2017 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. وسىنداي تاريحي كەزەڭنىڭ قارساڭىندا، الاش وردانىڭ مەرەيتويىن ءوز دەڭگەيىندە لايىقتى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. وعان دايىندىق شارالارى بۇگىننەن باستالۋى ءتيىس. ياعني، الاش وردا تاريحى فوتوالبوم تۇرىندە، عىلىمي زەرتتەۋلەر، ادەبي ءھام دراماتۋرگيالىق شىعارمالار نەگىزىندە جارىق كورىپ، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى، ت.ب. ءىس-شارالاردا كورىنىس تابۋى ءتيىس. جۋىردا جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم قۇراستىرعان «الاش وردا» فوتوالبومىنىڭ تانىستىرىلىمىندا تاريحشى مامبەت قويگەلدى، جازۋشى-باسپاگەر ديداحمەت ءاشىمحان، ساياساتتانۋشىلار ەرلان قارين، ايدوس سارىم، «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جانە تاعى باسقا ازاماتتار وسى ماسەلەنى قاۋزادى. «الاش» قوزعالىسى مەن ۇكىمەتىنە عاسىر تولۋ قارساڭىندا اتقارىلعان يگى ىستەردىڭ ءبىرى - «نۇر وتان» حدپ قولداۋىمەن، «التىن قىران» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «ورحون» باسپا ۇيىنەن جارىق كورگەن «الاش وردا» فوتوالبومى. اتالعان جيناق «اتقان تاڭ»، «ويان، قازاق!»، «الاش اۆتونومياسى»، «جانپيدا»، «اباقتى جولى»، «تاعزىم» اتتى بولىمدەردەن تۇرادى. وسى ورايدا، فوتوالبوم اۆتورىمەن از-كەم تىلدەسكەن ەدىك.

بولات ءمۇرسالىم، جۋرناليست، «الاش وردا» فوتوالبومىنىڭ قۇراستىرۋشىسى:

ولار - الاشتىڭ التىن ديدارى

2017 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. وسىنداي تاريحي كەزەڭنىڭ قارساڭىندا، الاش وردانىڭ مەرەيتويىن ءوز دەڭگەيىندە لايىقتى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. وعان دايىندىق شارالارى بۇگىننەن باستالۋى ءتيىس. ياعني، الاش وردا تاريحى فوتوالبوم تۇرىندە، عىلىمي زەرتتەۋلەر، ادەبي ءھام دراماتۋرگيالىق شىعارمالار نەگىزىندە جارىق كورىپ، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى، ت.ب. ءىس-شارالاردا كورىنىس تابۋى ءتيىس. جۋىردا جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم قۇراستىرعان «الاش وردا» فوتوالبومىنىڭ تانىستىرىلىمىندا تاريحشى مامبەت قويگەلدى، جازۋشى-باسپاگەر ديداحمەت ءاشىمحان، ساياساتتانۋشىلار ەرلان قارين، ايدوس سارىم، «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جانە تاعى باسقا ازاماتتار وسى ماسەلەنى قاۋزادى. «الاش» قوزعالىسى مەن ۇكىمەتىنە عاسىر تولۋ قارساڭىندا اتقارىلعان يگى ىستەردىڭ ءبىرى - «نۇر وتان» حدپ قولداۋىمەن، «التىن قىران» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «ورحون» باسپا ۇيىنەن جارىق كورگەن «الاش وردا» فوتوالبومى. اتالعان جيناق «اتقان تاڭ»، «ويان، قازاق!»، «الاش اۆتونومياسى»، «جانپيدا»، «اباقتى جولى»، «تاعزىم» اتتى بولىمدەردەن تۇرادى. وسى ورايدا، فوتوالبوم اۆتورىمەن از-كەم تىلدەسكەن ەدىك.

بولات ءمۇرسالىم، جۋرناليست، «الاش وردا» فوتوالبومىنىڭ قۇراستىرۋشىسى:

ولار - الاشتىڭ التىن ديدارى

- بولات مىرزا، جۋىردا «الاش وردا» فوتوالبومىن جارىققا شىعارىپ، استانا مەن الماتىدا تۇساۋكەسەرىن وتكىزدىڭىز. الماتىداعى م.اۋەزوۆ مۇراجاي-ۇيىندە وتكەن تۇساۋكەسەر جيىنىنا ءبىز دە قاتىستىق. الاش تاقىرىبىن ىندەتە زەرتتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ءوزى اتالعان جيناققا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، ەڭبەگىڭىزدى جوعارى باعالادى. فوتوالبومدا جارىق كورگەن سۋرەتتەردى قانشا جىل جينادىڭىز ءھام وقىرمان قولىنا تيگەننەن كەيىنگى ەل-جۇرتتىڭ ىقىلاسى قانداي؟

- «الاش وردا» فوتوالبومىنداعى سۋرەتتەر 5 جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە جيناقتالدى. دەگەنمەن، بەس جىل بويى وسى ىسپەن عانا تۇبەگەيلى شۇعىلدانعانىمىز جوق. بۇل سۋرەتتەر كۇندەلىكتى جۇمىس اراسىندا، قولىمىز قالت ەتكەندە اتقارىلدى. سۋرەتتەردى جيناۋ ماقساتىندا عالىمدارعا، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەرگە حابارلاسىپ، ىزدەستىرۋگە تۋرا كەلدى. ونىڭ ىشىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىنا دا حابارلاسىپ، جەكە مۇراعاتتارىنان سۋرەتتەر سۇراستىردىق. الايدا، العاشقىدا كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارى تاراپىنان تۇسىنبەۋشىلىك بايقالىپ، ولار فوتوجيناقتىڭ شىن مانىندە جارىق كورەتىنىنە سەنىڭكىرەمەدى. كەيبىر زەرتتەۋشى-عالىمدار دا ءوز قورلارىنداعى سۋرەتتى بەرگىسى كەلمەدى. بۇل - وسىعان دەيىنگى كوپتەگەن فوتوسۋرەتتەردىڭ قولدى بولىپ كەتۋىنەن شىعار دەپ تۇيدىك. سوندىقتان، فوتوالبومدا قولىمىز جەتكەن سۋرەتتەر جيناقتالدى.

اۋەزوۆ مۇراجاي-ۇيىندە «الاش وردا» فوتوالبومى تانىستىرىلىپ، الاشتىقتاردىڭ ۇرپاقتارىنا تابىس ەتىلگەندە ولاردىڭ قاتتى قۋانعانىن بايقادىق. ءتىپتى، ۇيلەرىندەگى جەكە مۇراعاتتارىندا تۇرعان فوتوسۋرەتتەر تۋرالى ايتىپ جاتتى. ماسەلەن، اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ قىزى كلارا اپامىزدىڭ ۇيىنە باردىم. ول كىسى قۋانىشىن جاسىرماي: «سول كۇنى كىتاپتى جاستىعىمنىڭ استىنا قويىپ ۇيىقتادىم»، - دەپ كوزىنە جاس الدى. كلارا اپا ءوز اڭگىمەسىندە: «اكەمدى كورگەن جوقپىن، شەشەمنەن 8 ايلىعىمدا قالىپپىن. سوندىقتان، اتا-انامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيتىنمىن. اكە-شەشەمنىڭ سۋرەتتەرىن العاش رەت 17 جاسقا كەلگەنىمدە ءبىر-اق كوردىم»، - دەدى جىلاپ وتىرىپ. ەندى بۇل كىسىلەر ءومىر بويى «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى اتالىپ، ەل-جۇرتقا كوزتۇرتكى بولعان ادامدار عوي. جالپى، سەيىتوۆتەر مۇراتبەك، مۇسىلمانبەك، اسىلبەك ەسىمدى ءۇش اعايىندى ەكەن. ۇشەۋى دە وتە ءبىلىمدى، زيالى، توم قالاسىندا وقىعان كاسىبي دارىگەرلەر بولعان. الماتى قالاسىنداعى قازىرگى №5 ەمحانانىڭ نەگىزىن قالاعان وسى اسىلبەك سەيىتوۆ بولاتىن. وسى سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوزى ءتىرى بارلىق ۇرپاقتارى فوتوالبومنىڭ جارىققا شىعۋىن ەرەكشە تەبىرەنىسپەن قارسى الىپ جاتىر. ءبىز ولاردىڭ جاي-كۇيىن سونشالىقتى جاقىن تۇسىنە المايتىن شىعارمىز، مۇمكىن. ويتكەنى، «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى رەتىندە اكە-شەشەسىز ءوسىپ، قۋعىن كورگەن بالالار اتا-انالارىنىڭ سۋرەتتەرىنىڭ جارقىراپ جيناققا شىعۋىن شىن مانىندە وزگەشە سەزىممەن قابىلدايدى. سول سەبەپتى، الاشورداشىلاردىڭ بەينەلەرى الدىمەن ۇرپاقتارىنا ىستىق كورىنەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ولار - شىن مانىندە الاشتىڭ التىن ديدارى عوي.

- جالپى، البومدا قانشا سۋرەت جاريالاندى. ولاردىڭ قانشاسى بۇرىن جاريالانباعان سۋرەتتەر؟

- «الاش وردا» فوتوالبومىندا بارلىعى 362 سۋرەت جاريالاندى. ولاردىڭ ىشىندە تىكەلەي تاقىرىپقا قاتىسى بارى، سونداي-اق، الاشتىقتاردىڭ ءىزى قالعان قالالاردىڭ سول ۋاقىتتاعى سۋرەتتەرى ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ىشىندە تىكەلەي ءوزىم تاپقان ونعا جۋىق سۋرەت تۇڭعىش رەت تانىستىرىلىپ وتىر. سونداي-اق، باسىلىمداردا ءبىر مارتە جىلت ەتىپ كورىنىپ، باسقا كەزدە جارياعا شىقپاعان سۋرەتتەر دە بار. جالپى العاندا، بۇل سۋرەتتەر العاش رەت جاريالانىپ وتىر دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسپەگەن الدەبىر كىتاپتاردا، بولماسا باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، جۋىردا مۇحامەدجان تىنىشپەۆتىڭ كەنجە ۇلى داۋلەت تىنىشپاەۆپەن جولىقتىم. داۋكەڭ البومداعى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ دۋما دەپۋتاتى بولىپ جۇرگەن كەزىندەگى سۋرەتىن كورىپ تاڭعالدى. ول كىسى: «بۇل سۋرەتتىڭ مەندە كىشكەنتاي عانا ءتۇرى بار. ال، سەندە تولىق ەكەن» دەدى. ونىڭ سەبەبى، جۋىردا پەتەربور مۇراعاتىنان اتالعان سۋرەتتىڭ تولىق نۇسقاسى تابىلعان ەدى. ايتا كەتەرلىگى، بۇعان دەيىن ءتۇرلى جيناقتاردان، ونىڭ ىشىندە ماسكەۋدە جارىق كورگەن «رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارى» جيناعىنان كوشىرىلگەن سۋرەتتەر بىزدە ءالى دە تولىق ەمەس ەكەن. وسى ورايدا، ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ دا دۋماعا دەپۋتات بولىپ جۇرگەن كەزىندەگى سۋرەتتەرىنىڭ تۇڭعىش رەت تولىق نۇسقاسى تابىلدى. وسىعان دەيىن بۇل سۋرەتتەرگە ۇقساس سۋرەتتەر عىلىمي اينالىمدا بار بولاتىن. دەسە دە، البومعا ەنگىزىلگەن سۋرەتتەردىڭ كەيبىرى تۇپنۇسقا نەمەسە تۇپنۇسقاعا جاقىن سۋرەتتەر رەتىندە ءبىرىنشى مارتە شىقتى. سونىمەن قاتار، الاش قايراتكەرلەرى ۇرپاقتارىنىڭ جەكە مۇراعاتتارىنان بۇعان دەيىن ەشقايدا جاريالانباعان، بىزگە بەيمالىم سۋرەتتەر تابىلىپ جاتىر. بۇل سۋرەتتەر فوتوالبومنىڭ تولىقتىرىلىپ، ەكىنشى قايتارا باسىلۋىندا شىعادى دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.

فوتوالبومدا باقىتجان قاراتاەۆتىڭ تەمىرعالي نۇرەكەنوۆپەن بىرگە دۋماعا دەپۋتات بولىپ، انكەتا تولتىرىپ جاتقان سۋرەتى تۇڭعىش رەت جاريالاندى. ءاليحان بوكەيحانۇلى ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعاننان سوڭ، وعان سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا تۇسۋگە تىيىم سالىنعان ەدى. الەكەڭ سول كەزدە ورنىنا بەس ادامدى ۇسىنعان. ونىڭ ىشىندە شاكارىم دە بار. سول بەسەۋدىڭ بىرەۋى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ ەكىنشى دۋماعا دەپۋتات بولادى. ياعني، سول كەزدە تۇسىرىلگەن سۋرەت تۇڭعىش رەت جاريالانىپ وتىر. بۇل سۋرەتتى بىرقاتار عالىمدارعا كورسەتتىم، ولار اتالعان سۋرەتتى العاش رەت كورىپ وتىرعاندىعىن جەتكىزدى. سونداي-اق، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ سۋرەتى دە تۇڭعىش رەت جاريالانىپ وتىر دەگەن ويدامىن. ويتكەنى، بۇل سۋرەتتى بۇعان دەيىن ءوزىم باسپا بەتتەرىنەن كەزىكتىرمەگەن ەدىم. احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ، مۇحامەتجان تىنىشپاەۆتىڭ، البومنىڭ العاشقى بەتىندەگى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ سۋرەتتەرى دە ءبىرىنشى مارتە جاريالانىپ وتىر. البومنىڭ العاشقى بەتىندەگى الەكەڭنىڭ سۋرەتىنىڭ بۇعان دەيىنگى نۇسقالارى بويالعان، كوركەمدەلگەن تۇردە بولاتىن. ال، مىنا سۋرەت تۇپنۇسقاعا وتە جاقىن، ءتىپتى، كوشىرمەسى بولۋى مۇمكىن.

سونداي-اق، مۇستافا شوقايدىڭ شەتەلدە جۇرگەن سوڭعى ءبىر سۋرەتىن ابدۋاقاپ قارانىڭ «اباي» پورتالىنا جاريالانعان سوڭعى ءبىر ماقالاسىنان الىپ پايدالاندىق. بۇل سۋرەتتە مۇستافا شوقاي قاپقاز ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە تۇسكەن. سونداي-اق، سادىق امانجولوۆتىڭ «الماتى اقشامىنا» جاريالانعان سۋرەتى دە كوپشىلىككە تانىس ەمەس. مامبەت قويگەلدى اعامىز «الاش» پارتياسىنىڭ بىشكەكتەگى بولىمشەسىن قۇرعان قىرعىز ازاماتتارىنىڭ سۋرەتتەرىن بەردى. الاش ميليتسياسى مەن اسكەرىن قۇرۋعا بەلسەنە قاتىسقان، قىزمەت ەتكەن وفيتسەرلەردىڭ سۋرەتتەرى دە تۇڭعىش رەت توپتالىپ جاريالانىپ وتىر. كەيبىر ازاماتتار عالامتور ارقىلى «مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى سۋرەتتەر عوي، ونىڭ نەسى جاڭالىق؟» دەگەن سىڭايدا پىكىرلەر بىلدىرگەن ەكەن. ارينە، كوپشىلىگىنىڭ بەلگىلى سۋرەتتەر ەكەنى راس. بىراق، بۇل سۋرەتتەردىڭ جيناقتالىپ شىعۋى تۇڭعىش رەت مۇمكىن بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ قاتارىنا بۇرىن جاريالانباعان ون شاقتى سۋرەت قوسىلدى.

- ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، البومنان «الاش» پارتياسىنا قىرعىز حالقىنان بولىسقان تۇلعالاردىڭ سۋرەتتەرىن كەزدەستىردىك. مۇنى مامبەت قويگەلدى اعامىز فوتوالبومنىڭ جاڭالىعى رەتىندە قاراستىردى...

- ارينە، بۇرىن كەيبىر عىلىمي ماقالالاردا قىرعىز ازاماتتارىنىڭ «الاش» پارتياسىنىڭ بولىمشەسىن قۇرعانى ايتىلاتىن. ونىڭ ىشىندە، قىرعىز ازاماتتارىنىڭ «الاش» پارتياسىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنا شاقىرىلعانى تۋرالى مالىمەتتى بىلەمىز. ال، «الاش وردانىڭ» بىشكەكتەگى ءبىر قاناتى بولعان قىرعىز ازاماتتارى سۋرەتتەرىنىڭ توپتاستىرىلىپ جاريالانۋىنان الماعايىپ زاماندا قازاقتاردىڭ قىرعىز اعايىنداردى وزدەرىنە تارتقاندارى، قىرعىز ەلىندە «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇلكەن كۇش بولعانى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان، بۇل سۋرەتتەردىڭ ەنگىزىلۋىن فوتوالبومنىڭ جاڭالىعى رەتىندە قاراستىرۋىمىزعا ابدەن بولادى. بۇل سۋرەتتەر جيناققا مامبەت قويگەلدىنىڭ زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە ەندى.

- الاش اسكەرىنە قاتىسى بار بىرنەشە سۋرەتتەر جاريالانعان ەكەن. وسى سۋرەتتەردى تاعى دا تولىقتىرۋعا بولا ما؟

- الاش اسكەرىن قۇرۋعا اتسالىسقان كوپتەگەن ازاماتتاردى ماقالالاردان، عىلىمي زەرتتەۋلەردەن بىلەمىز. ال، ولاردىڭ سۋرەتتەرىن تولىقتىرۋ كەرەك. دەگەنمەن، بۇل باعىتتا كوپ ىزدەنۋ قاجەت. سەمەيدە الاش اسكەري پولكىن جاساقتاعان كاپيتان حاميت توقتامىشەۆ بولدى. المۇحامەد وسپانوۆ، سابىر سارعوجين ەسىمدى ازاماتتار باتىس الاش وردادا جاھانشالاردىڭ جانىندا ۇكىمەت قۇرىسىپ، سولارمەن بىرگە اسكەر جاساقتاعان ازاماتتار بولاتىن، كەيىن شەت ەلگە كەتىپ قالعان. ەگەر، بۇل باعىتتا جەمىستى جۇمىس ىستەسە، الاش اسكەرىنە قاتىستى جەكە كىتاپ، جەكە جيناقتار شىعارۋعا بولادى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» رومانىندا 1925 جىلى قىزىلوردادا الاشتىڭ تۋى دەپ كوتەرىلگەن باتىس الاشوردانىڭ جاسىل تۋى تۋرالى ايتىلادى، سونىمەن قاتار، سەمەيدە كاپيتان توقتامىشەۆتىڭ ءاليحان بوكەيحانۇلىنا سالت اتپەن كەلىپ، «الاشتىڭ» ءبىرىنشى پولكى ساپ تۇزەپ، كەلىپ تۇر دەپ راپورت بەرگەنىندە ولاردىڭ قولىندا اق تۋ بولعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. اق تۋدا ەسكىشە جازۋمەن «جاساسىن، الاش اۆتونومياسى! اللا جار!» دەپ جازىلعان ەكەن. سول سياقتى كوپتەگەن دۇنيەلەردى، الاشقا قاتىستى رامىزدەردى دەرەكتەر نەگىزىندە قايتادان جاساتۋعا بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بۇل - ءبىرتالاي ىزدەنىستى، اۋەسقوي ەمەس، عىلىمي ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى.

- «الاش وردا» فوتوالبومىندا ءار قايراتكەردىڭ سۋرەتى پەتەربورداعى بۋللا اتەلەسى، ورالداعى ونۋفريەۆ فوتوستۋدياسى، ومبىداعى ە.كەسسلەر فوتوستۋدياسى، تاشكەنتتەگى نازاروۆ اتەلەسى، ترويتسكىدەگى سەنيلوۆ فوتوستۋدياسى، قازانداعى كليماشەۆ فوتوستۋدياسى سياقتى قاي سالوندا، اتەلەدە تۇسىرىلگەنى جازىلعان. مۇنى قالاي انىقتادىڭىز؟

- فوتوالبومدى شىعارۋدا ەڭ كوپ ۋاقىت جۇمسالعان جۇمىستاردىڭ ءبىرى وسى بولدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ىشىندە بەلگىلى، بەلگىسىز تۇلعالار بار. ولار تۋرالى دەرەكتەردى بىرنەشە ماقالالارمەن، ەستەلىكتەرمەن سالىستىرۋ كەرەك بولدى. سول ۋاقىتتا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ىشىندە بۇل تۇلعالار بولدى ما، بولعان جوق پا، ءارتۇرلى تاريحي دەرەكتەر ارقىلى، كىتاپتار ارقىلى قاراۋ كەرەك ەدى. ءتىپتى، گۇلنار اپا مىرجاقىپقىزىنىڭ ءوزى ەستەلىگىندە وسى ۋاقىتقا شەيىن شاتاستىرىپ كەلگەن كەيبىر تۇلعالاردى 1989 جىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ جارى زىليحا جۇماباەۆاعا كورسەتكەنىن جازادى. زىليحا اپامىز سوندا سۋرەتتەگى تۇلعالاردى جازباي تانىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرىپتى. سوندىقتان، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇسكەن سۋرەتتەرىنىڭ جىلىن انىقتاۋ، قايدا تۇسكەنىن ءبىلۋ ءبىرتالاي ۋاقىتتى قاجەت ەتتى. مۇنىڭ بارلىعى دەرەكتانۋ تۇرعىسىنان جۇرگىزىلدى.

- وسى سۋرەتتەر تۇسىرىلگەن اتەلەلەر، سالوندار رەسەي دەرەكتەرىندە ءجيى كەزدەسە مە؟

- ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان رەسەي مۇراعاتتارىنا بارۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق. دەگەنمەن، بۋللا اتەلەسى ءوز زامانىندا پەتەربورداعى ەڭ ۇلكەن، جوعارى دەڭگەيدەگى اتەلە بولعان ەكەن. بۋللا دەگەن ۇلتى ەۆرەي ازاماتتىڭ فوتوستۋدياسى بولعان. ساياسي قايراتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى سول ستۋديادا سۋرەتكە تۇسكەن. رەۆوليۋتسيادان كەيىن اتالعان اتەلەنىڭ مۇراعاتى جان-جاققا شاشىلىپ، قولدى بولىپ كەتكەن ەكەن. بۇل سۋرەتتەردىڭ قاي جەردە تۇسىرىلگەندىگى تۋرالى دەرەكتەردىڭ كوپشىلىگىن عالامتور ارقىلى تاپتىق. تاريحشى حازىرەتالى تۇرسىن تاشكەنتتىڭ كينوفوتومۇراعاتىندا دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاشكەنتكە كەلۋىنە بايلانىستى بىرقاتار سۋرەتتەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. مۇنىڭ بارلىعىنا ازىرگە قول جەتكىزە الماي وتىرمىز. ويتكەنى، بۇل جۇمىستار ارنايى زەرتتەۋدى، ۋاقىتتى، قارجىنى قاجەت ەتەدى.

- ماعجان جۇماباەۆتىڭ بۇعان دەيىنگى بىزگە بەيتانىس، 1909 جىلى تۇسىرىلگەن سۋرەتىن كوردىك. ونى قايدان قولعا ءتۇسىردىڭىز؟

- «اڭىز ادام» جۋرنالى ءبىر ءنومىرىن ماعجان جۇماباەۆقا ارناپ شىعارعان ەكەن. بۇل سۋرەتتى سول جۋرنالدان الدىم. جۋرنال رەداكتسياسى دا اتالعان سۋرەتتى زەرتتەۋشىلەردەن العان بولۋى مۇمكىن.

- جيناقتاعى شاكارىمنىڭ ءدۇدامال سۋرەتى تۋرالى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر قانداي پىكىر ايتۋدا؟ بۇل بەينە تۇراعۇل ابايۇلىنا دا ۇقسايتىن سياقتى..

- بۇل سۋرەتتى مارات ەسكەندىرۇلىنىڭ كىتابىنان العانمىن. سول كىتاپتا عالىم ارنايى ماقالا ارناپ، سۋرەتتەگى تۇلعانىڭ شاكارىم بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. الايدا، انىق تانىلماعان. جالپى، فوتوالبومدا انىق تانىلماعان ەكى سۋرەتكە ەسىمدەرىنىڭ جانىنا سۇراق بەلگىسىن قويدىق. بىرەۋى شاكارىمگە قاتىستى، بىرەۋى سىرداريا وبلىسىنان ءىى دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانعان تىلەۋلى اللابەرگەنۇلىنا قاتىستى. جۋىردا مارات اپسامەتوۆ مامبەت قويگەلدى اعامىزدان ءدۇدامال سۋرەتتەگى تۇلعانىڭ شاكارىم ەمەستىگىن ايتىپتى. ياعني، شاكارىم بولماۋى دا ىقتيمال.

- البوم الداعى ۋاقىتتا تولىقتىرىلىپ قايتا جارىققا شىققالى جاتىر دەپ ەستىدىك؟

- فوتوالبوم شىققاننان كەيىن كوپتەگەن ادامدار حابارلاسىپ جاتىر. ءتىپتى، شەت ەلدىك عالىمدار دا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا تاعى دا تولىقتىرىپ باسقاندى ءجون ساناپ وتىرمىز. بارلىق سۋرەتتى تاعى ءبىر سۇزگىدەن وتكىزىپ، جۇيەلى باسىپ شىعارۋدى دا ويلاپ وتىرمىز. وعان ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك.

- «ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابادى» دەيدى عوي. وسى سۋرەتتەردى جيناستىرۋ، ىزدەستىرۋ بارىسىندا الاش مۇراسىنا قاتىستى تاعى قانداي تىڭ دەرەكتەرگە جولىقتىڭىز؟

- مۇحامەتجان تىنىشپاەۆتىڭ تۇركسىب قۇرىلىسى كەزىندە تۇسىرىلگەن كينوحرونيكاداعى بەينەسىن بالاسى تانىپتى. جاقىندا دەرەكتى فيلمدەردىڭ بىرىندە كورىپ قالاتىن شىعارمىز...

سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش

«الماتى اقشامى»، №144-145, 1-جەلتوقسان، 2012

مامبەت قويگەلدى، قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، پروفەسسور:

البومدا الاشتىڭ قىرعىز قاناتى كورسەتىلدى

- «الاش وردا» فوتوالبومىنىڭ شىعۋى قوعام ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق. ويتكەنى، الاش قوزعالىسى تۋرالى كوپتەگەن مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر، قۇجاتتىق جيناقتار جارىق كوردى، ءتىپتى، ەكى بىردەي ەنتسيكلوپەديا ومىرگە كەلدى. مۇنىڭ ءبارى قاۋىم ءۇشىن يگىلىكتى ءىس. الاش قوزعالىسىن قوعامعا تولىق كورسەتۋ، جەتكىزۋ جولىندا اتقارىلاتىن جۇمىس ءالى كوپ. سوندىقتان، «الاش وردا» فوتوالبومى الاش قوزعالىسىن تانىپ-بىلۋدە ورنى ەرەكشە ەڭبەك. مەنىڭشە، عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كوپ جاعدايدا جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا جان-جاقتى جەتە بەرمەيدى. ال، فوتوالبومنىڭ ءوز باعىتى بار. بۇل فوتوالبوم بولعانىمەن، ۇلكەن عىلىمي ىزدەنىستى قاجەت ەتەدى. فوتوالبومدا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى كەزەڭ-كەزەڭىمەن بەينەلەنەدى. جاستىق شاعىنان باستاپ، رەپرەسسيا قۇربانى بولۋى، ولاردى قازىرگى قازاق قوعامى قانشالىق قۇرمەت تۇتىپ وتىرعانى سۋرەت ارقىلى قامتىلادى.

الاش قوزعالىسى - ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋدىڭ جاڭا زامانعا ساي ينتەلەكتۋالدى، ەۋروپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن زيالىلار قوزعالىسى بولدى. قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءىرى قوزعالىس بولعان جوق. سوندىقتان، ونىڭ ورنى ەرەكشە. الاش قوزعالىسىنىڭ اۋقىمدىلىعى نەدە؟ مىسالى، الاش قوزعالىسىنا كورشى قىرعىز اعايىندار قاتىستى. قىرعىزستاندا «الاش» پارتياسىنىڭ فيليالى قۇرىلدى. ونى قۇرعان ابدىكەرىم سىدىقوۆ دەگەن قىرعىز ازاماتى ەدى. ول سول ءۇشىن رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. الاش قوزعالىسىنا قىرعىزدىڭ تالانتتى ۇلكەن اقىنى قاسىم تىنىستانوۆ تىكەلەي اتسالىستى. ونىڭ تەرگەۋ مەتاريالدارىندا «الاش قوزعالىسىنا قاتىستى» دەگەن ايىپ تاعىلعانى ايتىلادى. سول سياقتى يشانعالي ارالباەۆ قازاق زيالىلارىمەن ۋفاداعى عاليا مەدرەسەسىندە بىرگە وقىعان، احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن ۇزەڭگىلەس بولعان. فوتوالبومدا قازاق جاستارى احمەت بايتۇرسىنۇلىن ۋفاعا كەزدەسۋگە شاقىرعان كەزدە تۇسكەن سۋرەتى بار. وسى كەزدەسۋدە قازاق جاستارىمەن قاتار يشانعالي ارالباەۆ تا تۇر. كەيىن يشانعالي ارالباەۆ قىرعىز ءالفاۆيتىن جاسادى. قىرعىزستاندا الفاۆيتكە بايلانىستى وتكەن جيىنعا احاڭ دا شاقىرىلىپ، ءسوز سويلەدى. بايتۇرسىنۇلى يدەياسىن قولداعانى، ونى قىرعىز ەلىنە تاراتقانى ءۇشىن يشانعاليدى «قىرعىزدىڭ بايتۇرسىنوۆى» دەپ اتاعان. سونداي-اق، قاسىمبەك تەلتاەۆتىڭ سۋرەتىن تابۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. الاش وردا ۇكىمەتى قۇرىلعان ۋاقىتتا ۇكىمەتكە مۇشەلىككە كانديدات رەتىندە جالەل سولتاباەۆ دەيتىن قىرعىز ازاماتى كىردى. بۇل - الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى دەگەن ءسوز. سوندىقتان، الاشتىڭ قىرعىز قاناتىن كورسەتۋ - بۇل كىتاپتىڭ باستى جاڭالىعى دەر ەدىم.

«Abai.kz»