- شاعىن قالالاردىڭ بۇگىنگى احۋالى جۇرت­شىلىقتى الاڭداتاتىنى راس. 90-جىل­دارداعى توقىراۋ كەزىندە شارۋاسى العا باس­پاي قالعان شاعىن قالالاردىڭ ءتۇيىنى تومارداي، شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى شاش ەتەك­تەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شاعىن قالا­لار «شارشاپ-اق» تۇر. وسىعان وراي ەلباسى ۇكىمەتكە وسى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك احۋا­لىن ارتتىرىپ، كاسىپكەرلىكتى وركەندەتەتىن ار­نايى باعدارلاما ازىرلەۋدى تاپسىرعان ەدى. بۇگىندە باعدارلامانىڭ جوباسى دايىن. بيىل پيلوتتىق نەگىزدە ءوز جۇمىسىن باستاپ كەتتى.

جاسىراتىنى جوق، قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە تەك قانا ءبىر سالانىڭ ءونىمىن ءوندىرۋ ارقىلى پايدا كورىپ، كۇنىن كۇنەلتىپ وتىرعان بىرقا­تار قالا بار. بۇلاردىڭ قاتارىندا كەزىندە وبلىس ورتالىعى بولعاندارى دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، جەزقازعان، ارقالىق سەكىلدى ءداۋ­رەنىندە اتاعى ايعا جەتكەن قالالاردىڭ شار­ۋاسى ورگە باسپاي تۇرعان ەدى. قايسىبىر قالا تۇرعىندارى تەمىرجول بويىنان پايدا كورسە، ەندى ءبىرى ءوندىرىس-ونەركاسىپتەن ناپاقا كورىپ وتىر. مۇنىڭ بارلىعىنان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ-اق: ءبىر سالادان عانا كىرىس كورىپ وتىرعان شاعىن قالالاردىڭ بولاشا­عى دا بۇلىڭعىر بولماق. سوندىقتان، ەڭ اۋە­لى، ءبىر كاسىپورىنعا تاۋەلدى بولعان مونو­قا­لا­لاردىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتان­دىرۋ قاجەت. راس، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەن­سەك، قا­زاقستاندا 100-گە تاياۋ شاعىن قالا بار. سو­لاردىڭ ىشىنەن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ­دىڭ ءنا­تيجەسىندە شامامەن 1,5 ملن ادام تۇراتىن 27 ءبىر سالالى مونوقالانى انىق­تاپ، باع­دار­لاماعا ەنگىزدىك. 

شاعىن قالالار كوپ شوعىرلانعان ءوڭىر - قاراعاندى وبلىسى. بۇل ايماقتان سەگىز مونوقالا باعدارلاماعا ەندى. ولار - تە­مىر­تاۋ، جەزقازعان، ساتباەۆ، بالقاش، اباي، ساران، شاحتينسك، قاراجال. پاۆلودار وب­لى­سىنان ەكى قالا بار: ەكىباستۇز، اقسۋ قا­لا­لارى. سونداي-اق قوستاناي وبلىسىنان رۋد­نىي، جەتىقارا، ليساكوۆسك، ارقالىق، ال شى­عىس قازاقستان وبلىسىنان ريددەر، سە­رە­بريانسك، زىريانوۆسك، كۋرچاتوۆ قالالا­رى اتالعان باعدارلاماعا ەندى. جامبىل وب­لى­سىنان - ەكەۋ: جاڭاتاس پەن قاراتاۋ. قالعان وب­لىستاردان ءبىر شاعىن قالادان قاراس­تى­رىلعان. ولار: باتىس قازاقستان وبلىسىنان - اق­ساي، اتىراۋ وبلىسىنان - قۇلسارى، ماڭ­عىستاۋ وبلىسىنان - جاڭاوزەن، اقتوبە وب­لىسىنان - حرومتاۋ، اقمولا وبلىسىنان - ستەپنوگورسك، وڭتۇستىك قازاقستان وبلى­سى­نان - كەنتاۋ، الماتى وبلىسىنان - تە­كەلى قالاسى.

تاڭداۋعا ىلىككەن 27 مونوقالانىڭ دا تاع­دىرى ءبىر عانا قالا قۇراۋشى وندىرىسكە با­عىنىشتى. ماسەلەن، مونوقالالاردىڭ 19-ىن­دا قالا قۇراۋشى كاسىپورىندار تۇراقتى جۇمىس ىستەسە، بەسەۋىندە جارتىلاي جۇمىس ىستەپ تۇر، ال قالعان ءۇش قالادا ءوندى­رىس ورنى اتىمەن جوق. وسى قالالارداعى تۋىن­داپ وتىرعان پروبلەمالاردى ستيحيا­لىق جانە قۇتقارۋشىلىق سيپاتتا ەمەس، جۇيەلى جانە ۇزاق مەرزىمدى شەشۋدى جوسپار­لاپ وتىرمىز.

- دەمەك، قوردالانعان تۇيتكىلدى ءما­سەلەلەردى رەت-رەتىمەن شەشۋدىڭ جول­دارى قاراستىرىلىپ وتىر عوي... 

- ءيا، باعدارلاما اياسىندا بۇلاردى شەشۋدىڭ ءتورت باعىتى قاراستىرىلعان. ەڭ ال­دىمەن، تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن كاسىپ­ورىنداردىڭ وندىرىستىك سىيىمدىلىعىنا بايلانىستى مونوقالالاردى وڭتايلان­دى­رۋدى جۇزەگە اسىرامىز. ەكىنشى باعىت شا­عىن قالانىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋدى كوزدەيدى. بۇل دەگەنىمىز - مونوقالالاردا جۇ­مىسپەن قامتىلعانداردىڭ وڭتايلى قۇ­رىلىمىن جاساقتاۋ ءۇشىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە جاڭا دەم بەرۋ. بۇل ءۇشىن مو­نو­قالالارداعى كاسىپكەرلىكتى قول­داۋعا «بيز­نەستىڭ جول كارتاسى - 2020»، «جۇمىسپەن قام­تۋ - 2020» باعدارلامالارىنىڭ بار­لىق تەتىگى پايدالانىلادى. ءۇشىنشى باعىت بو­يىن­شا مونوقالالاردىڭ ەڭبەك رەسۋرس­تا­رى­نىڭ ۇتقىرلىعىن جوعارىلاتۋ، ياعني جوعارى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ الە­ۋەتى بار ەلدى مەكەندەرگە جانە ەكونو­مي­كالىق ءوسۋ ورتالىقتارىنا ءوز ەركىمەن كوشۋ­گە ىنتالاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. سوڭعىسى مونوقالالاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا باعىتتالادى.

بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، جوعارىدا اتى اتال­عان قالالاردىڭ الەۋمەتتiك-ەكونو­مي­كالىق دامۋ دەڭگەيi باسەڭ. ايتا­لىق، اۋىز­سۋ، جارىق، جىلۋ، گازبەن قامتاماسىز ەتۋ، كا­رiز جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا ينفراقۇرى­لىمدارىنىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. ءبا­رى ەسكىرگەن، توزعان، كەيبىرىندە ىستەن شىققان. ال قالا قۇراۋشى كاسiپورىندارىندا جۇمىس قارقىنى باياۋ. ەڭ وزەكتى ماسەلە - جۇمىس­سىز­دىقتىڭ بەلەڭ الۋى. وسى تاقىلەتتەس ءما­سە­لەلەردەن ءبىرجولا ارىلۋ ءۇشىن باعدار­لامانىڭ العاشقى كەزەڭىن ىسكە قوسىپ كور­گەن ەدىك. ناتيجە بار. قازىرگى كەزدە شاعىن قا­لالارداعى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار نى­ساندار جوندەلىپ، بىرقاتار ءىس تىندىرىلدى. اتاپ ايتقاندا، 27 مونوقالانىڭ بارلى­عىن­دا بىردەي جىلۋمەن قامتۋ جۇيەسىن جا­ڭار­تۋ، جول ساپاسىن ارتتىرۋ، كوپىرلەردى قال­پىنا كەلتىرۋ، قاۋىپتى جانە قاڭىراپ قال­عان عيماراتتاردىڭ قالدىقتارىن، سانك­تسيالانباعان ۇيىندىلەردى جويۋ، كوشەلەردى جارىقتاندىرۋ ءھام اباتتاندىرۋ، اۆتو­بە­كەت­تەر، اۋلالار، سپورت الاڭدارىن سالۋ سە­كىل­دى كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەت نىساندار قال­پىنا كەلتىرىلۋدە. 

ال ەندى باعدارلامانى تۇتاستاي الىپ قا­راستىرساق، ونى جۇزەگە اسىرۋ ەكى كەزەڭگە بولىنگەن. باستاپقى كەزەڭ - 2013-2015 جىل­داردى، ەكىنشى كەزەڭ 2020 جىلعا دە­يىنگى سەنىمدى دامۋ كەزەڭىن قامتيدى. بۇگىندە جەرگىلىكتى اكىمدىك پەن وبلىستىق ءماسليحات­تىڭ بەكىتۋىمەن 2013-2015 جىلدارعا ار­نال­عان شاعىن قالالاردى دامىتۋدىڭ كە­شەندى جوسپارى ازىرلەندى. باستى نازارعا ءىلى­نەتىن ماسەلە - ەكونوميكانى ءارتاراپ­تان­دىرۋ. بىرتە-بىرتە شيكىزاتتىق باعىتتان ارى­لۋىمىز قاجەت. بۇل ءۇشىن قوسالقى ءون­دىرىس وشاقتارىن اشۋ ءلازىم. دەمەك، ءار قالا­نىڭ اكىمىنە كەم دەگەندە ءبىر زاكىرلى جوبا دايىنداپ ۇسىنۋ مىندەتتەلدى. 

- ءسوزىڭىزدى بولەيىن، وقىرماندا­رى­مىزعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن زاكىرلى جوبا دەگەنگە انىقتاما بەرە كەتسەڭىز...

- بۇلار - ينۆەستيتسيالىق جوبالار، جو­عا­رىدا اتاپ وتكەندەي، شيكىزاتتىق باعىتتان ارىلۋ ءۇشىن جاسالعان بىردەن-ءبىر قادام. سو­نىمەن بىرگە شاعىن قالانىڭ ەكونوميكا­سىن ارتاراپتاندىرۋعا جاڭا سەرپىن اكەلەدى. ءزا­كىر­لى جوبا اياسىندا ەڭ از دەگەندە 100 ورىن­دىق جۇمىس ورىندارى اشىلادى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق الەۋەتى ءالسىز شاعىن قالالارداعى وندىرىستىك ءونىمنىڭ كو­لە­مىن 20 پايىزعا ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بە­رەدى. ماسەلەن، جەتىقارا قالاسىنداعى ءزا­كىر­لى جوبا - جالپى قۋاتى جىلىنا 750 مىڭ تونناعا جەتەتىن سۋلفيد رۋداسىن وڭدەيتىن، التىن شىعاراتىن زاۋىتتىڭ قۇرى­لىسى. بو­لاشاقتا بۇل جەردە 320-عا جۋىق جاڭا جۇ­مىس ورنى اشىلادى. ليساكوۆ قالاسىنداعى زاكىرلى جوبا - ليساكوۆ كار­تون-قاعاز كەشەنى (گوفروكارتون جانە جۇ­مىرت­قاعا ارنالعان ۇياشىق قاپتاما ازىرلەۋ ءوندىرىسى). مۇندا دا 100-دەن استام تۇراقتى جۇمىس ورنى پايدا بولادى. 

ەكىباستۇز قالاسىنداعى بوزشاكول تاۋ-كەن بايىتۋ كومبيناتىن الايىق، مىس ءوندى­رەتىن كەن ورنىندا قۇرىلىس جۇمىستارى قار­قىندى ءجۇرىپ جاتىر (بۇل جۇمىستارعا 1200 ادام تارتىلعان). ناقتى پايدالانۋعا بەرىلگەن ۋاقىتتا 1500 ادام تۇراقتى جۇ­مىس­پەن قامتىلادى. 

- كەزىندە وبلىس ورتالىقتارى بول­عان جەزقازعان مەن ارقالىقتىڭ قازىرگى كۇيى كورگەن قازاقتىڭ قابىرعاسىن قا­يىستىرادى. ەكى قالاداعى ەڭسەرۋ پرو­تسەسى قاشان ناتيجە بەرەدى؟ بۇل قالالار­دا ءبىرىنشى كەزەكتە قانداي شارۋالار قول­عا الىنىپ جاتىر؟

- 90-جىلدارداعى توقىراۋدىڭ ەكى قا­لا­داعى ەكونوميكالىق دامۋدى تۇرالاتىپ جىبەرگەنى راس. قازىر قوس قالادا دا احۋال ءوز­گەشە. ماسەلەن، ارقالىقتىڭ الەۋەتىن الەۋ­مەتتىك تۇرعىدان جاڭعىرتۋعا بيىل 110 ملن تەڭگە ءبولىندى. كەلەسى جىلى قاراستىرىلاتىن قار­جىنىڭ كولەمى بۇدان دا قوماقتى. ءازىر­شە بۇل قارجى قالانىڭ ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىستارىنا، اباتتاندىرۋعا باعىتتال­عان. ارقالىقتا الا جازداي جىلۋ-ەلەكتر ور­تالىعىن تولىعىمەن جاڭارتۋ جۇمىستارى جاسالدى. جوعارىدا ايتقان زاكىرلى جوبا ارقالىقتا دا بار. ولار - قۇس فابريكاسى، ەت كومبيناتىنىڭ جاڭا قۇرىلىسى. 

ال جەزقازعان ايماعى بويىنشا ەكى كە­شەندى جوبا ازىرلەنگەنى بەلگىلى. ءبىرىنشىسى - ۇكىمەتتىڭ جەزقازعان، ساتباەۆ جانە ۇلىتاۋ ءوڭىرىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامى­تۋ­دىڭ 2012-2017 جىلدارعا ارنالعان كە­شەن­دى جوسپارى، ەكىنشىسى - ءبىز اڭگىمە ەتىپ وت­ىرعان مونوقالالاردى دامىتۋ باعدار­لا­ماسىنىڭ تاڭداۋىنا ىلىگۋى. سونىمەن، جەز­قازعان-ۇلىتاۋ وڭىرلەرىن دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارىنا سايكەس، بۇل وڭىرلەردە كەن وندىرەتىن جاڭا كاسىپورىندار اشۋ، جەزقازعان - سەكسەۋىل تەمىرجول قۇرىلىسى، جەز­قازعان - قىزىلوردا، جەزقازعان - ار­قالىق اۆتوجولدارىن جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋ، قالا تۇرعىندارىن ساپالى اۋىزسۋ­مەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قوجامسەيىت جەر­استى سۋ كوزىن يگەرۋ، ءۇيتاس-ايدوس سۋ قۇبى­رىن قايتا جاڭعىرتۋ، جەزقازعان جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىن قايتا جاراقتاندىرۋ سياقتى اۋقىمدى جوبالار قامتىلعان. 

- ال ەندى ءتۇرلى كولىك جولدارىنان شال­عاي، تۇيىقتا ورنالاسقان مونوقا­لالارعا قاتىستى نە ايتۋعا بولادى؟

- ونداي قالالار دا بار. بۇلار - ار­قا­لىق پەن ستەپنوگورسك قالالارى. تۇيىقتال­عان قالا بولعاندىقتان دا مۇنداعى ەكو­نوميكالىق دامۋ تەجەۋلى. ارقالىق ءۇشىن تۇ­يىقتان شىعار جول - بىرەۋ-اق: ار­قالىق-شۇباركول تەمىرجولىنىڭ قۇرى­لى­سى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە قۇرىلىس تولىعىمەن ىسكە اسسا، ارقالىقتىڭ تىنىسى كەڭەيەدى. ال ستەپنوگورسك قالاسىن ايتار بولساق، اقمولا وبلىسىنداعى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ ءىرى ور­تالىعى وسى قالا دەسە دە بولادى، جالپى ءون­دىرىستىك ءونىم كولەمى 2009 جىلى 32,3 پايىز بولسا، 2010 جىلى - 27,5 پايىز، 2011 جىلى 28,9 پايىزدى قۇراپ وتىر.

- باعدارلامادا كاسىپكەرلەردىڭ ءرولى انىقتالعان با؟ 

- البەتتە. ەلدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن شاعىن قالالاردىڭ، شالعايداعى ەلدى مە­كەندەردىڭ تىرشىلىگىن كاسىپكەرلەر ارقىلى ءتۇ­زەۋ الدەقايدا ماڭىزدى. سەبەبى كاسىپكەر - ءوز شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ قانا قويماي، ماڭايىنداعى اعايىندارعا جۇمىس بەرۋشى. سوندىقتان مونوقالالاردا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قارجىلاي قولداۋ ءۇشىن سالالىق شەكتەۋلەرسىز نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەلەردى سۋبسيديالاۋ مولشەرىن ۇلعايتىپ وتىرمىز. ال وندىرىستىك (يندۋستريالىق) ينفراقۇرىلىمدى دامى­تۋ، جاڭا وندىرىستەر قۇرۋعا نيەت بىلدىرگەن كاسىپكەرلەرگە 1,5-3 ملن تەڭگەگە دەيىنگى ءمول­شەردە گرانتتار بەرىلەدى. سونىمەن ءبىر­گە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ بويىنشا الەۋمەتتىك ارىپتەستىك باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. بۇل باعىتتا ميكرو­كرە­ديتتىك ۇيىمدارى بار بيزنەس-ينكۋباتورلار قۇرۋ، كاسىپكەرلىكتى قولداۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ، ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان، جۇمىس­سىز جانە از قامتاماسىز ەتىلگەن تۇرعىن­دارعا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ شارالارى ورىندالاتىن بولادى. ماسەلەن، جاڭاوزەن قالاسىندا 2012-2014 جىل­دارعا ارنالعان كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ ارنايى جوسپارى اياسىندا جاڭاوزەندىك كا­سىپكەرلەردىڭ 13 جوباسى 56,2 ملن تەڭگەمەن قارجىلاندىرىلدى. سونداي-اق وسى قالادا جىل باسىنان بەرى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ور­تا­لىعى اشىلىپ، جۇمىس ىستەپ تۇر. 

- مونوقالالاردىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك ءبىر سالاعا ء(وندىرىس وشاعىنا) ماماندان­عانى ءمالىم. وسى رەتتە سول قالالاردىڭ قاي­سىسىندا بۇرىنعى مامانداندى­رىل­عان باعىتتى قالپىنا كەلتىرۋ جوس­پارلانىپ وتىر؟

- مىنا ماسەلەنى ەستەن شىعارماعان ءجون. ەلىمىزدىڭ نەگىزگى وندىرىستىك الەۋەتى وسى 27 مونوقالانىڭ اۋماعىندا شوعىرلانعان. مىسالعا حرومتاۋ قالاسىن الايىقشى، بۇل ايماقتا حروم رۋداسى وندىرىلەدى. رەسپۋب­لي­كا كولەمىندە، قالا بەردى تمد-نىڭ حروم ءون­دىرەتىن ەلدەرى بويىنشا حروم رۋداسىنىڭ 95 پايىزىن حرومتاۋ قالاسى وندىرەدى. قوس­تانايداعى جەتىقارا قالاسىندا «قوستاناي مينەرالى» اق اسبەست كومبيناتى جۇمىس ءىس­تەيدى. بۇل - قازاقستاندا جالعىز كومبي­نات. اسبەست تاۋارىنىڭ نەگىزىندە وندىرىلەتىن حريزوتيل-اسبەست رۋداسىن وندىرۋمەن اينا­لىسادى. 

قوستاناي وبلىسى سالىعىنىڭ 62 پا­يىزىن رۋدنىي قالاسىنىڭ ونەركاسىپ ءوندى­رىسىنەن تۇسەتىن قاراجات قۇرايدى. مۇنداي الەۋەتى جوعارى قالالار 2015 جىلعا دەيىن ەكونوميكاسى ابدەن نىعايعان سوڭ پوليقالا (كوپ سالالى) قاتارىنا شىعارىلادى. مىنە، وسى اتالعان قالالاردا مامانداندىرىلعان باعىت قايتا قالپىنا كەلتىرىلەدى. ايتسە دە كورسەتكىشتەرمەن كوپ ماسەلەنى شەشپەي­تى­نى­مىز انىق. نەگە دەسەڭىز، ءبىز تەحنولوگيا دا­مى­عان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي، دامىعان ەلدەردە حروم مەن مۇنايعا با­لاما تابىلسا، بۇل قالالاردىڭ كۇنى قاراڭ بولماسىنا كىم كەپىل؟! دەمەك، قام-قا­رە­كەتسىز وتىرۋعا استە بولمايدى. 

- شاعىن قالالارداعى جۇمىسسىز­دىق دەڭگەيىن تومەندەتۋگە، تۇرعىندار­دىڭ ورتاشا تابىسىن وسىرۋگە قاتىستى قانداي شارالار قاراستىرىلۋدا؟

- باعدارلاماعا سايكەس، 2015 جىلعا دە­يىن مونوقالالارداعى جۇمىسسىزدىق دەڭ­گەيىن 5,5 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ ءمىن­دەتتەلگەن. جالپى، شاعىن قالالارداعى ءوز­ىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋ كورسەتكىشى جوعارى پايىزعا يە. كوپتەگەن قالا ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قام­تۋى كاتەگورياسىنا كىرەدى. ماسەلەن، قارا­تاۋ­دا - 49,7 پايىز، ارقالىقتا -49,3 پا­يىز، جەتىقارادا - 47 پايىز، جاڭاتاستا - 37,1 پايىز، قۇلسارىدا 30,7 پايىزدى قۇ­رايدى. 

مىناداي قىزىق دەرەك بار: رەسپۋبليكا كولەمىندە جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5-5,8 پا­يىز اراسىندا بولسا، ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قام­تۋ كورسەتكىشى 40-45 پايىزدى قۇرايدى. البەتتە، بۇل كورسەتكىشتەن اركىم وزىنشە قورىتىندى شىعارۋى مۇمكىن. بۇل قازىرگى كۇن ءۇشىن جاقسى كورسەتكىش بولعانىمەن، بولاشاق ءۇشىن قاۋىپتى بولۋى ىقتيمال. سەبە­بى بۇلار - الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماعان ازاماتتار. ەڭبەككە جارامسىز بولا قالعان جاعدايدا بار شىعىندى مەملەكەت كوتەرۋى كەرەك بولادى. سوندىقتان قازىردەن باستاپ مەملەكەت كومەككە قول ۇشىن سوزىپ وتىر. بۇل كومەك باعدارلامانىڭ ءۇشىنشى باعىتىن­دا قامتىلعان: جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتار­دى قايتا وقىتۋ، جاڭا ماماندىققا دايار­لاۋ، ياعني باعدارلاما اياسىندا جاڭا ما­مان­دىق الىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋعا ءمۇم­كىن­دىك بار. 

- البەتتە، ەل ەكونوميكاسىن ءارتا­راپ­تاندىرۋ ءۇشىن جۇيەلى قۇراستىرىل­عان كەشەندى جوبانىڭ بولعانى ءوز ال­دى­نا، بولىنگەن قاراجاتتىڭ ءبىر تيىنى جەلگە ۇشپاي، سول باعىتقا جۇمسالعاندا عانا ناتيجە بولارى انىق. باعدارلا­مانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن قانشا قارجى بولىنۋدە؟

- باعدارلاماعا ەنگەن شاعىن قالالار­داعى كاسىپكەرلەرگە جوعىن تۇگەندەپ، بارىن اسىرۋعا مەملەكەتتەن 18 ملرد تەڭگە ءبولى­نەدى. ال باعدارلامانىڭ پيلوتتىق جوبا­سىنا 6 ملرد تەڭگە بولىنگەن بولاتىن. كەلەسى جىلى بۇل سومادان دا قوماقتى قارجى قا­راستىرىلماقشى، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت­تەن 2013 جىلى - 34,1 ملرد تەڭگە، 2014 جى­لى - 37,8 ملرد تەڭگە، 2015 جىلى 48,3 ملرد تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانعان. 

بيىل مونوقالالارداعى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسار­تۋعا بولىنگەن 6 ملرد تەڭگە كوممۋنالدىق تۇيتكىلدەردى شەشۋگە، شاعىن قالالاردى يە­سىز قالعان بوس ۇيلەردەن تازالاۋعا، ابات­تان­دىرۋ سىندى 27 مونوقالاداعى الەۋمەتتىك ما­ڭىزى بار 171 جوباعا باعىتتالدى. 

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن دەرەك، رەسپۋبليكا كولەمىندە 520-دان اسا قاڭىراپ بوس تۇرعان ءۇي تىركەلگەن ەكەن. الدىمىزداعى جىلى بۇ­لاردىڭ ىسكە جاراعانىن قالىپقا كەلتىرىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە ۇسىنىپ، جاراماعانىن ءسۇرۋ ءۇشىن مەملەكەت ەسەبىنەن 750 ملن تەڭگە بولىنبەكشى. 

باعدارلامانىڭ اياسىندا بىرقاتار ين­ۆەس­تي­تسيالىق جوبانى جەكە ينۆەستورلار­دىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن ىسكە اسىرۋ كوزدەل­گەن. سول سياقتى مونوقالالارعا جاقىن ور­نا­لاس­قان پەرسپەكتيۆالى پايدالى كەن ور­ىن­دا­رىن، «قازگەولوگيا» ۇك» اق نەمەسە كا­سىپ­ورىنداردىڭ شيكىزات بازاسىن ۇلعاي­تۋعا مۇددەلى جەكە ينۆەستورلاردىڭ قاتى­سۋى­مەن ولاردى تولىعىمەن بارلاۋ شارا­لارىن ايقىنداي وتىرىپ، انىقتاۋ ءجۇر­گىزىلەدى. 

تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، رەسەيدە دە شاعىن قالالارعا ارنالعان باعدارلاما بار. ولار بۇل باعىتقا 1,5 ملرد رۋبل جۇم­سايدى. ءبىزدىڭ تەڭگەگە شاققاندا - نە­با­رى 7 ملرد تەڭگە. ال ءبىز ءبىر جىلعا - 34 ملرد تەڭگە، ءۇش جىلعا 120 ملرد تەڭگە قاراستىرىپ وتىرمىز. بىزدە 27 مونوقالا تىركەلسە، رە­سەي­دە ولاردىڭ سانى - 300. ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز، سوندا ءبىز قاراستىرعان قاراجاتقا مو­نوقالالاردىڭ بارلىعى 90 پايىزعا جاڭارۋى ءتيىس. 

- وسى كەزەكتە تاعى ءبىر سۇراق تۋىن­داي­دى: باعدارلاماعا ەنبەي قالعان قا­لالاردىڭ بولاشاعى قالاي بولماق؟

- قازىرگى ۋاقىتتا مونوقالالاردان باس­قا، ەلدە 41 شاعىن قالا تىركەلىپ وتىر. وندا 876,4 مىڭ تۇرعىن بار، ياعني ەلدەگى تۇرعىن­داردىڭ 5 پايىزى شوعىرلانعان. سونداي-اق 6432 اۋىلدىڭ ورتالىعى بولىپ وتىرعان 504 ءىرى كەنت بار، ونداعى حالىق سانى قازىر 2 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. وڭىرلەردى دامىتۋ باع­دارلاماسى شەڭبەرىندە وسى شاعىن قالا­لار مەن ءىرى تىرەكتى اۋىلدىق پۋنكتىلەر­دەگى كوممۋنالدىق-ينجەنەرلىك ينفراقۇ­رى­لىمعا قوسىمشا قارجى بولىنە­دى. 2013 جىلى وسى ماقساتتارعا 23,5 ملرد تەڭگە قا­راستىرىلىپ وتىر. بيىل پيلوتتىق جوباعا 14 ملرد تەڭگە ءبولىندى.

- باعدارلامانىڭ تۇساۋى كەسىلگەن تەمىرتاۋ قالاسىنداعى جيىندا ەلى­مىز­دىڭ پرەمەر-ءمينيسترى سەرىك احمەتوۆ: «مونوقالالار باعدارلاماسىنىڭ اكىم­دەر ءۇشىن ەمەس، حالىقتىڭ قامى ءۇشىن ءازىر­لەن­گەنىن ەستەن شىعارماڭىز­دار»، - دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن بولاتىن. باع­دار­لا­مانى باستان-اياق تياناقتى تۇردە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋ­شى بيلىك وكىلدەرىنە قانداي تالاپتار قويىپ وتىرسىزدار؟