۇمبەزدى جۇزىمدىك جانە تاندىر پەش. قابىرعالارى تۇگەلدەي جۇزىممەن ورىلگەن كۇمبەز، استىندا، ساكى ورتاسىندا جاتاعان ۇستەل، اينالدىرا كورپە-جاستىق توسەلگەن. كۇمبەزدى اينالا سايراۋىق قۇستاردىڭ ءۇنى بەينە ءبىر مۋزىكاداي. الىشەر ناۋاي ءوزىنىڭ ايگىلى «قۇستاردىڭ ءتىلى» دەگەن پوەماسىن وسىنداي گۇل-باقشا جۇزىمدىكتىڭ استىندا جازعان عوي دەپ ويلادىم. اس ءۇي جاعىندا گازبەن جاعىلاتىن تاندىر پەش ورنالاسىپتى. كوز الدىمىزدا ءۇي يەسىنىڭ ايەلى يلەنگەن قامىردى الىپ، پەشتىڭ ىشكى جاعىنا جاپسىرىپ، بىرنەشە تابا ناندى كوز الدىمىزدا داستارحانعا قويىپ، تۋريستەرگە ۇلەستىردى جانە چەر-كۇرىش (قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە «سىر-كۇرىش» دەپ اتايدى ) دەيتىن بوتقادان ءدام تاتىردى. بالتىق ەلدەرىنىڭ تۋريستەرى ەستەرى كەتىپ ماقتاپ جاتتى.

كولحوزدىڭ مادەنيەت ۇيىندە كونتسەرت بولادى دەپ، عيماراتتىڭ ءىشىن ارالاتا باستاعاندا، ل.ي. برەجنەۆ باستاعان سايا­سي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ىشىنەن د.ا. قوناەۆتى تابا الماي ابدىراپ قالدىم: كوز جادىمىزدا جاتتالىپ قالعان 9-ورىندا تۇراتىن ديمەكەڭنىڭ پورترەتى جوق. بىردەن: «قوناەۆتىڭ پورترەتى قايدا؟» – دەپ سۇرادىم، ءوزىن مادەنيەت ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەپ تانىستىرعان، جاسى 40-تار شاماسىنداعى ازاماتتان. ول ماعان جالت قارادى دا، جۇرە سويلەپ، وزبەكشەلەپ بىردەڭە ايتتى. الگىنىڭ سوزىنەن قوناەۆتىڭ سۋرەتى جوندەۋدە ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءوزى ءارى قاراي تۋريستەرگە «كونتسەرتكە كىرىڭىزدەر» دەگەندە، مەن قاتارلاسا ءجۇرىپ، ورىسشالاپ: «زاڭ بويىنشا بارلىق ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ سۋرەتى تۇگەلدەي ءىلىنىپ تۇرۋ كەرەك، قازىر ىلمەسەڭىزدەر، مەن ماسكەۋگە، ورتالىق كوميتەتكە تىلگىرام سالامىن» دەدىم. بىرەۋ ماعان «سەنىڭ جەدەلحاتىڭ وزبەكستاننان كەتپەيدى» دەپ مۇسىركەگەندەي بولدى. «وندا قازىر سارىاعاشقا بارىپ، سول جەردەن جىبەرەمىن» دەپ قالتامنان «پرەسسا» دەگەن قىزىل كىتاپشامدى كورسەتتىم دە، موينىمدا جۇرگەن فوتواپپاراتىمنىڭ قابىن شەشىپ، ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ سۋرەتتەرىن تەگىس ءتۇسىرىپ، سىرتقا شىعىپ، مادەنيەت ءۇيىنىڭ فاسادىنداعى ادرەسىن دە تاسپاعا تارتىپ جاتقانىمدا، الگى مەڭگەرۋشى جىگىت كەلىپ قۇجاتىمدى سۇرادى. «پرەسسا» دەگەن جازۋدى كوردى دە، ءوڭى وزگەرىپ: «قازىر زاۆحوز كەلەدى، قوناەۆ اتانىڭ سۋرەتىن قويامىز»، – دەدى. «پرەسسا» دەگەن قاتىرما قاعازدى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا ماقالا جازىپ جۇرگەنىمدە رەداكتسيا بەرگەن. «اتا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كوڭىلىم جىلىپ قالدى. «پورترەتتى قويساڭدار، قازىر قويىڭدار» دەپ الەك سالىپ تۇرمىن. اياق استىنان كەۋدەسىندە «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنى بار قازاق شالى پايدا بولدى. تۇپ-تۋرا ءوز اۋىلىمداعى بايمولدا شالدان اينىمايدى. العاشىندا بايمولدا ەكەن دەپ سالەم بەرە جازداپ، ءوزىمدى-ءوزىم توقتاتىپ، باجايلاي قاراسام، اۋزى تولعان التىن ءتىس، «ادام ادامعا ۇقساي بەرەدى ەكەن-اۋ» دەيمىن ىشىمنەن. شال جانىما تاياپ:

– قاي جەردەن كەلدىڭ، قاراعىم؟ – دەپ سۇرادى.
– الماتىدانمىن.
– قاي تۋعان بولاسىڭ؟
– قازاقپىن.
– قازاق ەكەنىڭدى كورىپ تۇرمىن. ەلىڭ قايسى، قاي سۇيەكتەن بولاسىڭ دەگەنىم عوي، – دەگەندە، «ونى قايتەسىز؟» دەپ مەن ايالداماعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. شال ىزىمنەن قالار ەمەس، ماعان: «قوناەۆ اقساقالدىڭ سۋرەتى جەل سوعىپ قۇلاپ قالعان ەدى، قازىر قويادى عوي. ۇيگە ءجۇر، قوناق بول. قايدا بارۋشى ەدىڭ؟ ماشينە دايىن، انە»، – دەپ، كوك «جيگۋليدى» كورسەتتى. ىشىمنەن ءبىر اياق تاماققا بولا ساتىلمايمىن دەيمىن ءوز-ءوزىمدى قايراپ.

تاشكەنتكە باراتىن اۆتوبۋس ايالداماسىندا تۇرعاندا ءبىر جاس جىگىت كەلىپ، ءوزىن زاۆحوزبىن دەپ تانىستىرىپ: «ءسىزدى مەڭگەرۋشى شاقىرىپ جاتىر. قوناەۆ اتانى ورنىنا ءىلىپ قويدىق»، – دەپ قازاق شالعا تاعى بىردەڭەلەردى ايتتى. ونىسىن تۇسىنگەن جوقپىن. تاعى دا ماعان «اتا» دەگەن ءسوز جاعىمدى ەستىلدى. ۇشەۋمىز مادەنيەت ۇيىنە قايتا كەلدىك. كىرگەن بەتتە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنە قاراسام، ديمەكەڭنىڭ پورترەتىن ءىلىپتى، قۋانىپ، ەڭسەم كوتەرىلىپ قالدى.

مەڭگەرۋشىنىڭ بولمەسىنە كەلدىك، ۇستەلدىڭ ءۇستى تولعان جەمىس، شاي كەلدى. شال: «قاراعىم، وسى جەردە تۋىپ-وستىك، ەلدى-جەردى كوردىڭ، شارۋاشىلىعىمىز رەسپۋبليكا بويىنشا الدىڭعى ورىندا. انا جولى ءبىر داۋىل سوعىپ، قوناەۆتىڭ سۋرەتى ءتۇسىپ قالعان ەدى، سونى «انە قويامىز، مىنە قويامىز» دەپ جۇرگەندە، ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. ءبارى جۇمىسباستىلىق، ءوزىڭ كوردىڭ، قوناەۆ اقساقالدىڭ سۋرەتى ورنىنا ءىلىندى، جاڭا تىلگرام سوعام دەيسىڭ، ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا سىنا قاققاننان باسقا نە مارقادام تاباسىڭ؟» – دەدى ءسوزىن تۇيىندەپ. مەن: «پالە ىزدەگەن ادام ەمەسپىن، تەلەگرامما سوقپايمىن»، – دەگەنىمدە مەڭگەرۋشى قولىن بەرىپ، ەكەۋمىز قول الىستىق.

قوناەۆ 20 جىلداي قازاقستاننىڭ برەندى بولدى، مىسالى، ماسكەۋ، پەتەربور، ورتالىق رەسەيدىڭ باسقا جەرلەرىندە تۇرعاندار قازاقستاندى بىلمەيتىن ەدى. ال «قوناەۆتى بىلەسىڭدەر مە؟» دەسەڭ، «ون ۋۆاجاەمىي چەلوۆەك، چلەن پوليتبيۋرو»، – دەپ جاۋاپ بەرەتىن.

جاقىندا الماتىداعى قوناەۆ مۇراجايىنداعى جاڭا ەكسپوزيتسيالاردى كورگەندە ءبىراز ويلار كەلدى. توردە قوناەۆتىڭ كرەسلودا وتىرعان مۋلياجىن جاساپتى دا، وڭ جاعىنا قىزىل يمپەريا­نىڭ كوسەمدەرىن: ستاليننەن باستاپ، حرۋششەۆ، برەجنەۆ، چەرنەنكو، اندروپوۆ، گورباچەۆكە دەيتىن گەنسەكتەردىڭ ءبارىنىڭ پورترەتتەرىن ءىلىپتى. بىرىنشىدەن، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى د.قوناەۆ مۇراجايىنىڭ تورىندە حح عاسىرداعى ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، اتى گيتلەرمەن قاتار اتالاتىن ستالين ديكتاتوردىڭ پورترەتى تۇرعانى دۇرىس پا؟ ادامزات ستاليننەن، ماو تسزە دۋننان الىستاعالى قاشان؟ گرۋزيا رەسەيدەن جەڭىلىپ، ورىس تانكىلەرى تبيليسيگە 30 شاقىرىم قالعاندا سااكاشۆيلي ستالين ەسكەرتكىشىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى ەمەس پە؟ گرۋزياعا، رەسەيگە كەرەك بولماعان ستالين بىزگە قاجەت پە؟ تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا ەرەكشە كۇش سالعان ءستاليننىڭ سول ەلدىڭ مۋزەي، تەاتر، ت.ب. جەرلەرىندە بىردە-ءبىر سۋرەتى جوق. ال ستالين باسقارعان 1918-1920 جىلدارداعى اشتىقتان، 1930-1933 جىلدارداعى اشتىقتان 4 ملن قازاق قىرىلعان، بۇكىل ەل باستاعان سەركەلەرىنەن ينتەلليگەنتسياسىنان ايىرىلعان قازاقتىڭ تورىندە ستالين نەگە تۇرادى؟ بۇل – ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن ماسقارا جايت.

حرۋششەۆ كسرو-نىڭ بيلىگىنە كەلگەننەن باستاپ قازاقستاننىڭ باسىنا باقىتسىزدىق ورنادى. 1930 جىلى ۋكراينادا، كەيىن ماسكەۋ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ، ونداعان مىڭ جازىقسىز ادامداردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاپ، تۇرمەگە توعىتقان، اتتىرعان ءستاليننىڭ شۋتى (سايقىمازاعى) اتانعان حرۋششەۆ قازاق­ستانداعى قازاق كادرلارىنا جاۋداي ءتيدى. ءبىر كۇندە 9 قازاق ءمينيستردى ورنىنان الىپ، كوپشىلىگىن سلاۆيان كادرلارىمەن الماستىردى. تىڭ كوتەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ، 2 ميلليوننان استام كەلىمسەكتى قازاق جەرىنە اكەلىپ توكتى. بۇل شىن مانىندە لەنين «كرەستيانسكايا كولونيزاتسيا» دەپ باعا بەرگەن ءستولىپيننىڭ رەسەي شارۋالارىن ورتا ازياعا قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ەدى. مىڭداعان قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى. بۇل قازاقستاندى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ باستاماسى بولاتىن. حرۋششەۆتىڭ قازاققا جاساعان ەڭ باستى قاستاندىعى – 15% جەرىنەن ايىردى. بۇرىن-سوڭدى قازاق تاريحىندا بەيبىتشىلىك جاعدايىندا، ەل امان، جۇرت تىنىشتا عاسىرلار بويى قىزعىشتاي قورعاپ كەلگەن وڭتۇستىك ولكەدەگى قۇنارلى جەرلەرىنەن ايىرىلدى. حرۋششەۆ پاتشالىق قۇرىپ تۇرعاندا قازاقستانعا 6 رەت كەلىپتى. حرۋششەۆتەن ەكى ەسە كوپ بيلىك قۇرعان برەجنەۆتىڭ ءوزى وسىنشاما رەت كەلمەگەن شىعار. حرۋششەۆتىڭ باستى ماقساتى – قازاقستاندى بولشەكتەۋ بولاتىن. قازاقستاندى ولكەلەرگە (كراي) اينالدىرۋ باستالدى، ەڭ ءبىرىنشىسى تسەليننىي كراي، ت.س.س.

1964 جىلى حرۋششەۆ تاقتان قۇلاماعاندا، قازاقستاننىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرار ەدى. ەل قامىن، جەر قامىن ويلاعان ج.شاياحمەتوۆ، ج.تاشەنوۆ، د.قوناەۆ، ت.ب. كادرلار بيلىكتەگى جەتەكشى ورىنداردان تايدىرىلدى. سول جىلدارى «قازاقستاندا جۇمىسشى كۇشى جەتىسپەيدى» دەپ، 1 ملن قىتاي جۇمىسشىلارىن اكەلمەك بولعان ەكەن. ءبىز سول جىلدارى «ماڭعىستاۋ تۇرىكمەنستانعا بەرىلەدى»، «ۇيعىر اۆتونومياسى قۇرىلادى»، ت.ب. دەگەن اڭگىمەلەردى ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. قازىر رەسەيدە حرۋششەۆتى ەسكە تۇسىرەتىن بىردە-ءبىر ەستەلىك جوق، ەشبىر جەردەن پورترەتىن كورمەيمىز دە. ول – ول ما، ماسكەۋ-پەتەربور ينتەلليگەنتتەرىنىڭ اۋزىنان «يۆانۋشكا دۋراچوك نا ترونە»، «موگيلچيك سوۆەتسكوگو سويۋزا» دەگەن سوزدەردى، «كسرو-نىڭ قۇلاۋى حرۋششەۆتان باستالدى» دەپ جازىلعان ماقالالاردى، تەلەراديوحابارلاردى كوردىك، ەستىدىك. حرۋششەۆ الدىمەن قوناەۆتىڭ جاۋى بولدى. قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا جولاتپادى، ونىڭ ەسىمى قازاقتىڭ باستى جاۋلارى ستالين، گولوششەكينمەن قاتار تۇرۋى كەرەك، مۇنداي ادامنىڭ سۋرەتىن ديمەكەڭنىڭ تورىنە ءىلۋ – ارۋاقتى سىيلاماۋ!

ديمەكەڭدى تاعى ءبىر قۋدالاعان ادام – گورباچەۆ. 20 جىل رەسپۋبليكامىزدىڭ باسىندا تۇرىپ، كسرو-داعى اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىر ونەركاسىپ، عىلىم، مادەنيەت سالاسىندا ۇلكەن تابىستارعا جەتكىزگەن ەڭبەگىن مۇلدەم ەلەمەي، بار-جوعى 18 مينۋتقا سوزىلعان پلەنۋمدا جۇمىستان شىعاردى. بۇل جەلتوقسان وقيعاسىنا ۇلاسىپ، ەلىمىزدىڭ باستى الاڭى قانعا بويالىپ، مىڭداعان جاستاردىڭ تاعدىرى تالكەككە ءتۇستى. كولبيندى اكەلىپ، حرۋششەۆ نەگىزىن سالعان ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىردى. كولبين 1991 جىلى تاقتان تايىپ بارا جاتىپ، «بۇل رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بەس وبلىسى رەسەيدىڭ جەرى ەدى، وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا قالىپ بارا جاتىر»، – دەپ ءوزىنىڭ ارام جوسپارىن اشىق ايتىپ ەدى. وسى جاعداي ديمەكەڭنىڭ كىتابىندا كەلتىرىلىپتى، «گورباچەۆ كەشىرىم سۇرادى» دەپ جازىلىپتى (قاراڭىز: كۋناەۆ د.ا. وت ستالينا دو گورباچەۆا. – الماتى: «سانات»، 1994. ستر. 326-327.).

وسى سوزدەردى وقىعاندا جاعامىزدى ۇستادىق. بىرىنشىدەن، ديمەكەڭ مۇنداي ءسوزدى جازۋى مۇمكىن ەمەس، ەكىنشىدەن، گورباچەۆتىڭ كەشىرىم سۇراعانى تۋرالى مەن ەستىگەن ەمەسپىن جانە ەشقانداي دەرەك جوق. بۇل – كىتاپتى شىعارۋشىلاردىڭ، رەداكتورلاردىڭ قاتەسى، كىتاپتى قايتا باسقاندا مۇنداي جالعان ءسوزدى الىپ تاستاۋ كەرەك.

قىسقاسى، ديمەكەڭنىڭ تورىندە برەجنەۆتەن باسقا بىردە-ءبىر كسرو باسشىسىنىڭ سۋرەتى تۇرۋعا قاقىسى جوق، ونىڭ ورنىنا ارىپتەس، زامانداس، جولداس بولعان ادامداردىڭ سۋرەتتەرىن قويعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. وسى ءۇردىستىڭ باستاماسىنداي كورىنىپ، ديمەكەڭنىڭ ءوزى قادىر تۇتقان م.تىنىشپاەۆتىڭ سۋرەتى قويىلىپتى. بۇل – وتە دۇرىس ىستەلگەن شارا. 1942 جىلى ديمەكەڭ لەنينوگورسك (ريددەر) پوليمەتالل كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعاندا، كسرو ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءمينيسترى لوماكو كەلىپ، ورنىنان الىپ تاستايدى. سول كەزدە ديمەكەڭدى پارتيا-سوۆەت جۇمىسىنا تارتىپ، قولداۋ كورسەتكەن – ج.شاياحمەتوۆ (ارداگەرلەر سەيدالىم تانەكەەۆ پەن بوشاي كىتاپباەۆتىڭ جانە ريددەردىڭ قارت جۇمىسشىلارىنىڭ سوزدەرىنەن). كەيىنىرەك تاعى دا ج.شاياحمەتوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن د.ا.قوناەۆ اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى بولدى. سوندىقتان جۇماباي شاياحمەتوۆ، پانتەلەيمون پونومارەنكو، بايكەن ءاشىموۆ، اسانباي اسقاروۆ، ەكەيباي قاشاعانوۆ، سۇلتان جيەنباەۆ، دۇيسەتاي بەكەجانوۆ، ءوزى ارالاسقان كولحوز باسشىلارى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ، بوشاي كىتاپباەۆ، نيكولاي گولوۆاتسكي، ەرمەك سەركەباەۆ، ت.ب. سۋرەتتەرى تۇرعانى دۇرىس شىعار.

قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى كەزى دەپ، ديمەكەڭنىڭ ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرىنىڭ جۇلدىزدارى تاعىلعان پورترەتىن قويىپتى. بۇل – قاتە. سەبەبى مينيسترلەر كابينەتىن باسقارىپ وتىرعاندا، اتالعان ماراپاتتارى بولماعان.

اتا-اناسىنان قالعان ساماۋىر، شىنى، تالەڭكەلەردىڭ جوعارىراق، ۇستىڭگى جاعىنا جەز لەگەن ءىلىنىپتى. بەتى-قول، اياق جۋاتىن لەگەن ەكسپوزيتسيانىڭ ۇستىڭگى جاعىندا تۇر. قاشاننان بەرى قازاق لەگەن (شىلاپ­شىندى) جوعارى ءىلۋشى ەدى؟ سونىمەن قاتار، ديمەكەڭنىڭ ءتىرى بەينەسى (مۋلياج) وزىنە ۇقسامايتىنداي كورىنەدى ماعان. مۇراجايعا قازىر ادام كوپ كەلەدى. قازاقتاردى بىلاي قويىپ، كوپ ۇلتتى قازاق­ستاندىقتار، شەتەلدىكتەر تولاستامايدى. سوندىقتان مۋزەي ەكسپوزيتسياسىن ساراپتاۋدان وتكىزىپ قايتا قاراعان ءجون.

احمەت توقتاباي،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور

Abai.kz