«ەكونوميكاداعى نەگىزگى سەكتورلاردى قازىر مەملەكەت مەنشىگىنە قايتا الۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءۇردىس تىم ۇزاققا سوزىلعانىمەن قويماي، وعان شامادان تىس كوپ نازار اۋدارىلۋدا. سوندىقتان دا «مەملەكەت ءبارىن شەشە الادى» دەگەن قاجەتسىز ەيفوريا تۋىندادى. بۇل - جالعان ەيفوريا. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە مەملەكەت ەكونوميكالىق سەكتورلاردى ءوز مەنشىگىنە الۋعا ءماجبۇر. بىراق ءدال قازىر مەملەكەتتىڭ ءوز موينىنا شامادان تىس كوپ مىندەتتەمە الىپ وتىرعانى - مەنىڭشە، قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى. ۇكىمەت ءبىر جارىم جىل بويى داعدارىسقا قارسى قيمىلداماي وتىردى، ولاردىڭ شەشىمى تىم كەش جاسالدى» - دەيدى قازاستان دامۋ ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماعبات سپانوۆ «ايقىن» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

«ەكونوميكاداعى نەگىزگى سەكتورلاردى قازىر مەملەكەت مەنشىگىنە قايتا الۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءۇردىس تىم ۇزاققا سوزىلعانىمەن قويماي، وعان شامادان تىس كوپ نازار اۋدارىلۋدا. سوندىقتان دا «مەملەكەت ءبارىن شەشە الادى» دەگەن قاجەتسىز ەيفوريا تۋىندادى. بۇل - جالعان ەيفوريا. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە مەملەكەت ەكونوميكالىق سەكتورلاردى ءوز مەنشىگىنە الۋعا ءماجبۇر. بىراق ءدال قازىر مەملەكەتتىڭ ءوز موينىنا شامادان تىس كوپ مىندەتتەمە الىپ وتىرعانى - مەنىڭشە، قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى. ۇكىمەت ءبىر جارىم جىل بويى داعدارىسقا قارسى قيمىلداماي وتىردى، ولاردىڭ شەشىمى تىم كەش جاسالدى» - دەيدى قازاستان دامۋ ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماعبات سپانوۆ «ايقىن» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

- ماعبات ورىسبەكۇلى، قارجى مينيسترلىگى قاراپايىم حالىققا ارنالعان قۇندى قاعازدار شىعارۋدى ۇسىندى. مينيسترلىكتىڭ ويىنشا، بۇل قۇرالدىڭ كومەگىمەن قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا ەكونوميكانى قولداۋ ءۇشىن حالىقتىڭ اقشاسىن تارتۋعا بولادى ەكەكن. بۇل شارا ءوزىن قانشالىقتى اقتاي الادى؟
- ەگەر مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدار شىعارۋ جاعىنان قاراساق، وندا حالىقتىڭ مەملەكەتتىك قاعازدارعا دەگەن سەنىمنىڭ تىم تومەن ەكەنىن ايتار ەدىم. حالىق اقشاسىن سالادى، بىراق ونىڭ قايتارىمى جوق. كەزىندە حالىققا «قازاقمىس»، «قازمۇنايگاز» سياقتى قازاقستانداعى جۇيەقۇراۋشى كومپانيالاردىڭ قاعازدارىن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەدى. وسى مۇمكىندىك حالىققا سول كەزدە ۇسىنىلعان بولسا، ءىس وڭعا باسار ەدى. «قازاقتەلەكومنىڭ» قاعازدارى دا ارزانىراق بولار ەدى. بىراق قازىر داعدارىستان، 2009 جىلدىڭ اقپانىنداعى دەۆالۆاتسيادان كەيىن، وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك قارجى قۇرالدارىنا دەگەن سەنىم ازايىپ وتىر. ويتكەنى قازاقستانداعى ەكونوميكالىق ورلەۋ كەزەڭىندە قوعامنىڭ ون جىل بويى جيناعان قارجىلىق رەسۋرستارىنىڭ ءتيىمسىز جۇمسالعانىن حالىق كورىپ وتىر. سوندىقتان مەن حالىقتىڭ مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدارعا جاپپاي اقشا سالاتىنىنا ونشا سەنىڭكىرەمەيمىن. ايتسە دە زەينەتاقى قورلارى سياقتى زاڭدىق نەمەسە قارجىلىق ۇيىمدار از بولسا دا تۇراقتى تابىس كورۋگە مۇددەلى بولۋى مۇمكىن. ولار سەنەدى. بىراق قاراپايىم حالىق سەنبەيتىن شىعار. ءتىپتى ولاردىڭ باسىم بولىگىندە ينۆەستيتسيا سالاتىنداي قارجىلىق رەسۋرستارى دا جوق. تەك جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى الىپساتارلىق، بيلىككە جاقىندىعىنان تۋىنداعان الىپساتارلاردىڭ ارقاسىندا اينالىمعا مول اقشا سالىپ ۇلگەرگەن جەكەلەگەن شوعىر عانا بار. ال حالىقتىڭ قالعان بولىگىندە مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدارعا اقشا سالۋ مۇمكىندىگى جوق. بۇل قارجى قۇرالدارىنىڭ ءتۇرى دە شەكتەۋلى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ قارجىلىق ماسەلەدەگى ساۋاتى ءالى دە جەتكىلىكسىز. تەك سوڭعى ۋاقىتتان بەرى عانا الماتى وڭىرلىك قارجى ورتالىعى بەلگىلى ءبىر رەفورمالار مەن باعدارلامالارىنىڭ كومەگىمەن قۇندى قاعازدارعا اقشا سالۋدىڭ پايداسىن حالىققا تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ كەلەدى. شىن مانىندە، حالىقتىڭ قارجىلىق مادەنيەتى تىم تومەن. حالىق دوللاردى، ەۆرونى، تەڭگەنى، جىلجىمايتىن مۇلىكتى عانا بىلەدى. بىراق قازىر زامان وزگەرىپ كەلەدى. ەندى حالىق ءالىپتىڭ ارتىن باعادى، ويتكەنى ولار اقشاسىن مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدارعا سالعاننان گورى، ۇيىندە ساقتاعاندى تىنىش كورەدى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىڭ ءوزى دە ءوز سالىمشىلارىنا سىيلاستىقپەن قارامادى. ەلدەگى جۇيەقۇراۋشى ەكى بانكپەن بولعان وقيعالاردان سوڭ حالىق دەپوزيتتەگى اقشاسىن قايتارىپ الدى. ارينە، بۇل دەپوزيتتەردىڭ ءبىر بولىگى وزگە بانكتەرگە اۋىستى، بىراق قارجى رەسۋرستارىنىڭ دەنى ۇيدەگى ماتراتستاردىڭ استىنا تىعىلدى. ويتكەنى ادامدار بانككە سالىنعان ءوز اقشاسىنىڭ «كۇيىپ» كەتۋىنەن قورىقتى. ەل تاريحىندا مۇنداي مىسالدار بولعان. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ شۋلىسى - 90-جىلداردىڭ ورتاسىنداعى «كرامدس» بانك. ول كەزدە دە بۇل بانككە ەشقانداي قاۋىپ تونبەيدى دەپ سەندىردى. بىراق بانك بانكروتقا ۇشىرادى. كەزىندە مۇنداي جاعدايلار «ناۋرىز» بانكپەن دە، اتاقتى «ۆاليۋت-ترانزيت» بانكپەن دە بولدى. ولاردىڭ بارلىعى دا ءىرى بانك بولاتىن. بۇل جەردە دە، نەگىزىنەن، جەكە تۇلعالار شىعىنعا باتتى. سوندىقتان حالىق قازىر مۇنداي قۇرىلىمدارعا ساقتىقپەن قارايدى، مەنىڭشە، الداعى بەس جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ سەنىمىن جاۋلاۋ وتە قيىنعا سوعادى.
- وندا قارجى مينيسترلىگى قانداي تەتىكتەرگە سەنىپ وتىر؟
- قارجى مينيسترلىگى حالىقتان قارىزعا اقشا الۋدى كوزدەيدى. ەگەر كەڭەس زامانىنداعى تاريحتى ەسكە الساق، كەزىندە 3 پايىزدىق مەملەكەتتىك زايم وبليگاتسيالارى بولعان. ءىس جۇزىندە بۇل قارىز 30 جىلدان كەيىن قايتارىلا باستادى. بىراق بۇل، ارينە، باسقا اقشا بولاتىن. حالىق سول كەزدە-اق مۇنداي قۇرالعا سەنىمسىزدىك تانىتقان. قازىر دە ينۆەستيتسيا سالۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان جوق. اسىرەسە، تەڭگەمەن. ارينە، مەملەكەتتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ول قارجى رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعىن سەزىنۋدە، مەملەكەت ەل بيۋدجەتىن تولىقتىرۋدىڭ كەز كەلگەن جولدارىن ىزدەستىرەدى. ويتكەنى قازىرگى بيۋدجەتتىڭ قۇلدىراۋعا ۇشىراعانى بار، باتىستان بۇرىنعىداي ارزان، «ۇزىن» اقشا الاتىن مۇمكىندىك جوق، وسىنىڭ بارلىعى ەلدەگى قارجىلىق ساياساتتىڭ بىرجاقتى ەكەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى زور قارجىلىق الەۋەتىمىز بولا تۇرا، قوماقتى ۇلتتىق قورىمىز بولا تۇرا، تابيعي بايلىقتارىمىزدىڭ مولدىعىنا قاراماستان، قازاقستانداعى باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى مينۋس بەلگىسىن كورسەتتى. ويتكەنى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ كورسەتكىشى - مينۋس 2 پايىز. ەگەر بيىل ەلىمىز ءىجو-ءنىڭ مينۋس 5 پايىزىن ساقتاپ قالاتىن بولسا، مۇنى قازىرگى جاعدايدى، قارجىلىق-بيۋدجەتتىك سالاداعى باسقارۋدىڭ قازىرگى ۇلگىسىن ەسەپكە الا وتىرىپ، وتە جاقسى جەتىستىك دەپ باعالاۋعا بولادى.
- حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتى بىزگە نە بەرەدى؟
ەڭ الدىمەن، قارجىلىق ساۋات دەگەنىمىز - قۇقىقتىق ساناسى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى قۇقىقتىق ساناسى بار ادام زاڭ اياسىندا ارەكەت ەتەدى. سول كەزدە تيىسىنشە، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تىنىسى تارىلادى، قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ مۇمكىندىگى ازايادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامدار ءوزىنىڭ قۇقىعىن بىلەتىن بولادى. مىسالى، وتكەندە قانداي جاعداي ورىن الدى؟ قىسقا مەرزىم ىشىندە جاڭا سالىق جۇيەسى ەنگىزىلىپ، ونىڭ جاڭا باعدارلاماسىنداعى اقاۋلىقتىڭ سالدارىنان جۇيە ىستەن شىعىپ قالدى. مىڭداعان كومپانيانىڭ ەسەپشىلەرى ادال جولمەن ەسەپتەرىن جىبەرە الماي قالدى، ال قارجى مينيسترلىگىنىڭ باسشىلارى بۇل ماسەلەنىڭ بىزگە قاتىسى جوق دەپ ات-تونىن الا قاشتى. مۇنداي جاعدايدا قارجى جۇيەسىنە قالايشا سەنۋگە بولادى؟ مەنىڭشە، بۇل جەردە قارجى مينيسترلىگىندەگى مۇنداي وقيعاعا جول بەرگەن باسشىلاردىڭ ءوز قىزمەتىنە سايكەس ەمەستىگىنە قاتىستى ماسەلەنى توتەسىنەن قويۋ كەرەك. كەز كەلگەن جاڭا قۇبىلىس سىناقتان ءوتۋى كەرەك. پيلوتتىق جوبا. ءبىز بولساق، جىلدىق ەسەپ بەرۋگە ءبىر-اق اي قالعان كەزدە وسىنداي جاڭا جۇيەنى ەنگىزىپ، ول جۇيە وكىنىشكە قاراي، ىسكە اسپاي قالدى. مەنىڭ ويىمشا، بىلتىرعى جىلدان بەرى شەكتەن تىس ساياسيلانىپ كەلە جاتقان قارجىلىق-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قاتىناستار ەندى ۇكىمەتتىڭ بىلىكسىزدىگىنەن ودان سايىن ۋشىعىپ كەلەدى. ارينە، «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى جاعدايدى باقىلاۋعا تىرىسىپ وتىر، بىراق ولاردىڭ قولىندا بيلىكتىڭ اتقارۋشى ورگاندارىنداعىداي مىقتى تەتىكتەر جوق. سوندىقتان ولارعا دا بۇل جاعدايمەن كۇرەسۋ قيىن بولادى. جۇيەنىڭ جۇمىسى ءتيىمسىز، بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا ادامدار ءبىر قازىقتى اينالىپ جۇرە بەرەدى. ەلدەگى قارجىلىق جاعداي كۇردەلى بولىپ وتىر. قازىر بيۋدجەتتىك جوسپار، جالپى، ەلدىڭ پريوريتەتتەرى وزگەرىپ وتىر. بۇل قازىرگى جۇيەنىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتەدى.
- الماتىدا استىق ساۋدالايتىن «ەۋرازيالىق ساۋدا جۇيەسى» تاۋار بيرجاسىنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا ءبىراز بولدى. بيرجانى ۇيىمداستىرۋشىلار ونداعى باعالاردىڭ اشىق، ادىلەتتى قالىپتاساتىنىن ايتىپ وتىر. جالپى، ەلدەگى بيرجالىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ بولاشاعىن قالاي باعالايسىز؟
- تاۋارلىق بيرجاعا كەلسەك، بۇل ماسەلە باياعىدا-اق كوتەرىلگەن. مەنىڭ ويىمشا، تاۋار بيرجالارى قاجەت، اسىرەسە، جانار-جاعارماي ساۋدالايتىن بيرجا كەرەك. بولاشاقتا ونىڭ دا نارىقتاعى سۇرانىس پەن ۇسىنىس زاڭدارىنا سايكەس كەلەتىنىنە سەنەمىن. ارينە، ازىرگە كەمشىلىكتەر بار. ەندى تەك ۋاقىت كەرەك. بۇل جەردەگى تاعى ءبىر ماسەلە - مۇنداي بيرجا بىزدە تىم كەش اشىلدى. ونى 90-جىلداردىڭ اياعىندا-اق اشۋ كەرەك ەدى. بيزنەس ءۇشىن ەڭ باستىسى - جەڭىلدىكتەر ەمەس، تۇراقتى سالىق جۇيەسى. سول جۇيەمەن 5-6 جىل جۇمىس ىستەگەن ادامدار جۇيەنىڭ وزگەرمەيتىنىنە سەنۋى ءتيىس. وعان قوسا، سالىقتار دا جەڭىل بولۋى كەرەك. ەگەر سالىقتىڭ جۇگى اۋىر بولسا، قارجى اينالىمىنىڭ دەنى كولەڭكەلى سەكتورعا كەتىپ قالادى. ءتىپتى كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قاتىستى رەسمي ستاتيستيكانى الساق تا، ماسەلەن، 2004 جىلى كولەڭكەلى سەكتوردىڭ ۇلەسى 23 پايىزدى قۇراعان. ال وتكەندە عانا قارجى ورگاندارى جاريالاعانداي، ونىڭ قازىرگى ۇلەسى 20-21 پايىزدى قۇراپ وتىر ەكەن. بەس جىلدىڭ ىشىندە بۇل كورسەتكىش جاقسارعان جوق. سويتە تۇرا، ىشكى جالپى ءونىمنىڭ اينالىمى 4 ەسەگە ءوستى. كولەڭكەلى سەكتوردىڭ ۇلەسى سول قالپىندا ساقتالىپ وتىر. مەنىڭ پىكىرىمشە، مەملەكەتتىڭ العا قويعان ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - قارجىداعى كولەڭكەلى سەكتوردىڭ ۇلەسىن قىسقارتۋ. ال تاۋارلىق-شيكىزاتتىق بيرجالار بەلگىلى ءبىر دەلدالداردان ارىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى كەيدە ءبىر تاۋارعا 7-8 دەلدال كومپانيانىڭ ۇستەمە باعاسى قوسىلادى. بۇل، ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل بىلىققا تىم كوپ ادام ارالاسىپ كەتكەن. سوندىقتان تاۋارلىق-شيكىزاتتىق بيرجا - كولەڭكەلى سەكتوردىڭ ۇلەسىن ازايتۋعا باعىتتالعان دۇرىس قادام. ەندى مۇنداي بيرجانىڭ بولاشاعى وزىمىزگە بايلانىستى. ەگەر باسشىلار ميتينگ ۇيىمداستىرىپ، ۇراندار تاستاعاندى قويىپ، ونىڭ ورنىنا جاعدايدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، شىن نيەتپەن جۇمىس ىستەۋگە كىرىسسە، ءبارى دە جونگە كەلەدى. ايتپاقشى، ۇران تاستاۋدى ءبىز ۇكىمەت وتىرىستارىندا ءجيى بايقايمىز. الدىمەن پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بەرىلەدى، سوسىن 1-2 اي بويى قوزعالىستار بايقالىپ، اقىرى ءۇن-ءتۇنسىز جىم بولادى. ونىڭ كلاسسيكالىق مىسالى - الماتىنى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى سۋ كۇزەتىلەتىن ارنايى اۋماقتاعى زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردى بۇزۋ. بۇل ۇيلەر ءالى كۇنگە دەيىن سول ورىندارىندا تۇر. ماسەلە شەشىلمەدى. ەگەر بىزدەگى بارلىق ماسەلەلەر وسىنداي قارقىنمەن شەشىلەتىن بولسا، وندا تاۋار بيرجاسىندا دا ەشقانداي اشىقتىق بولمايدى. ۇكىمەتكە قانشا جەردەن كوڭىلىم تولماسا دا، ونىڭ جۇمىسىندا دا كەيبىر وڭ وزگەرىستەردىڭ بار ەكەنى راس. مىسالى، ولاردىڭ قولعا العان سوڭعى شارالارى كەيبىر سالالاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك اشادى. بىراق ەكىنشى ءبىر ماسەلە - قاشانعى قايتا جوسپارلاي بەرەمىز؟
- الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارعا دا اۋەل باستا ۇلكەن ۇمىتتەر ارتىلعان ەدى. ونىڭ العاشقى ناتيجەلەرى قانداي، جۇمىستىڭ مۇنداي مەحانيزمى ءوزىن قانشالىقتى اقتاپ ۇلگەردى؟

<!--pagebreak-->
- ءيا، ولارعا ۇلكەن ءۇمىت ارتىلدى. بىراق ءتيىستى زاڭدار قابىلدانعان كەزدە، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تولىعىمەن جەكەمەنشىككە اينالعان كەزدە، مۋنيتسيپالدى مۇلىككە بايلانىستى قۇقىقتىق مارتەبەلەر ايقىندالماي قالدى. ستراتەگيالىق سالالاردا مەملەكەتتىك مەنشىك پەن جەكەمەنشىك قاتار بولدى. قالالىق مەنشىكتىڭ مارتەبەلەرى ايقىندالمادى. وسى جەردە كوپتەگەن زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول اشىلدى. سودان كەيىن جەكەمەنشىك پەن مەملەكەت نەگىزىندەگى الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار قۇرىلدى. مەملەكەت باعىتتايدى، جەكەمەنشىك قارجى سالادى، مەحانيزم وسىلاي جۇمىس ىستەيدى. ويتكەنى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق سالا ءدال وسى اكك ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. يدەيا جاقسى، بىراق وكىنىشكە قاراي، ونىڭ حالىق كورەتىندەي ناتيجەلەرى ازىرگە بايقالمايدى. ەندى تەك كۇتۋ كەرەك. ويتكەنى اكك مۋنيتسيپالدى مەنشىك سياقتى اۋىر پروبلەمانى شەشە الادى. بۇل جەردەگى قاۋىپ - سول وڭىردەگى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالاردىڭ حالىقتى ۇمىتىپ، اكىمدەرگە قىزمەت ەتىپ كەتپەۋى. وسىلايشا ولاردىڭ اكىمدىكتەردىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ كەتۋىنەن ساقتانۋىمىز كەرەك. ەڭ باستى پروبلەمالار - وسى. الەمدە اكك-ءتىڭ ءساتتى شىققان ۇلگىلەرى كوپ. بىراق ول جاقتا ارينە، بىزدەگىدەي مەملەكەتتىڭ تەرەڭ ارالاسۋى بولعان جوق. ءبىزدىڭ جۇيەدە ءاۋ باستان-اق مەملەكەتتىك مونوپوليزم باسىم بولدى. كەزىندە ەكونوميكالىق سەكتوردىڭ 80 پايىزى جەكەمەنشىكتىڭ قولىندا بولعان كەزدە دە مەملەكەتتىڭ ءرولى شەشۋشى ماڭىزعا يە بولعان. مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءۇردىس تىم ۇزاققا سوزىلعانىمەن قويماي، وعان شامادان تىس كوپ نازار اۋدارىلۋدا. سوندىقتان دا «مەملەكەت ءبارىن شەشە الادى» دەگەن قاجەتسىز ەيفوريا تۋىندادى. بۇل - جالعان ەيفوريا. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە مەملەكەت ءوز مەنشىگىنە الۋعا ءماجبۇر. بىراق ءدال قازىر مەملەكەتتىڭ ءوز موينىنا شامادان تىس كوپ مىندەتتەمە الىپ وتىرعانى - مەنىڭشە، قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى. تەمىرجول كولىگى، اۆياتسيا، مۇناي-گاز، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى بولسىن بارىنە مەملەكەت ارالاسسا، مۇنداي سومانى كوتەرىپ الۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ شاماسى كەلمەي قالادى. سوندىقتان ءبىزدى الدىمىزدا تالاس-تارتىسقا تولى ساياسي كۇندەر كۇتىپ تۇر. ويتكەنى ۇكىمەت ءبىر جارىم جىل بويى داعدارىسقا قارسى قيمىلداماي وتىردى، ولاردىڭ شەشىمى تىم كەش جاسالدى. مەنىڭ ويىمشا، بەلگىلى ءبىر بەتبۇرىستار جاسايتىن كەزى كەلدى. ونىڭ ۇستىنە، جاقىن ارادا بەس جىلدىق جوسپار قابىلدانادى. مەن مۇنى قولدايمىن، ويتكەنى بەس جىلدىق جوسپارمەن بەلگىلى ءبىر باعىتتار مەن باسىمدىقتار بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە بولادى. مىسالى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى - جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى مەملەكەتتەردە قابىلدانعان بەس جىلدىق ينديكاتيۆتىك جوسپارلار ءوزىن باياعىدا اقتادى، بۇل ەلدەر قازىر الەمدىك ەكونوميكانىڭ كوشباسشىلارى قاتارىندا. ارينە، ەڭ جويقىن ەكونوميكالىق الەۋەت قىتايدىڭ قولىندا، بىراق كەلەسى داعدارىس تۋرا وسى قىتايدان باستالۋى مۇمكىن.
- نەلىكتەن؟
- ويتكەنى ول داعدارىس قازىرگىدەن دە قاۋىپتى. ەگەر قىتايدان داعدارىس كەلسە، ول ەڭ الدىمەن، ءيۋاننىڭ تومەن باعامىنا بايلانىستى. قىتاي ۇكىمەتى ءوز تاۋارىنىڭ ەكسپورتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءوز ۆاليۋتاسىنىڭ باعامىن ادەيى تومەندەتىپ قويعان. ولار وزگە تاۋار وندىرۋشىلەرگە قارسى كۇشتى دەمپينگ قۇرىپ وتىر. ولار كوپتەگەن تاۋاردى ءوز قۇنىنان تومەن باعامەن نەمەسە ۇيرەنشىكتى باعالاردان الدەقايدا ارزانعا ساتادى. سوندىقتان ولار ەندى ويىنا كەلگەنىن ىستەي الادى. مەنىڭشە، ءبىز قازىرگى داعدارىستان امان-ەسەن شىعامىز، ويتكەنى بۇل داعدارىستىڭ اسەرى قىتايعا تيگەن جوق، ول، نەگىزىنەن، باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىنە ءتيدى. قازىردىڭ وزىندە-اق باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىندا تومەندەۋ قارقىنى باسەڭدەپ، وڭ كورسەتكىشتەر پايدا بولا باستادى. ال ناقتى وسىمدەردى 2011 جىلدان كەيىن بىراق بايقايتىن شىعارمىز. قازاقستانعا كەلسەك، انتيداعدارىستىق باعدارلامامىز 2007-2008 جىلدارى قابىلدانعان جاعدايدا ءوسىم 2009 جىلى-اق باستالۋى مۇمكىن ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، ولار شەشىمدەردى 2009 جىلى قابىلدادى. ەندى باعىتتار وزگەرىپ، رەتسەسسيا وتكەنشە تاعى ءبىر جىل وتەتىن سياقتى. ال ۇكىمەتتىڭ ونسىز دا باياۋ قيمىلدايتىنىن ەسەپكە الساق، قازىرگى شەشىمدەردىڭ العاشقى جەمىسىن تەك 2011 جىلى عانا كورەمىز، ول كەزگە دەيىن ۇكىمەتتىڭ اۋىسىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. بىراق قازاقستاندىق جۇيەدە قاتەلىكتەردى مويىنداۋ دەگەن اتىمەن جوق. بىزدە ەشبىر شەنەۋنىك ەشقاشان دا ءوزىنىڭ جۇمىستى ناشار ىستەگەنىن مويىندامايدى. بىراق ولاردىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردىڭ ءبارىن جيناقتاپ، قورىتىندىلاپ كورسەك، وندا قازىر قازاقستاندى قورىقپاي-اق الەمدەگى ەڭ دامىعان 20 ەلدىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن، وتكەندە مەن وزبەكستاندا بولدىم. ارينە، ولاردا دا ءوز پروبلەمالارى جەتىپ-ارتىلادى. بىراق ول ەلدىڭ سىرتقى قارىزى ءىجو-ءنىڭ 14 پايىزىن عانا قۇرايدى. ال ءبىزدىڭ سىرتقى قارىزىمىز 100 پايىزدان اسادى. ءبىز مەملەكەتتىك مەنشىكتى مەملەكەتتىڭ قولىندا ساقتاپ قالۋعا بارىمىزدى سالساق، ولار ونى دۇرىس باسقارا الاتىن سەنىمدى كومپانيالارعا ساتىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا ولار ءبىزدىڭ باسەكەلەسىمىز بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، وزبەكستاننىڭ ەكونوميكاسى - بيىلعى جىلدى وڭ كورسەتكىشتەرمەن اياقتاعالى وتىرعان الەمدەگى ساناۋلى ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى. ارينە، ولاردىڭ ەكونوميكاسىنداعى كولەمدەر بىزدىكىنەن تومەن، قىسپاققا قىسىپ وتىرعان سىرتقى قارىزدارى دا جوق. كەزىندە ءبىز دە سىرتتان قارىز الۋدىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ باقتىق. بىراق مۇنى جەڭىل، پايىزى تومەن اقشا، ونى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتارا الامىز دەپ سەندىرىپ كەلدى. ال قازىر بۇل قارىزدى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ قالدى. وسىنىڭ سالدارىنان «اليانس» بانك پەن «بتا» بانككە تاپ بولدىق. مەنىڭشە، «بتا» بانكتى بانكروتتاۋ كەرەك. ءبىز مۇنداي ءىرى قۇرىلىمدى حالىقتىڭ ەسەبىنەن اسىراي المايمىز. ويتكەنى ونىڭ قارىزدارى ءبارىبىر كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى. حالىقتىڭ دەپوزيتىن قايتارىپ بەرۋ كەرەك ەدى. وزبەك پرەزيدەنتى كاريموۆ سوماسىنا قاراماي بارلىق دەپوزيتتەرگە كەپىلدىكتەر بەردى. بىزدە 5 ميلليونعا دەيىن، ءارى 2011 جىلعا دەيىن عانا. مەن وزبەكتىڭ جۇيەسىن ماقتاپ وتىرعان جوقپىن، بىراق بىزگە ۇلگى بولارلىقتاي تۇستارى بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مەملەكەت «بتا» بانك بويىنشا بارلىق مىندەتتەمەلەردى ءوز موينىنا الماۋى كەرەك ەدى، بىراق كوپتەگەن «مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ» تويىمسىزدىعىنان قازىرگى جاعدايعا كەلدىك. قازىرگى جاعداي دەگەنىم - ەندى ءبارىن حالىق تولەيدى. ءوزىنىڭ ۇلتتىق قورىمەن. اقشا بەرگەن كرەديتورلار اقىماق ەمەس، بۇل - دامىعان ەلدەردەن كەلگەن نەسيەلىك لينيالار. ال كەز كەلگەن دامىعان ەلدە ءوز اقشاسىن قايتارماعاندارعا قىسىم كورسەتەتىن تەتىكتەرى بولادى. مۇنداي جاعدايدا قازاقستان نە قارىزىن قايتارادى، نە ويىننان تىس قالادى. باسقا جول جوق. جاعداي قيىن، ۇكىمەتتىڭ ونى قالاي شەشەتىنىن ەشكىم بىلمەيدى.
- ەلباسى جەدەل يندۋسترياليزاتسياعا بەتبۇرىس جاساۋ جونىندە تاپسىرما بەردى. مۇنى جىلدام ءارى ءساتتى جۇرگىزۋ ءۇشىن نە كەرەك؟
- قازاقستان ءالى دە يندۋستريالىق-اگرارلىق مەملەكەت سانالادى. بۇرىن بۇل قازبا بايلىقتارعا قاتىستى ايتىلاتىن. مەتاللۋرگيا مەن مۇناي-گاز سالاسى. قازىر بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەردىڭ كەزى كەلدى. شيكىزاتىمىز بار، ەندى قۇرىعاندا پولۋفابريكات جاساۋىمىز كەرەك. بۇل - ءبىر كەزەڭ. ودان كەيىن قوسىمشا قۇن بولعان جاعدايدا پولۋفابريكاتتان ءونىم جاساۋ قاجەت. ءبىز وسىنى كوزدەپ وتىرمىز. ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن ازىرگە ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن، بىراق ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيەدە ۇندەستىك بولماي ەشقانداي ناتيجە دە بولمايتىنى انىق، بۇل باعدارلاما جۇمىس ىستەپ كەتۋى ءۇشىن ەكونوميكالىق رەفورمالارمەن قاتار، ساياسي رەفورمالار دا كەرەك. تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇسى - ادام كاپيتالى. ارينە، الەمدىك ەكونوميكادا بارلىق سالالار ءوزارا ۇلەستىرىلىپ الىنعان. ءبىر جەرگە باسىمىزدى تىعۋ قيىن. ارينە، نەگىزگى ءونىمىمىز - مۇناي ونىمدەرى، ۋران سياقتى شيكىزاتىمىزدان باستاۋىمىز كەرەك. بىراق بۇرىنعىداي شيكى مۇنايدى تاسي بەرمەي، قۇرىعاندا پوليمەرلىك ءونىم، بەنزين جاساپ ساتۋعا ءتيىسپىز. رەفورمالاردىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا 17 جىل، قانشاما مۇناي شىعاردىق، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ەكولوگيالىق تازا بەنزين جاساي الماي وتىرمىز. تاعى ءبىر جايت - ەكونوميكالىق عىلىمدى ءتىرىلتۋ كەرەك. كەز كەلگەن ەلدە عىلىم شىعىنسىز بولا المايدى. عىلىم دەگەنىمىز - مەملەكەتتىڭ شىعىنى. مىسالى، 70-جىلدارى جورەس الفەروۆ لازەردى ويلاپ تاپقاندا، بۇل لازەردىڭ بولاشاقتا قانشاما تابىس اكەلەتىنىن ەشكىم دە بىلمەگەن ەدى. قازىر لازەر فيزيكادا عانا ەمەس، عارىشتىق تاجىريبەلەر، مەديتسينا، كوسمەتيكا سياقتى كوپتەگەن سالالاردا قولدانىلادى. سوندىقتان عىلىمنىڭ شىعىنى كوپ بولسا دا، مەملەكەت ونى قارجىلاندىرۋى كەرەك. اسىرەسە، جالپى عىلىمعا قاتىستى ماسەلەلەرگە كەلگەندە. ويتكەنى كوعامنىڭ مادەنيەتى مەن ساياسي ساناسىن، جالپى، عىلىم ايقىندايدى. ال ەكونوميكالىق عىلىمعا كەلسەك، ءبىز ەڭ باستىسىن - عىلىمي مەكتەپتى جوعالتىپ الدىق. كەز كەلگەن عىلىمنىڭ قاينار كوزى - قۇرىلعان مەكتەپتىڭ ماڭايىنداعى ليدەرلەر. قازاقستاندا قازىر مۇنداي مەكتەپ بار دەپ ايتۋ قيىن. بەلگىلى ءبىر قىزمەتتەگى ادامدار بار، اسپيرانتتار مەن دوكتورانتتار بار. سوعىستان كەيىنگى اۋىر كەزەڭدە، 1947 جىلى اشىلعان عىلىم اكادەمياسىن ءبىز 1999 جىلى جاۋىپ تاستادىق. ونى نە ءۇشىن جاپقانىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇقپايمىن. سول 1999 جىلدان بەرى عىلىمنىڭ قانداي تۇسكەنىن ايتپاي-اق قويايىن. كەزىندە ءبىزدىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمىمىزدا ءتىپتى حالىقارالىق ماڭىزى بار، وتە مىقتى فيلوسوفيالىق جۇمىستار بولعان. ەكونوميكالىق عىلىم ءبىرىنشى ورىندا بولماسا دا كەڭەس وداعى بويىنشا جەتەكشى رولدەردە بولاتىن. قازىرگى يندۋستريالىق باعدارلاما دا عىلىمي جۇمىستارعا نەگىزدەلۋى كەرەك. قانداي وندىرىستىك كۇشتەردى قاي جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ بەرەتىن ينستيتۋتتار مەن كەڭەستەر قاجەت. 2001 جىلى ەسەنتۇگەلوۆ باسقاراتىن ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى وندىرىستىك كۇشتەردى ورنالاستىرۋ جونىندە ءبىراز جۇمىس ىستەدى. بىراق ول دا اياعىنا دەيىن جەتكىزىلمەي قالدى. ەندى عىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ قيىن، بۇرىنعى عالىمدار ومىردەن ءوتىپ كەتتى، جاستار جوق. ۋاقىت كەرەك. ايىنا 10-15 مىڭ دوللار تولەپ، كەڭەسشىلەر جالداۋ كەرەك. بۇل - ارينە، تىم قىمبات. ويتكەنى بىزدە ايىنا 15 مىڭ دوللارمەن بىلدەي ءبىر ينستيتۋتتىڭ ۇجىمىن اسىراۋعا بولادى. عىلىمي جۇمىستارعا دەگەن سۇرانىستى مەملەكەتتىڭ ءوزى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.
- قازىر وتپەلى كەزەڭ. الداعى 10 جىلدىڭ ىشىندە الەمدىك ەكونوميكا قالاي وزگەرەدى؟ جاڭا الەمدەگى قازاقستاندى قالاي كورەسىز؟
- ارينە، الەم وزگەرەدى. قازىر رەزەرۆتىك ۆاليۋتالار پايدا بولۋى ءتيىس. شەكتەۋلى اۋماقتا عانا جۇرەتىن بۇرىنعىداي فۋنت ستەرلينگتەر ەمەس، قازىر ناقتى ەكونوميكالىق امبيتسيالارى بار جاڭا ەلدەر پايدا بولدى. قىتاي، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى، برازيليا، ءۇندىستان، رەسەي سياقتى مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ رەزەرۆتىك ۆاليۋتاسىنىڭ پايدا بولۋىنا مۇددەلى. مەنىڭشە، الداعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە ايماقتىق ۆاليۋتالار پايدا بولادى. مىسالى، رەسەي تاعى دا رۋبلدىك ايماق ەنگىزۋگە تىرىسۋى مۇمكىن. بىراق 1993 جىلدى ەسكە الساق، رەسەيگە دەگەن سەنىمىمىز ۇشتى-كۇيلى جوعالادى. ولار ءالى وزگەرگەن جوق، ءبىزدى تاعى دا جارعا اپارىپ سوقپايتىنىنا كەپىلدىك جوق. ەگەر ءبىز رۋبل، نە يۋان اۋماعىنا كىرسەك، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلامىز. سوندىقتان ازىرگە قازاقستان ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ كۇتە تۇرۋى كەرەك، بىراق جاقىن ارادا ايماقتىق ۆاليۋتالاردىڭ پايدا بولاتىنىنا ەش كۇمانىم جوق. ويتكەنى امەريكانىڭ ەكونوميكاسى، فەدەرالدىق رەزەرۆتىك جۇيەنى الەمدىك ەكونوميكا ەمەس، امەريكالىق ەكونوميكا باسقارادى. ولار ءوز مۇددەسىن عانا كوزدەيتىندىكتەن بەلگىلى ءبىر الەۋەت جيناقتاعان باسقا ەلدەر دە بۇل جاعدايدى وزگەرتۋگە تىرىسادى. تاريحقا ۇڭىلسەك، الەمدىك ۆاليۋتالار كەلەدى - كەتەدى. ارينە، دوللار ءالى ءبىراز ۋاقىت ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى جاڭا ۆاليۋتالارمەن قاتار ءجۇرۋى دە مۇمكىن. قازىر بۇكىل الەم ءوز اقشاسىن دوللارمەن ۇستايدى. الەمنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن ايقىندايتىن مىقتىلاردىڭ بارلىعى دا دوللارلىق ميللياردەرلەر.
- جاڭا الەمدەگى قازاقستان قانداي بولماق؟
- ءبارى قازاقستاننىڭ وزىنە بايلانىستى. 17-18 جىلدىڭ ىشىندە العان ەسكەرتۋلەرىمىز بەن قاتەلىكتەرىمىزدى جويۋعا بەت بۇرساق، جاڭاشا وزگەرە باستاساق، قازاقستان الەمدىك رەيتينگتەن ءوز ورنىن تابادى. تابيعي رەسۋرستارىمىزدى، حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعى مەن تەرريتوريالىق كەڭىستىگىمىزدى ەسەپكە الا وتىرىپ، ءتيىستى شەشىمدەر جاساۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ءبىزدى كورشىلەس ەلدەر باسىپ وزۋى مۇمكىن، سوندا شىنىمەن دە، ورتالىق ازيادا كىم ليدەر دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بىراق مەملەكەت باعىتتارىنىڭ وزگەرۋى، يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگىنە قوسىمشا وكىلەتتىكتەردىڭ بەرىلگەنى بىزگە جاڭاشا سەرپىن بەرىپ، قازاقستان ءبىرشاما العا جىلجۋى ءتيىس. بۇل تۇرعىدا وپتيميست بولۋ كەرەك. مينيسترلىكتەر بەس جىلدىق جوسپارلار ازىرلەپ، باسشىلار بۇل جوسپاردى جۇزەگە اسىرا باستاسا، قۇبا-قۇپ.
- اقىر سوڭىندا ءبىزدىڭ ەلگە دە كەلىپ جەتكەن الەمدىك داعدارىس تۋرالى العاش رەت دابىل قاققان ءسىز ەدىڭىز. داعدارىستىڭ باستالاتىنىن قالاي بولجادىڭىز؟
- العاش رەت بۇل ويىمدى 2005 جىلى ايتقان ەدىم. ارينە، ەشكىم سەنبەدى، مەنى تۇسىنبەي، ءتىپتى وزىمە دە كۇيە جاققاندار بولدى. ويتكەنى بولجام جاساۋ - ابىروي اپەرمەيتىن تىرلىك. قاتەلەسەتىن كەزدەرىمىز دە بولادى. مۇندا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي فاكتورلار كوپ. بىراق ەكونوميكانىڭ قايتالانا بەرەتىنى بار، وسى تەورياعا ءۇڭىلىپ، داعدارىستىڭ كەلە جاتقانىن وپ-وڭاي بايقاۋعا بولادى. بۇل داعدارىستىڭ ءۇش بەلگىسى بولدى. مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى، تۇتىنۋ كولەمىنىڭ ءوسۋى جانە كومپانيانىڭ وزىنەن بۇرىن ونىڭ قاعازدارىنىڭ قىمباتتاۋى. قۇندى قاعازدار نارىعىندا تازا سپەكۋلياتسيا باستالدى. بىراق قازىر مەن الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىسقا ەمەس، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ داعدارىسىنا الاڭدايمىن. قىتاي داعدارىسى تەك قازاقستاندى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدى تۇرالاتىپ كەتەدى، جاڭا الەمدىك ۆاليۋتالار سوندا پايدا بولادى. قىتايدىڭ تۇتىنۋ تاۋارلارىنا بۇكىل الەم تاۋەلدى. 2007 جىلعى داعدارىستى قارجىلىق، يپوتەكالىق دەپ اتاساق، مىنا داعدارىستى تۇتىنۋشىلىق دەپ اتاۋعا بولادى. بىراق ارينە، وپتيميست بولىپ، ەلىمىزدىڭ جەتىستىكتەرگە جەتەتىنىنە سەنۋ كەرەك. ەلدىڭ ءدۇر سىلكىنىپ، وزگەرىستەر جاسايتىن كەزى كەلدى. قازاقستاندا دا، رەسەيدە دە ەشبىر قارجىلىق يمپەريانى ناعىز ءونىم ويلاپ تاپقان ادام قۇرعان ەمەس. ونىڭ بارلىعى حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنەن تارتىپ الۋ سياقتى رەسۋرستاردى قايتا ۇلەستىرۋدىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان. الەمدىك برەند بولاتىنداي ءونىم شىعارىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە اقشا تاپقان قازاقستاندىق كومپانيا بار ما؟ جوق. سوندىقتان بىزگە قازىر كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس دەپ تالاسىپ، جاتۋدىڭ، قاجەتى جوق. بۇعان بۇكىل قوعام كىنالى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ انتيداعدارىستىق جوسپارلارىمىز، نەگىزىنەن، قارجى سەكتورىنا باعىتتالعان. ونىڭ وزىندە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە بولىنگەن ميللياردتاعان دوللار استانادان الماتىعا دەيىن 8 ايدىڭ ىشىندە ارەڭ جەتتى. نەگە 8 اي؟ الماتىعا دەيىن تىكەلەي 900 شاقىرىم، سوندا ول اقشا ايىنا 112 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرەدى ەكەن. مىنە، جۇمىستىڭ قارقىنى وسىنداي. سول سەبەپتى دە بۇل اقشانىڭ جارتىسى جوعالىپ كەتتى، جارتىسى جەتپەي قالدى، ودان قالعانى دۇرىس يگەرىلمەدى. سوندا مۇنداي كومەكتىڭ ناتيجەسى قايدا؟ بيلىك حالىقتىڭ سەنىمىن قايتارۋى كەرەك. 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا مەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازعان ەدىم. ول كەزدە فارماتسەۆتيكا بويىنشا ونىمدەردىڭ 10 پايىزى عانا وزىمىزدەن شىعاتىن، قالعانى سىرتتان اكەلىنەتىن. ال 2008 جىلى ءمينيستردىڭ بايانداماسىنان ەستىگەنىمدەي، ءالى كۇنگە دەيىن سول 10 پايىزبەن ءجۇر ەكەنبىز. قالايشا 12 جىلدىڭ ىشىندە تولىق ءبىر تسيكل ءوتتى، بىراق ەشتەڭە جاسالعان جوق. ەل ءوزىن-ءوزى ماقتاي بەرۋدى توقتاتىپ، شىنداپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. جەكە بيزنەستە ءبىر كۇن دە جۇمىس ىستەمەگەن بىزدەگى كەيبىر ادامداردىڭ بايلىعى ميللياردتارمەن ەسەپتەلەدى. ەلدە ەكى لەگاليزاتسيا بولدى. بىراق لەگاليزاتسيادان كەيىن نەگە مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ دەكلاراتسيالارى جاريالانبايدى؟ مىسالى، رەسەيدە دەكلاراتسياسىن شەنەۋنىك قانا ەمەس، ونىڭ ايەلى، بالالارى دا جاريالايدى. ويتكەنى بىزدە بيلىك پەن مەنشىك ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىن نارسەگە اينالدى. مىنە، جەمقورلىقتىڭ تامىرى وسىندا. ەگەر بيلىك جەمقورلىقتى جويعىسى كەلسە، ول الدىمەن پاراقورلاردى قاماۋعا الىپ، سودان كەيىن ءوزى دە قوعام ءۇشىن اشىق بولۋى ءتيىس. ءيا، بۇل قيىن شارۋا، داۋ-داماي تۋادى، بىراق ونسىز ءبىز العا جىلجىمايمىز. بىزدە شەنەۋنىكتەر مىقتى كوتتەدجدەردە تۇرادى، قىمبات كولىك ءمىنىپ، كەرەمەت كۋرورتتاردا دەمالادى. ال ەلدەگى سۋپەرجالاقىلار - ءتىپتى جەكە تاقىرىپ. ولاردى پرەزيدەنت تە قورقىتا المادى. مىسالى، زەينەتاقى قورىنا بايلانىستى وتكەندەگى داۋ-دامايدى الايىق. كارىم ءماسىموۆ مەملەكەتتىك كومپانيالارداعى جالاقىلاردىڭ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ايلىعىنان، 700 مىڭ تەڭگەدەن تومەن بولماۋى تۋرالى بۇيرىق بەردى، بىراق ونداعى ايلىق ميلليون تەڭگە، ال جامىشەۆتىڭ ايتۋىنشا، ونى اكتسيونەرلەر شەشەدى ەكەن. مەملەكەتتىك زەينەتاقى قورى - مەملەكەتتىڭ قۇزىرەتىندە - بۇل دەگەنىمىز زاڭعا باعىنباۋ، ەكونوميكانى ءوز بەتىمەن باسقارۋ. ولار پرەزيدەنت پەن پرەمەر-ءمينيستردى تىڭداماسا، وندا كىمدى تىڭدايتىنىن بىلمەيمىن. ايلىعى كوپ بولسا، ۇرلامايدى دەگەندەرمەن كەلىسپەيمىن. كەيبىر ادامدارعا قانشا جالاقى تولەسەڭ دە تويمايدى.
- ءبارىمىز بىلگىمىز كەلەتىن ءبىر سۇراق، مىنا داعدارىس قاشان اياقتالادى؟
- بۇل داعدارىس قازىرگى ۇكىمەتپەن بىرگە اياقتالمايدى. ۇكىمەت وسىنداي قارقىنمەن جۇرە بەرسە، داعدارىس ەشقاشان اياقتالمايتىن سياقتى. ۇكىمەتكە ءوز باسىم ەشقانداي جەكە رەنىشىم جوق. مەنىڭ عالىم رەتىندەگى ۇستانىمىم - ءار نارسەگە شەك كەلتىرۋ. الدىن الا شەشىم قابىلداپ، كەز كەلگەن جاعدايعا دايىن بولۋ ءۇشىن جاقسى ىستەردى ماقتاي بەرمەي، جامان ىستەردى دە ايتىپ، دابىل قاعۋ كەرەك. 1999 جىلى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازدىم. سىرتقى قارىزداردىڭ ءوسۋى كەيىن ەكونوميكامىزدا كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزاتىنىن مەن سول كەزدە-اق بايقاعان ەدىم. ناتيجەسىندە جاعدايدىڭ ءوزى يتەرمەلەگەن كەزدە عانا بۇل ماسەلەنى شەشۋگە تىم كەشىگىپ كەلدىك. قازىر سىرتقى قارىزدارىمىزدىڭ كولەمى تىم قورقىنىشتى. ال قارىزداردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا قاتىستى العاشقى ەلەمەنتتەر 1999 جىلى-اق بايقالعان. ارينە، ادام ءومىر بويى داعدارىستا ءومىر سۇرە المايدى. كىم بىلەدى، ءبىز سياقتى عالىمدار جامان نارسەلەردى عانا كورەتىندىكتەن ءبىزدى قارجىلاندىرماي وتىرعان دا شىعار. بىراق ءبىز ءالى ءتىرىمىز. بەس جىلدىق جاڭا جوسپار مەن ونى جۇزەگە اسىراتىن ادامدار ەلدى داعدارىستان شىعارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

سۇحباتتاسقان
ايدىن ولجاي