تۇرسىن جۇرتباي. ءتىپتى مەن دە ماعجاننىڭ سوعىس اياقتالعان سوڭ دا ءتىرى ەكەنىنە سەندىم… (جالعاسى)
4.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ارالاسۋىمەن ماعجان ءبىر رەت تۇزاقتان قۇتىلدى. جارى زىليحا جۇماباەۆانىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك: ءاليحان بوكەيحانوۆ ماعجاننىڭ زايىبى زىليحاعا ارىز جازىپ بەرىپ، ونى م.گوركيگە جانە ونىڭ ايەلى، قىزىل كرەست قوعامىنىڭ ءتورايىمى، اكتريسا ەكاتەرينا پاۆلوۆنا پەشكوۆاعا جولىقتىرعان. ءتۇرلى مەكەمەلەرگە كىرگىزگەن. قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، كەشىرىم جاسالۋىنا دانەكەرلىك ەتكەن. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا ول تۋرالى:
«(تۇرمەدەگىلەر)... 1922 جىلدان بەرى ماسكەۋدە «ءجىپسىز بايلانىپ»، ەش جاققا شىعۋعا رۇقساتى بولماعان، سوندىقتان ادرەسى بەلگىلى ءاليحان ارقىلى كىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن ءبىلىپ، ءوزارا بايلانىس جاساپ، حات الىسا باستايدى. ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن ەر جۇرەك ءاليحان وقتا-تەكتە بۋتىركاعا بارىپ، تۇتقىندارعا اۋقات جەتكىزىپ تۇرعان. احمەت، ماعجانداردىڭ قىزىل كرەس مەڭگەرۋشىسى ەكاتەرينا پاۆلوۆنا پەشكوۆاعا ءجيى جازعان ارىزدارىن قاداعالاپ، ناتيجەسى تەزىرەك بولۋى ءۇشىن پەشكوۆاعا ءجيى بارىپ، كومەك كورسەتۋىن وتىنەدى. كوپ ۇزاماي ارىزدارى بويىنشا ەكى ارىسىمىزعا جەڭىلدىك جاساپ، بەرگەن ۇكىم مەرزىمىن قىسقارتىپ، ەلگە قايتارعان. ەلگە جەتۋ ءۇشىن جول قارجىسىن پەشكوۆادان الىپ بەرگەن دە سول ءاليحان اتام»,- دەپ جازدى.
بۇعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ:
4.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ارالاسۋىمەن ماعجان ءبىر رەت تۇزاقتان قۇتىلدى. جارى زىليحا جۇماباەۆانىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك: ءاليحان بوكەيحانوۆ ماعجاننىڭ زايىبى زىليحاعا ارىز جازىپ بەرىپ، ونى م.گوركيگە جانە ونىڭ ايەلى، قىزىل كرەست قوعامىنىڭ ءتورايىمى، اكتريسا ەكاتەرينا پاۆلوۆنا پەشكوۆاعا جولىقتىرعان. ءتۇرلى مەكەمەلەرگە كىرگىزگەن. قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، كەشىرىم جاسالۋىنا دانەكەرلىك ەتكەن. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا ول تۋرالى:
«(تۇرمەدەگىلەر)... 1922 جىلدان بەرى ماسكەۋدە «ءجىپسىز بايلانىپ»، ەش جاققا شىعۋعا رۇقساتى بولماعان، سوندىقتان ادرەسى بەلگىلى ءاليحان ارقىلى كىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن ءبىلىپ، ءوزارا بايلانىس جاساپ، حات الىسا باستايدى. ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن ەر جۇرەك ءاليحان وقتا-تەكتە بۋتىركاعا بارىپ، تۇتقىندارعا اۋقات جەتكىزىپ تۇرعان. احمەت، ماعجانداردىڭ قىزىل كرەس مەڭگەرۋشىسى ەكاتەرينا پاۆلوۆنا پەشكوۆاعا ءجيى جازعان ارىزدارىن قاداعالاپ، ناتيجەسى تەزىرەك بولۋى ءۇشىن پەشكوۆاعا ءجيى بارىپ، كومەك كورسەتۋىن وتىنەدى. كوپ ۇزاماي ارىزدارى بويىنشا ەكى ارىسىمىزعا جەڭىلدىك جاساپ، بەرگەن ۇكىم مەرزىمىن قىسقارتىپ، ەلگە قايتارعان. ەلگە جەتۋ ءۇشىن جول قارجىسىن پەشكوۆادان الىپ بەرگەن دە سول ءاليحان اتام»,- دەپ جازدى.
بۇعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ:
«قىر بالاسىنىڭ ەل جايىنان جازعان حاتى قولدى بولىپ، قولىما تيگەن جوق. قۋجاق ەكى جولداسىمەن ورنىنان تۇسكەن. جولداستارى كىم ەكەنىن جازبايدى. قازاق جايى - سوقىرعا كورىنگەن، ساڭىراۋعا ەستىلگەن بولسا كەرەك. جاقىن ارادا جازۋشىنىڭ بۇرىنعى قاتىنى باستىق بولىپ تۇرعان مەكەمە ارقىلى ارىز بەردىم. مۇندا قازىرگى جاي-كۇيىمنىڭ ءبارىن ايتىپ: ءولسىن دەمەسەڭدەر مەنى نە جىلى جاققا جىبەرىڭدەر، نە قاتىن-بالام تۇرعان جەرگە جىبەرىڭدەر. مەن بۇل كۇيدە تۇرعاندا ولەمىن،- دەپ جازىپ وتىرمىن. مۇنان اناۋ قاتىن ارقىلى بىردەمە بولار دەگەن ءۇمىت بار. مۇنان ەش نارسە شىقپاسا، شىنىندا دا ءولۋ عانا قالادى»،- دەگەن حاتى دا دالەل.
مۇنداعى «جازۋشىنىڭ قاتىنى» دەپ وتىرعانى م.گوركيدىڭ ايەلى ە.پ.پەشكوۆا بولاتىن. ول ءوزىنىڭ وتەلىن كارەلياداعى سولوۆكي مەن سيۆير ء(سىبىر ەمەس) لاگەرلەرىندە وتكىزدى. اقىنعا ءتان سارىۋايىم جۇرەگىنىڭ باسىنا سارىسۋ بوپ ۇيىپ، تىرشىلىكتەن ءتۇڭىلدىردى. ول وتىز سەگىزىنشى جىلعى سوڭعى تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىندا:
«سولوۆكي مەن سۆير لاگەرلەرىندە وتكىزگەن جەتى جىلدىڭ ىشىندە، شامامەن 1931 جىلدان باستاپ ءوزىمنىڭ وتكەنىمە دەگەن ءتۇڭىلىس بىرتە-بىرتە مۇلدە بيلەپ الدى»,- دەپ جازدى.
بۇل، كوڭىلىنىڭ زار كۇيى مە، جوق، وتكەنىمەن تولىق ەسەپ ايىرىسقانىن دالەلدەۋگە تىرىسقان ىلدەباي ما؟ الايدا كەسىمدى ۋاقىتى ءبىتىپ، ەلگە قايتقان ادامنان بەرىپ جىبەرىپتى-مىس دەلىنەتىن:
جىگەر، شىركىن، جەلىندى،
بولات جەگەن قايراقتاي.
مەشەۋ بولدى جۇيرىك وي،
كەتەتىن ورعىپ قارعىتپاي.
قولدى قاردان وق ءۇزدى،
ورداعا بايراق بايلاتپاي.
ولەر - ءومىر، ءسوز قالار،
مولاعا قويعان سايعاقتاي, -
دەگەن ولەڭنىڭ استارىندا اقىندىق وي مەن قايراتتىڭ قايراقتان وتكەن ۇشقىندارىنىڭ جارقىلى بار.
الاش اقيىقتارىنىڭ ىشىندە سوڭىنا اڭىزعا بەرگىسىز ەستەلىكتەر قالدىرعان كەيىپكەر تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى وسى ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋللين. اسىرەسە، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تەرگەۋدىڭ اراسىنداعى اڭىزدار شىندىققا بارىنشا پارا-پار. سول اڭىزداردىڭ اراسىنان سەنىمدى زەرگەر شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ اقىننىڭ جارى زىليحا جۇماباەۆانىڭ ەستەلىگىمەن تياناقتاعان ءبىر-ەكى دەرەكتى كەلتىرەمىز. كونتسلاگەردە ماعجان ايداۋىلداعىلارعا ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءدارىسىن بەرەدى. پەتەربۋرگتىڭ زيالى تۇقىمى يۆان يۆانوۆيچ فەتيسوۆتىڭ اقىلىمەن مەدفەلشەرلىك ماماندىقتى يگەرەدى. مەديتسينالىق تەحنيكۋمنىڭ باعدارلاماسىنا سايكەس قاجەتتى كىتاپتاردى ي.ي.فەتيسوۆتىڭ ۇيىنەن (ۆاسيلەۆ ارالى، 20 ورام، №15 ءۇي، 10 پاتەر) زىليحا جۇماباەۆا جەتكىزىپ تۇرادى. بۇل ءبىلىمنىڭ ومىردە قىزىعىن كورمەسە دە، وي-ساراسىن توتىقتىرماي، جانىپ وتىرۋعا جانابى تيگەن.
سونداي-اق الكەي مارعۇلان دا لاگەرگە بارىپ، وزەك جالعايتىن قولۇزدىك بەرىپ تۇرىپتى. زىليحانىڭ تۇرمىسىنا سۇيەۋ بولىپتى. بارلىق قاراجاتى مەن بۇيىمدارىن ۇرلاتىپ العاندا الكەي مارعۇلان 25 سوم كومەك بەرىپتى. ول كەزدەگى اقشانىڭ قۇنىنا شاققاندا قوماقتى قارجى. ءوزى «قالپاق استىندا» ءجۇرىپ حالىق جاۋىنا جولىعۋى - ەرلىك. وكىل بالاسىنداي بولعان الەكەڭنەن - الكەي مارعۇلاننان بۇل تۋرالى سۇراعانىمىزدا: «ماعان لەنينگراد پەن ماسكەۋدىڭ ۇلكەن عالىمدارى قورعان بولدى. سولاردىڭ اقىلىمەن «تەرەڭگە شوگىپ جاتتىم»,- دەپ قىرىلداي كۇلەتىن. ال ماعجان ەكىنشى رەت ۇستالعاندا تەرگەۋشىلەرگە: «ماعان دوسىم ءارى جاناشىرىم الكەي مارعۇلانوۆ كەلىپ تۇردى. ول شيزوفرەنيامەن اۋىرىپ، جۇيكە اۋرۋحاناسىنا تۇسكەن»،- دەپ جازىپتى. ال تەرگەۋشىلەر مارعۇلاننىڭ تۇسىنا: «ولگەن»، - دەپ بەلگى قويىپتى. شىندىعىندا الكەي مارعۇلان 1934 جىلى لەنينگرادتاعى ستۋدەنتتەردىڭ قوزعالىسىنا قاتىسىپ، سوڭىنان تىمىسكى تۇسكەندە وزىنە ءوزى قول جۇمساپ، اجالىنا الگى تىڭشىنىڭ سەبەپكەر ەكەنىن كورسەتىپ، وسيەت قالدىرعان. جۇيكە اۋرۋحاناسىنا سول جولى تىركەلگەن. الگى «تىمىسكىنىڭ» اتى-ءجونىن اتاپ:
«ول ءالى ءتىرى. سونى ىزدەپ بارىپ، قاتتى-قاتتى ۇيالتشى»,- دەپ سونداي ءبىر وكپەلەگەن بالاعا ءتان اڭقاۋلىقپەن كادىمگىدەي وتىنەتىن.
سودان وتىز توعىزىنشى جىلى عانا سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى بولىمشەسى اشىلعاندا ۇستازدارىنىڭ تاپسىرماسىمەن «جارىققا شىعىپ»، اكادەميانىڭ عىلىمي جولداماسىمەن ۋاقىتشا كومەكتەسۋ ءۇشىن الماتىعا كەلگەن.
جاقسىلاردىڭ الاقانىنىڭ تابىن سەزگەن اقىننىڭ قالايدا ەركىندىك پەن جارىق دۇنيەگە ۇمتىلىسى ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەرگەن. ءسويتىپ، ماعجانعا رەسمي تۇردە مۇرسات بەرىلىپ، ۋاقىتشا بوستاندىققا شىققان:
«سسر وداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيدۋمىنىڭ ء14/ىV - 1934 جىلعى ءماجىلىسىنىڭ № 72 حاتتاماسى. «34». وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 4/ ءىV - 30 ج. كۇنگى ۇكىمى بويىنشا 20/ ءVى - 29 ج. كۇنگى قاۋلىسىمەن 10 جىل كونتسلاگەرگە كەسىلگەن ماعجان جۇماباەۆقا كەشىرىم جاساۋ تۋرالى ۇسىنىس (№ پ-443-41 ءىس) ماقۇلدانسىن. كونتسلاگەردەگى تۇتقىندالۋ مەرزىمى جەتى (7) جىلعا قىسقارتىلسىن. سسر وداعىنىڭ واق-ءنىڭ حاتشىسى ءۇشىن: ا.مەدۆەدوۆ. كوشىرمە سيۆيرلاگكا جىبەرىلسىن» ء(ۇىى توم، 441-بەت).
بۇل قاۋلى ماعجان تۇتقىندا بولعان سۆەردلوۆسكىدەگى لاگەرگە جىبەرىلەدى:
«وگپۋ-ءدىڭ سۆيرلاگ باسقارماسىنىڭ پۆش-سىنا لودەينوە پولە قالاسى. 28 اپرەل. سسر واك-ءنىڭ پريزيدۋمى ءماجىلىسىنىڭ ازامات ماعجان جۇماباەۆتىڭ № پ-443-41 ءىسى تۋرالى 1934 جىلعى 14 ءساۋىر كۇنگى № 72-91 قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسى جولدانىپ وتىر. انىقتاما: وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ء26/ىV-34 جىلعى قاۋلىسى» ء(ۇىى توم، 440-بەت)».
وسى تومنىڭ 439-بەتىندە وگپۋ كوللەگياسىنىڭ:
«سسر واك پرەزيدۋمىنىڭ ء14/ىV-1934ج. قاۋلىسى ورىندالۋعا جىبەرىلسىن»,- دەپ جازىلعان وسى قاتىناسپەن ءۇىىى توم اياقتالادى.
بۇل قاۋلى اراعا ەكى جىل سالىپ بارىپ كۇشىنە ەندى. 1936 جىلى 2-ماۋسىم كۇنى ايداۋدان بوساتىلدى. ۆيازما - سىزران - چەليابينسكى ارقىلى قىزىلجارعا كەلدى.
اڭدۋ مەن تىرشىلىكتىڭ مۇقتاجدىعىنان قۇتىلماعان ماعجاندى الدا قىسقا عۇمىردىڭ كۇدىكتى كۇندەرى توسىپ تۇردى. قىسقا ءجىپتىڭ كۇرمەۋىن شەشۋ ءۇشىن ەلباەۆ ءحاليلدىڭ كومەگىمەن 20 كۇندىك مۇعالىمدەر كۋرسىنا ءدارىس وتەدى. ودان «ساياسي جاعدايعا بايلانىستى» بوساتىلادى. جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ «قالپاعىنىڭ» استىندا قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. جالپى ماعجاننىڭ ءوز ەلىندەگى دوسى دا، جالعان جاناشىرى دا، مەنشىكتى تىمىسكىلەرى دە كوپ بولدى. ۇشىنعان وتىز جەتىنى بىلاي قويعاندا، سوناۋ 1922 جىلى وزگە ەمەس، سابىر شاريپوۆ ماعجان جۇماباەۆ پەن جۇماعالي تىلەۋليننىڭ قىزىلجاردا وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ كەڭەسىندە اشتارعا كومەكتەسۋ تۋرالى سويلەگەن سوزدەرىن «اۋىرسىنىپ»، ءوزىنىڭ «ەستىمەگەنىنە» وكىنىپ:
«كوپشىلىگى ماسەلەنى تالقىلاۋعا دارمەنسىز قازاق ينتەلليگەنتسياسى مەن جاڭادان تارتىلعان كوممۋنيستەردى قاتىستىرىپ قازاق كەڭەسىن وتكىزۋدىڭ قانداي قاجەتتىگى بار؟ قازاق كەڭەسىن شاقىرۋدى كىم شىعارعانىن بىلمەيمىن، الايدا وتكەن جىلى ورىنبوردا بۇل يدەيانى ۇسىنعان «بوكەيحانوۆ باباي» دەگەندى ەستىگەمىن»،-دەپ گۋبكومعا ارىز جازىپتى.
وسى ارىزدىڭ سىرتىنا قارىنداشپەن:
«بۇل فراكتسيادا ەمەس، كەڭەس تە ەمەس، تەك ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ جينالىسى عانا. ولاردى ۇيىرمەگە ەرتىپ كەلگەن شاريپوۆ ەمەس قوي. مەن مۇنى ۇنەمى جينالىس دەپ اتايمىن... جينالىستىڭ ماقساتى: پارتيادا جوق كوپشىلىكتى تارتۋ ما؟ جۇماباەۆتى دا. ۋاكىلدىڭ كەلۋىنە بايلانىستى دايىندالعان»،- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 1-كىتاپ، 105-106 بەت) بۇرىشتاما سوعىلىپتى.
ارينە، جانى كۇيگەن جاناشىرى دا جوق ەمەس ەدى. ماعجاننىڭ قاناتىنىڭ استىنان تۇلەپ ۇشقان اقىن، باۋىرىنا باسىپ تاربيەلەگەن باۋىرى «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» بولدى. «ءومىر مەكتەبى» ۇشتاعانىندا ونى قالاعا اكەپ، ءوزىنىڭ بولمەسىنە جاتقىزىپ وقىتقانىن، اياق كيىمىنە دەيىن بەرىپ، اقىندىق كوركەم الەممەن تانىستىرعانىن، سوعان ساي ءار ءتۇرلى كەشتەرگە ات شانامەن الىپ بارىپ، الىپ قايتقان قولقاناتى بولعانىن: «ماعجان بۋرجۋزياشىل اقىن ەدى. مەنىڭ كەدەيلەردى جىرلاعان ولەڭدەرىمدەگى قارابايىرلىعىمدى سىنايتىن. بىراق كەدەي تابىمدى جىرلاۋدان قايتپادىم»،- دەپ «استارلاي سىناپ» جازعانى ارقىلى ءبىز دە ماعجاننىڭ اتىن العاش ءبىلىپ ەدىك. بۇل كەڭەستىك كەزدەگى شىندىقتى جەتكىزۋدىڭ ادەبي ءتاسىلى بولاتىن. ماعجان تۇرمەدە جاتقان جىلداردىڭ ىشىندە، دالىرەك ايتساق، 1931 جىلى 15-مامىردا سوڭعى نۇكتەسىن قويعان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى تاريحي زەرتتەۋىندە س.مۇقانوۆ:
«اقىندىق جاعىنان كەلگەندە ماعجان، ارينە، قازاقتىڭ كۇشتى اقىندارىنا سانالادى. قازاقتىڭ ءتىلىن بايىتۋ رەتىندە، ادەبيەتكە جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ رەتىندە ماعجاننىڭ ەڭبەگى كوپ. ابايدان كەيىن ءتىل ونەگەسىندە ماعجاننان اسقان اقىن قازاقتا جوق... ماعجانعا شەيىن وتكەن قازاق اقىندارى كوبىنە ولەڭ ۇلگىسىن كۇنشىعىس ەلىنەن، اسىرەسە، اراب، پارسىدان الاتىن. ماعجان ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ، كوبىنە ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ورىستىڭ ادەبيەتىن تەز مەنشىكتەندى. اباي قازاق ادەبيەتىنە ەۋروپا تۇرلەرىن شەتپۇشپاقتاپ كىرگىزسە، ماعجان دەندەپ كىرگىزدى. ەۋروپانىڭ ادەبيەت تۇرلەرىمەن قازاق وقۋشىلارى ماعجان ارقىلى تولىق تانىستى... ماعجان ولەڭدەرىندە سىرشىلدىق (ليريكا) جاعى كۇشتى كەلەدى. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ونىڭ سول ولەڭدى جازىپ وتىرعان ۋاقىتتاعى جان جۇيەسىنىڭ قۇبىلىسى (دۋشەۆنوە پەرەجيۆانيە), ىشكى سەزىمنىڭ تولقىنى كورىنىپ تۇرادى. ماعجان ولەڭىنەن قۇر عانا ۇيقاسقان سوزدەردى كورمەيسىڭ، اقىننىڭ ىشىندەگى ايگىلەيتىن اينانى كورەسىڭ. سىرشىلدىق جاعىنان ماعجان كوپ اقىنعا بايگە بەرمەيدى»,- دەپ جازدى.
كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تىلسىم تۇرمەسىندە جاتىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ودان ون جىلعا كونتسلاگەرگە جەر اۋدارىلعان اقىننىڭ شىعارماشىلىق جولىنا مۇنداي جوعارى باعا بەرگەن ءسابيت مۇقانوۆتى ماعجان جۇماباەۆقا قارسى قويۋ، ۇستازىمىز تۇرسىنبەك كاكىشۇلى ايتقانداي، «ءتىپتى ۇيات» (ت.كاكىشۇلى، ك.احمەت. ءسابيت مۇقانوۆ، ا.اردا. 2005. 161-بەت). ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن ول ماعجان كارەليادا تۇتقىندا جۇرگەندە دالەلدەپ، 1934 جىلى قاراشادا حات جازىپ، وندا ادەبيەتتەگى ماركستىك تالاپتى، تاپتىق كۇرەستى مويىنداسا، وندا ءسوتسياليزمنىڭ اداسقان اقىندى كەشىرە الاتىنىن، وسى ساپاردا ءبىر جولا تازارىپ كەلسە، جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسىگى اشىق ەكەنىن ايتقان. بۇل جاي حات ەمەس، ادەبي ورتاعا رەسمي شاقىرۋ ەدى. اراعا ارانداتقان ءسوز ارالاسپاۋ ءۇشىن ءسابيت مۇقانوۆ بۇل حاتتى ورىسشا جازعان. ماعجانعا جانە 1933 جىلى 21-اقپاندا مۇحتارعا جازىلعان حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىن بىزگە سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياسىندا سابەڭنىڭ شىراقشىسى بوپ جۇرگەن تۇستا پىكىرلەس دوسىم قۇلبەك ەرگوبەك ۇسىنىپ ەدى.
«ماعجانعا - سابيتتەن.
ماعجان! مەن جاقىن كۇندەرى سىزبەن بىرگە تۇرعان اۋەلبەكوۆ دەگەن جىگىتپەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالدىم، تۇرمەدەگى كەسىمدى ۋاقىتىن ءبىتىرىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلەدى ەكەن. ەگەر ول ءسىزدىڭ ادرەسىڭىزدى دۇرىس بەرسە، وندا مەنىڭ بۇل حاتىمدى الاسىز. بۇعان ءسىز العاشىندا تاڭدانىپ تا قالارسىز. ول ورىندى دا، ويتكەنى ءسىز بەن ءبىز مۇددەسى مۇلدەم كەرەعار ەكى تاپتىڭ وكىلىمىز. الايدا ءسىزدىڭ قازىرگى جاعدايىڭىزدى بەتىڭىزگە باسا ايتقىم كەلەتىنى مىناۋ. ءبىزدىڭ وكىمەتتىڭ جازالاۋ ساياساتى ادامدى قاناۋدى ماقسات ەتپەيدى، قايتا ەڭبەك ارقىلى قايتا تاربيەلەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءسىز جۇمىسشى تابىنىڭ الدىندا ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردىڭىز، ونىڭ يدەياسى مەن مۇددەسىنە قارسى شىقتىڭىز. بولشەۆيكتەر: كەرەك كەزىندە كۇش تە قولدانا الاتىنىن ۇنەمى ايتىپ كەلدى، ايتىپ تا جاتىر، بىراق بۇل زورلىق كۇش وزىنە ۇنامايتىننىڭ ءبارىنىڭ كوزىن جويا بەرەدى دەگەن ءسوز ەمەس. بۋرجۋازيا تابىمەن جۇمىسشى تابى تاتۋلاسپايدى، ونى جويادى - دەگەن بولاتىن لەنين. الايدا كەيبىر تۇلعالار قايتادان تۇلەۋى مۇمكىن. ونداي جاعداي تاريحتا بىرنەشە رەت قايتالانعان.
ءسىز، ءبىزدىڭ قازىرگى ءسوز ونەرىمىزدىڭ ۇلى شەبەرلەرىنىڭ ءبىرىسىز. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى تاريحى داۋىرلىك ماڭىزى بار تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن ءۇش ءىرى اقىن مەن جازۋشىنى بىلەدى، ولار: فەودالدىق ادەبيەتتىڭ شىڭى - اباي، بۋرجۋازيالىق ادەبيەتتىڭ شىڭى - ءسىز جانە كەڭەستىك ادەبيەتتىڭ شىڭى - ساكەن. ءبىزدىڭ سىنىمىز مۇنى الدەنەشە رەت اتاپ ءوتتى.
ءيا، ءسىز، 1928 جىلى «توقساننىڭ توبىرى» مەن «تولعاۋ» اتتى 2 ولەڭ جازدىڭىز. بۇل ولەڭدەرىڭىزدە كەڭەستىك يدەولوگياعا قاراي قادام باسۋعا تىرىسقانىڭىز بايقالادى. بۇل شىعارمالاردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمىن دۇرىس تۇسىنسەم دە، كەيبىر جاعىمدى تۇستارىن باعالاي الماعانىمدى مويىنداۋعا ءتيىسپىن. ءبىز ءسىزدى سول پىكىرىمىزبەن ۇركىتىپ الدىق پا، الدە باسقا سەبەپتەرى بولدى ما، بۇل قادامىڭىزدى ودان ءارى جالعاستىرا المادىڭىز.
بۋرجۋازيا تابىنىڭ جويىلۋى جانە ونىڭ مادەنيەتىنىڭ كۇنىنىڭ باتقانىن ءبىز، كوممۋنيستەر عانا ەمەس، سول تاپتىڭ ءوز وكىلدەرى دە مويىنداپ وتىر. بۇعان اعىلشىننىڭ بۋرجۋازياشىل جازۋشىسى ۋەللستىڭ ستالين جولداسپەن اڭگىمەسى مىسال بولا الادى (بۇل سۇحباتتى سىزگە وقىپ شىعۋدى وتىنەمىن، «بولشەۆيك»، № 17, 1934 ج.).
كىم دە كىم تالقانى شىققان بۋرجۋازيالىق مادەنيەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلىپ، ءولىپ بارا جاتقان تاپقا قىزمەت ەتكىسى كەلسە، وندا «قۇمدى سۋارىپ، ەگىن ەكپە» دەگەن قازاق ماتەلىنىڭ كەرىن قۇشادى. سوندىقتان دا الەمنىڭ ادال نيەتتى ينتەلليگەنتتەرى پرولەتارياتتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان مادەنيەتىنە شۇعىل بەت بۇرىپ، وعان ۇلەس قوسۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ وتىر. ءسويتىپ ادامدار وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پارىزىن وتەمەك. ويتكەنى ادامزات قوعامى ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ەكىنشى بولىگىن قاناۋدان تەك پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ارقىلى قۇتقارا الادى. ءبىز، كوممۋنيستەر، ولاردى قايتا تاربيەلەۋگە بار كۇشىمىزدى جۇمسايمىز. مىسالى، ءسىزدىڭ كەشەگى پىكىرلەسىڭىز مۇحتار اۋەزوۆ بۇگىن ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداپ، كەڭەستىك جولعا ءتۇستى جانە ول جازۋشى كوممۋنيستەرمەن بىردەي پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىر.
ستالين جولداس جازۋشى ۋەللسپەن سۇحباتىندا: جەكەلەگەن ادامدار سۋبەكتيۆتى تۇردە سوتسياليزم يدەياسىنا قارسى شىقپاۋى مۇمكىن، بىراق بۋرجۋازيالىق ديكتاتۋرانىڭ كۇشپەن قۇلاتىلۋىن مويىنداماۋى ارقىلى ونىڭ قورعاۋشىسى بولىپ شىعادى - دەگەن بولاتىن.
ءسىزدىڭ كىناڭىزگە پرولەتاريات مەملەكەتى قاشان كەشىرىم جاسايتىنىنا قاراماستان، مەن سىزگە ءبىر سۇراق قويعىم كەلەدى: بولاشاقتا ءسىزدىڭ اقىندىق قالامىڭىز كىمگە قىزمەت ەتەدى؟
ءسىز ماعان جاۋاپ بەرەدى دەپ سەنەمىن.
سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا مەن قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت بولىمىندە وقىدىم. قاراشانىڭ 20-دا الماتىعا تۇراقتى قىزمەت ىستەۋگە بارامىن. وتباسىم ازىرشە موسكۆادا قالادى. ولاردى الىپ كەتۋگە مەن جەلتوقساننىڭ اياعىندا كەلەمىن.
سالەممەن - ءسابيت. 2/-ءحى.1934 ج.»
مەنىڭ ادرەسىم: موسكۆا، 21, وستوجكەنكو، 53, 62-بولمە (الپىس ەكىنشى). مۇقانوۆ سابيتكە».
شىندىعىندا دا، بۇل حاتتىڭ مازمۇنى تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا ەكەۋىنىڭ دە جازۋشى ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا مۇنداعى ەمەۋىرىننىڭ استارى تەرەڭدە. بىرىنشىدەن، تۇتقىننان بوسانعان جولاۋشى ارقىلى ماعجاننىڭ ءجونىن ءبىلىپ، حات جازۋىنىڭ ءوزى مارتتىك. ەكىنشىدەن، تۋرا وسى حاتتاعى «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ»، «ءبىز، كوممۋنيستەر قايتا تاربيەلەيمىز»، م.اۋەزوۆ سولاي ىستەدى، ءسىز كىمگە قىزمەت ەتەسىز، ماعان جاۋابىن بەرىڭىز - دەگەننەن-اق ءسابيت مۇقانوۆتىڭ: ءسىز دە مۇحتار سياقتى اشىق حات جازىڭىز، وعان جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان مەن كەپىلدىك بەرەمىن، ادرەسىم مىنا،- دەپ وتىرعانىن ماعجان تۇسىنەتىنىن بىلگەن. كەيىن ماعجان تۋرا وسى ماعىنادا جازۋشىلار وداعىنا جانە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە ءوتىنىش جازۋى سونىڭ دالەلى. زادى، تۇرمەدەگى ماعجانعا جازىلعان بۇل حاتتى ەشكىم بىلمەگەن. ايتپەسە، س.مۇقانوۆ پارتيا قاتارىنان شىعۋمەن عانا شەكتەلمەيتىنى انىق ەدى.
بۇل حاتتى 1959 جىلى 10 قاراشادا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى سۇيىكتى باۋىرى تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە وقىپ بەرىپتى. تۇرسەكەڭ ول حاتتا:
«تاياۋدا تۇرمەدەن شىعاسىز، سوندا قاي جاقتا بولاسىز، زورلىق-زومبىلىقتى كەك تۇتقان پيعىلدا شىعاسىز با، الدە «توقساننىڭ توبىنداعى» ويعا ويىساسىز با؟ ءبىز ءۇشىن، قازاقتىڭ قاسيەتتى پوەزياسىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءسىزدىڭ سوۆەت جاعىنا شىققانىڭىز ولجا بولار ەدى»، - دەگەن ويلاردى جازىپتى. تۇرسەكەڭ: «سىزگە ءتيىستى ورىندار جازعىزدى ما؟» - دەپ سۇراعانىندا: «جوق، ءوزىم جازدىم - ارىمنىڭ امىرىمەن جازعانمىن»,- دەپ جاۋاپ قايىرىپتى (ت.كاكىشەۆ. ساناداعى جارالار. قازاقستان. 1992, 224-بەت).
ال وتىز جەتىنشى جىلى مۇنداي «ساياسي كورسوقىرلىققا» جول جوق بولاتىن. دەگەنمەن دە ءبىر جىل بولسا دا بوي جازىپ قالعان سول قىسقا قىزىقتىڭ ءبىرى تۋرالى اقىننىڭ نەمەرە باۋىرى عادىلشا قاھارمانوۆ:
«1936 جىلى قىزىلجاردا پەدتەحنيكۋمدا مۇعالىمدەردىڭ ماماندىعىن ارتتىرۋ كۋرسىندا ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىندە جاجەكەمدى (ماعجاندى - ت.ج.) ەكىنشى رەت كورۋ ءساتى ءتۇستى. بۇل كىسىلەر زىليقا جەڭگەي ەكەۋى دزەرجينسكي كوشەسىندەگى ەكى قاباتتى اعاش ءۇيدىڭ ۇستىڭگى قاباتىندا ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇردى. سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى نەمەرە تۋىسىم ءمۇتاش ەكەۋمىز جاجەكەمنىڭ ۇيىنە بارىپ قوناعا جاتىپ قايتاتىنبىز. جاجەكەم بىزگە استە بالا دەپ قارامايتىن، تورەدەي سىيلاپ، ءوزى قىزمەتتەن شارشاپ كەلسە دە بىزگە اڭگىمە-ەرتەگى ايتۋشى ەدى. قاشان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە جالىقپايتىن، شىدامدى جانە باۋىر جانىن نازىك تۇسىنەتىن ادام ەدى. كەيبىر دەمالىس كۇندەرى جاجەكەم، زىليقا جەڭگەي ۇشەۋمىز قالادان 10 كيلومەتر جەردەگى «ماششان» (مىقان - ؟) اعاشىنا ات اربامەن بارىپ قايتاتىنبىز. اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە بىزدەن بۇرىن بارىپ، اتتارىن دوعارىپ، القا قوتان بولىپ وتىراتىن كوپ ازاماتتار، جاجەكەمدى كۇتىپ وتىراتىنداي كورىنۋشى ەدى. ايتەۋىر ءبىز بۇل جەرگە جاقىنداعاندا بارلىعى بىزگە قاراي لاپ قويىپ، جاجەكەم مەن جەڭگەمدى لەزدە قورشاپ الاتىن. ولاردىڭ ورتاسىندا قاتار تۇزەپ وتىراتىن جاجەكەم مەن زىليقا جەڭگەي قوس اققۋ سياقتى اسەر قالدىرۋشى ەدى. وسىناۋ كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا جاجەكەمنىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى جينالعان قاۋىمنىڭ زور ىنتامەن تىڭداپ وتىراتىنىن مەن بالا دا بولسام انىق اڭعاراتىن ەدىم. بىراق قانشاما كوپشىلىك وتىرسا دا تۋىسقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن ءبىر اينىماي، مەنەن كوزىن جازباي ارقاشان نازار اۋدارىپ، كوڭىل-كۇيىمدى باعدارلاپ، قاس-قاباعىما قاراپ وتىراتىندىعىن دا سەزىنەتىنمىن. جاجەكەمنىڭ مەنىڭ اتىمدى ەرەكشە اتايتىندىعى دا ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمدا. «عادىلشا» دەگەندە داۋىسىنىڭ ىرعاعىن كوتەرىپ، ەكپىندى باستى بۋىن مەن سوڭعى بۋىنعا تۇسىرەتىن. ارا-تۇرا: «الىسقا كەتىپ قالما، اعاشتىڭ ىشىندە اداسىپ، قورقىپ قالارسىڭ»،- دەپ ەسكەرتىپ تە قوياتىنى ەسىمدە. ال كەشكى سالقىنمەن قالاعا قايتقانىمىزدا جول بويى جەڭىل جەلدىرتىپ وتىراتىن. ءبىزدىڭ اتىمىز جۇردەك بولۋشى ەدى. جارىستا الدىنا ات تۇسىرمەيتىن، قامشى سالدىرمايتىن. ونىڭ جۇرىسىنە جاجەكەم دە ريزا بولىپ، جىميىپ وتىرۋشى ەدى. اتتى مەن ايدايتىنمىن، بالا دا بولسام تىزگىنگە مىقتى ەدىم. سونى بايقايتىن جاجەكەم ماعان سەنىمسىزدىك بىلدىرمەي، ەرىك بەرىپ قوياتىن. جانىندا وتىراتىن زىليقا تاتەي دە ايەل بولىپ جەڭىل مىنەز كورسەتپەيتىن، قورىقپايتىن. تەك بايسالدى سانمەن جار قىزىعىنا تويىپ، بال-بۇل جانىپ وتىرۋشى ەدى»,- دەپ ەسكە الىپتى (جاجەكە. ەستەلىكتەر مەن دەرەكتەر. ا. قازىعۇرت. 2005, 27-بەت).
بالالىق ءمولدىر سەزىم مەن ازاماتتىڭ تۋىسسىراعان ىستىق ساعىنىشىنىڭ توعىسى ۇزاققا سوزىلمادى.1936 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءسابيت مۇقانوۆ قىزىلجار قالاسىنا كەلىپ، ماعجاندى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ، ونى الماتىعا شاقىرادى. ماسەلەنىڭ رەسمي شەشىلۋى ءۇشىن 1936 جىلى 27-قىركۇيەكتە جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى اتىنا:
«ءوزىمنىڭ كىناما لايىقتى جازامدى وتەدىم. ەڭبەكتىڭ قارا قازانىنا قايناپ، اداسۋلار مەن جات ويلاردان ماڭگىلىككە ارىلدىم. مەن بۇرىنعى ويلارىمنان ارىلىپ، باي مەن ۇلتشىلداردىڭ جولىنان باس تارتتىم جانە جاڭا جولعا، ەڭبەكشىلەر جولىنا بەت بۇردىم. مەن قالعان ءومىرىمدى بەرىك نيەتىم مەن ءۇمىيىمدى دالەلەدەۋ ءۇشىن سوتسياليستىك قۇرىلىسقا ەڭبەك ەتۋگە بەل بۋدىم، ىسىممەن بارلىق ەسكى كوزقاراستان ارىلعانىمدى كورسەتكىم كەلەدى. مەن ءۇشىن ەندى ەڭبەكشى تاپتىڭ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جولىنان باسقا جول جوق. ەڭبەكشى تابى ادەبيەتىنىڭ جەتەكشىسى - جازۋشىلار وداعى باسقارماسى مەنىڭ وتكەن كەزەڭدەگى اداسۋشىلىعىمدى قاتاڭ سىنعا الا وتىرىپ، سىرتقا تەپپەي، وزىنە تارتىپ، جازۋشىلار وداعىنا قابىلداپ، جەتەكشىلىك ەتۋىن، كومەك بەرۋىن سۇرايمىن.
ماعجان جۇماباەۆ. پەتروپاۆلوۆكى قالاسى، دزەرجينسكي كوشەسى، №19 ءۇي»,- دەپ (ت.كاكىشۇلى، ك.احمەت. ءسابيت مۇقانوۆ، ا.اردا. 2005. 177-بەت) ءوتىنىش جولدادى.
الماتىعا ورالعان سوڭ وسى حاتتى العا تارتا وتىرىپ، ءتيىستى ورىندارمەن اقىلداسا كەلىپ ءسابيت مۇقانوۆ ماعجانعا حات جازدى. بۇل حاتتى ش.ەلەۋكەنوۆ اعامىزدىڭ قىسقارتىپ پايدالانعان نۇسقاسى بويىنشا كەلتىرەمىز:
«...سىزبەن جولىعىپ سويلەسكەندە دە مەن ايتتىم عوي: ەگەر دە ءوزىڭىز شىن نيەتپەن سوۆەت ادەبيەتىنە قىزمەت ەتەم دەسەڭىز جازۋىڭىزعا ەشكىم بوگەت بولمايدى دەپ. سول ءسوزىم ءالى دە ءسوز. بۇل پىكىرگە باسقا جولداستار دا قارسى ەمەس. بۇل حاتتا مەن جالپى ءسوزدى قويا تۇرىپ، ءسىزدىڭ ەكى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرەيىن:
1. جازۋشىلار ۇيىمىنا سوۆەت ادەبيەتىنە قالامىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن كىسى الىنادى. ءبىز ءسىزدىڭ قاتالىقتان قايتتىم دەپ جازعان حاتىڭىزعا سەنەمىز. بىراق كوپشىلىك الدىنا دۇرىس قالامىڭىزدان شىققان كوركەم ءسوزىڭىزدى ۇسىنعانشا، ولەڭدەرىڭىز باسىلعانشا، ۇيىمعا مۇشە بولۋىڭىزدى ۋستاۆ كوتەرمەيدى. بۇل سوزگە ءسىز رەنجۋگە ءتيىستى ەمەسسىز. ۋستاۆ - ۇيىمنىڭ ءتارتىبى. ءتارتىپ - دەكلاراتسيادان ءىستى جاقسى كورەدى. جازۋىڭىزدى بەتكە قاقپايمىز. سوۆەت پلاتفورماسىندا وتىرىپ جازعان ءسوزىڭىزدى باسامىز. سودان كەيىن ۇيىمعا مۇشەلىك ماسەلەسى وزىنەن-ءوزى شەشىلەدى».
2. قىزمەتىڭىز، ۇيىمنىڭ سىزگە كومەگى تۋرالى. الدىمەن قىزىلجاردا تۇرساڭىز دا، الماتىعا كەلسەڭىز دە ىقتيار وزىڭىزدە بولسىن. مۇندا كەلەم دەسەڭىز ءسىزدى بەتكە قاعاتىن كىسى جوق. قايدا جۇرسەڭىزدە جازۋعا كەرەكتى جاعدايدى جاساتۋعا بولادى. بىراق بۇل رەتىندە ماعان حابار بەرىڭىز. قىزىلجاردا سويلەسكەندە ايتتىم عوي: جازۋعا بەلسەنە كىرىسۋ، سوۆەت ادەبيەتىنە قىزمەت ەتۋ تەتىگى وزىڭىزدە دەپ.
ەگەر دە شىن نيەتپەن سوۆەت ادەبيەتىنە ات سالىسساڭىز ءسىزدى بەتكە قاعاتىن، بۇرىن پالەن بولىپ ەدىڭ - دەيتىن كىسى بولمايدى. پرولەتارياتتىڭ راقىمى مول. ول قورعاي دا بىلەدى، جارىلقاي دا بىلەدى. بىراق پرولەتاريات ءسوز ەمەس، ءىستى جاقسى كورەدى.
ءسابيت».
بۇدان كەيىن ماعجان كوكشەتاۋداعى كازگورودوكتاعى دارىگەر دوسى مۇراتبەك سەيىتوۆتىڭ شاقىرۋىمەن دەمالىپ قايتادى. ساياسي قىسىم باستالعاندا كۇنكورىسسىز قالعان اقىن ستەپنياك قالاشىعىندا مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ ىستەيتىن دوسى ءبىلال مولداباەۆتىڭ ۇيىنە «مەيمانشىلاپ» بارىپ، سوندا ءجۇرىپ ول سابيتكە:
«قۇرمەتتى جولداسىم ءسابيت! ءسىز مەنىڭ پەتروپاۆلوۆسكىدەگى ورىس مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەنىمنەن حاباردار بولارسىز. يانۆاردىڭ باسىندا مەنى قىزمەتىمنەن بوساتۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعانىمەن دە، ءبىراز ۋاقىت باسىلىپ قالعان ەدى. بىراق يانۆاردىڭ سوڭىندا بۇل ءجاي تاعى اڭگىمە بولدى دا، مەنى جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. نە سەبەپتى بوساتىلعانىمدى سۇراسام، قالالىق وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جالپى ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى دەگەندى ايتتى. مىنە، 20 شاقتى كۇن بولدى، جۇمىسسىز وتىرمىن.
دەكابردە كوركەم ادەبيەتتەردىڭ قازاق باسپاسىمەن تولستويدىڭ «ءى پەتر»، نەكراسوۆتىڭ «دەكابريستەرىن» اۋدارۋعا كەلىسىمشارتقا وتىرعان ەدىم. سودان بەرى ودان دا حابار جوق. ول جاقتان مەن وتە قيىن قالدە ورالدىم. اسىرەسە، جۇمىسسىزدىعىم جانىما جامان باتادى.
مەن قازاقستانعا جاڭا جولعا تۇسكەنىمدى ءوز قالام كۇشىممەن كورسەتسەم دەگەن تىلەكپەن ورالدىم. قالاي بولعاندا دا ورتالىققا جەتۋىم كەرەك دەپ شەشتىم. ەگەر جولعا قاراجات تاپسام، ورتالىققا بارۋدى ويلاپ وتىرمىن. ارينە، ءوز ءحالىمنىڭ مۇشكىلدىگىن ايتا وتىرىپ، ءسىزدى دە بىردەڭەگە مىندەتتەگىم كەلمەيدى. سىزگە وسىلاي جازۋعا قازىرگى ءحالىم ءماجبۇر ەتىپ وتىر. بۇل حاتتى قىدىرىپ كەلگەن تۋىستارىم جاقتان، «ستەپنياكتان» جازىپ وتىرمىن. ءتورت-بەس كۇننەن سوڭ قايتامىن. قۇرمەتپەن ماعجان. 20 فەۆرال، 1937 جىل»,- دەپ حات جازدى.
بۇل - جەتىسكەننىڭ ەمەس، مۇقتاجدىقپەن امالسىز تورعا ءوزى كەپ تۇسكەن ارىستاننىڭ شاراسىزدىعى. 1937 جىلى 25-ناۋىرىزدا ماعجان الماتىعا كەلدى. ول تۋرالى مۇحامەدجان قاراتاەۆ:
«جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارى قىزمەتىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىم. وداقتىڭ پرەدسەداتەلى ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋمىز ءبىر كابينەتتە وتىرامىز. جاڭىلماسام، 1937 جىلدىڭ جاز ايى. ءبىر كۇنى كابينەتتە جالعىز ەدىم، ءبىر ورتا بويلى، جۇپىنىلاۋ كيىنگەن، ءوڭى سىنىق كىسى كىردى. امانداسىپ بولعان سوڭ، ءوزىن تانىستىردى: «مەن ماعجان جۇماباەۆ بولامىن، شىراعىم. ءسابيتتى ىزدەپ كەلىپ ەدىم...»،- دەدى. جۇرەگىم ءلۇپ ەتە قالدى. كوپ ولەڭىن جاتقا بىلەتىن، سۇيسىنسەك تە سۇيگەنىمىزدى وزگەگە بىلدىرمەي، سەزدىرمەي جۇرەتىن ۋاقىت. ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم: «سابەڭ جاڭا عانا شىعىپ كەتكەن. وسى ماڭايدا جۇرگەن شىعار. قازىر»،- دەگەنشە بولعان جوق، سابەڭنىڭ ءوزى دە كىرىپ كەلدى. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ تەلەفوننىڭ قۇلاعىنا جارماستى. سول كەزدەگى قازاقستان قومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى نۇرپەيىسوۆكە ءمان-جاعدايدى بايانداپ ەدى، ول: «كەلە بەرىڭدەر، بىراق بۇل ماسەلەنى شەشە المايمىن، ميرزوياننىڭ وزىنە كىرىڭدەر»،- دەدى. سابەڭ ماعان دا ءجۇر دەپ، ۇشەۋمىز ميرزوياننىڭ قابىلداۋىنا باردىق. قازاقتار مىرزاجان دەپ قادىر تۇتاتىن بۇل باسشىمىز جاقسى ادام، كىسىلىكتى كىسى ەدى عوي. بىردەن: «-نەسى بار. كەلە بەرسىن. جاعداي جاساڭدار. انە، اۋەزوۆ سياقتى. تەاتردا ىستەيدى. ساباق بەرەدى. جازۋىن دا ءوندىرىپ جازىپ ءجۇر»,- دەپ شەريازدان ەلەۋكەنوۆكە ايتىپ بەرىپتى (سوندا، 138-بەت).
ءوزىنىڭ اقىندىق جولداعى ۇستازى ماعجانعا بەرگەن ۋادەسىن ءسابيت مۇقانوۆ ورىندادى. ا.تولستويدىڭ «پەتر ءى» جانە نەكراسوۆتىڭ «دەكابريستەر» اتتى كولەمدى شىعارمالارىن اۋدارۋعا كەلىسىم شارت جاساتىپ، نەسيە قالاماقىسىن تولەتتىردى.
مۇڭلى اقىننىڭ بەينەسىن جۇرەگىندە ساقتاپ جۇرگەن، «اقىنعا عاشىق بولعان ارۋ» زاعيپا ءتىنالينا:
«كوزدەن عايىپ بولىپ كەتكەن ماعجاندى، تەك 1937 جىلى اقپان (ناۋرىزدا - ت.ج.) ايىندا الماتىدا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قابىلداۋ بولىمىندە كوردىم. ونى ءسابيت مۇقانوۆ ميرزويانعا كەزدەستىرۋگە اكەلسە كەرەك. بۇل مەنىڭ ماعجاندى كوپ جىل وتكەننەن كەيىن كورۋىم عوي. بۇرىنعى ءسان-سالتاناتى جوق، ۇستىندە بىلعارى پالتو، اياعىندا بىلعارى ەتىك، باسىندا قاراكول بورىك. كوپ ۇزاماي تاعى دا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ماعجاننىڭ جالعىز وتىرعانىن كوردىم. مۇمكىن بىرەۋدى كۇتىپ وتىر ما؟ بۇلاي كۇتپەگەن جەردەن بەتپە-بەت جەكە كەزدەسۋىمىز مەنى قاتتى ساستىردى، نە بولعانىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالىپپىن، ول دا ءلام دەگەن جوق، تەك ءبىر-بىرىمىزگە قاراۋمەن بولدىق. ماعان سول ساتتە قولىن ۇستاپ امانداسسام با دەگەن وي كەلدى. بىراق جولىم تار، ايەل ادام بولعان سوڭ ءداتىم بارمادى. ارتىنان ۇيگە كەلگەن سوڭ وكىنىشى كەتپەي، جولداسىم اباتقا: «ماعجاندى ۇيگە قوناققا شاقىرساق قايتەدى؟»،- دەپ ەدىم، ول باسىن اشىپ ەشتەڭە جاۋاپ بەرمەدى. تەك: «ماعجان سابيتكە كەلىپتى عوي...»،- دەدى دە قويدى. بۇل مەنىڭ ماعجاندى سوڭعى كورۋىم بولدى. 1937 جىلى مامىر ايىندا مەنىڭ جولداسىم اباتتى دا «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن تۇرمەگە جاپتى. 1938 جىلدىڭ 10-ساۋىرىندە مەنى دە قىزمەت ىستەپ وتىرعان ورنىمنان ۇستاپ اكەتتى. «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» - (چلەن سەمي يزمەننيكوۆ رودينى» دەپ ءۇش جىلعا كەستى. وسىمەن «الجير» كولونياسىندا 1941 جىلعا دەيىن جازامدى وتەپ، ەلگە اقمولاعا كوشتىم»,-دەپ (عادىلشا قاھارمانۇلى. جاجەكە. 198-202 بەتتەر) ەسكە الىپتى.
ءسويتىپ ءۇمىتسىز نازىك جۇرەك تاعى دا ءبىر شىمشي سوعىپتى. ءيا، بۇل دا ءبىر ءۇمىتتى ءۇمىتسىز دۇنيە.
ءۇمىتسىز دۇنيەدەن ءۇمىت كۇتتىرگەن قۇپيا قۇجاتتىڭ ءبىرىن تاعى دا سول تالمايتىن تارلان تۇرسىنبەك ۇستازىمىز كوپشىلىك نازارىنا ۇسىندى. وندا:
«21-كوكەك، 1937 ج. قۇپيا. جامانقۇلوۆ جولداس، الاشوردالىق اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ الماتىعا كەلگەنى ساعان ءمالىم، ول جازۋشىلار وداعىنا ءوتىنىش جازىپ، ءوزىنىڭ كەڭەسكە قارسى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، تۇزەلۋگە مۇمكىندىك بەرىپ، كومەكتەسۋدى، قىزمەت بەرۋدى سۇراپتى. بۇل ماسەلە جونىندە مەن تاياۋدا ميرزويان جولداسپەن كەڭەستىم. ول ماعان: «قىزمەت بەرىڭدەر، ياعني، ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارتۋ ارقىلى قارجىلاي كومەكتەسىڭدەر. ونىڭ قانشالىقتى تۇزەلگەنى سودان كەيىن بەلگىلى بولادى»،- دەدى. مەن سەنەن، پارتيا مۇشەسى جانە قازكوركەممەمباستىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە مەنىڭ تىلشەمدەگى ميرزويان جولداستىڭ ءسوزىن ەسكەرە وتىرىپ، اۋدارما جاساۋعا شارت جاساسىپ، اۆانس بەرۋىڭدى وتىنەمىن.
كوممۋنيستىك سالەممەن، قكجو-نىڭ توراعاسى جانە پارتيا مۇشەسى س.مۇقانوۆ.
قارار: شارت جاساسۋ كەزىندە ەسكەرىلەتىن بولادى. رەداكتور. 21-ءساۋىر، 1937»,- دەپ جازىلعان.
الدىن-الا ايتا كەتەرىمىز، بۇل شارت جاسالعاننان كەيىن ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەن سوڭ ر.جامانقۇلوۆقا:
«الاشورداشىل-ۇلتشىلعا» ۇكىمەت قارجىسىن ءراسۋا ەتكەنى ءۇشىن»،- دەپ، ال ال س.مۇقانوۆقا:
«جۇماباەۆ ايداۋدا جۇرگەندە ونىمەن حات جازىستى جانە قارجىلاي كومەك بەردى»،- دەگەن ايىپ تاعىلدى.
ىلە ر.جامانقۇلوۆ حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالدى، س.مۇقانوۆ پارتيادان شىعارىلدى. ز.ءتىنالينانىڭ ەستەلىگىندە كورسەتىلگەن ماعجاننىڭ ۇكىمەت كەڭسەسىنە ەكىنشى رەت كەلۋىنىڭ سەبەبى، تاريحشى ق.الداجۇمانوۆ عىلىم اينالىمعا تۇسىرگەن 1937 جىلى 21-مامىر كۇنى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى و.يساەۆقا جولداعان تومەندەگى «اشىق حات» بولسا كەرەك. وندا:
«قاز سسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى جولداس يساەۆقا جۇماباەۆ ماعجاننان (الماتى قالاسى، لەسنايا، №89 (كيروۆ، 103)
اشىق حات
مەنى، كونتر-رەۆوليۋتسيالىق الاشورداشىل قايراتكەر رەتىندە جانە توڭكەرىسشىل ۇلتشىل جازۋشى رەتىندە سوتسياليزم قۇرىپ جاتقان قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ورتاسىنان پرولەتارلىق وكىمەت ءادىل شەتتەتى، سونداي-اق قازىرگى ۋاقىتتا مەنى سوتسياليستىك قوعامنان الاستاتىپ ۇستاعانى دا وتە دۇرىس.
ءبىراز ۋاقىت ەڭبەكپەن تۇزەتۋ مەكەمەسىندە بولعان كەزىمدە، ءوزىم تىكەلەي اتسالىسقان سوتسياليستىك الىپ قۇرىلىستاردا ونىڭ ىزگى ىقپالىن سەزىنە وتىرىپ، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ساياساتىنىڭ الەمدەگى بىردەن-ءبىر ەڭ سەنىمدى جانە دۇرىس ساياسات ەكەنىنە كوزىم جەتتى، سوندىقتان دا مەن ءوزىمنىڭ يدەولوگيام مەن بۇكىل قوعامدىق-ادەبي جۇمىستارىمدى قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزدىم، ءسويتىپ، بارلىق قوعامدىق-ادەبي قىزمەتىمدە مەن ۇستانىپ جۇرگەن جانە باسشىلىققا الىپ جۇرگەن ۇلتشىل-الاشورداشىل يدەولوگيانىڭ ءسوزسىز رەاكتسياشىلدىعىنا جانە ساتقىندىق قىلمىس ەكەنىنە بۇتىندەي سەندىم، ۇلتشىل-الاشورداشىل يدەولوگيانىڭ جانە الاشورداشىل ۇلتشىلداردىڭ بارلىق ساتقىندىق ارەكەتتەرى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە جانە بۇكىل سوتسياليستىك وتانعا دۇشپاندىق قىلمىس ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
وسى تەكسەرىسىمنەن، ۇستانىمىمنان كەيىن ءوزىمنىڭ وتكەندەگى بارلىق ءىس-ارەكەتىمدى، قوعامدىق جانە ادەبي قىزمەتتەرىمدى ايىپتاي وتىرىپ، ءوزىمنىڭ قىلمىستى وتكەنىمنەن، ۇلشتشىلدىقتان، ۇلتشىل-الاشورداشىلاردان مۇلدەم جانە ماڭگىلىك قول ۇزەمىن، ءسويتىپ، قالعان ءومىرىمدى ەشقانداي بۇلتارىسسىز تۇتاستاي سوتسياليستىك قوعامعا سەنگەن ازاماتى رەتىندە، سوتسياليستىك وتاننىڭ سەنىمدى ۇلى رەتىندە سوتسياليستىك قوعامعا قىزمەت ەتەمىن دەپ شەشتىم.
وسىنداي اسىل ارمانمەن، وسىنداي بىرەگەي ماقساتپەن مەن وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن، ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ رۇقساتىمەن، تاڭعاجايىپ وركەندەۋ ۇستىندەگى قازاقستانعا كەلدىم، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ گۇلدەنگەن ءومىرى مەنىڭ جانە بارلىق ۇلتشىل-الاشورداشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ساتقىندىق قىلمىس ەكەنىنە تولىقتاي كوز جەتكىزدى، ءسويتىپ ءوزىمنىڭ وتكەندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىعىمدى جانە ۇلتشىلداردى رەۆوليۋتسيا مەن سوتسياليستىك وتانعا، قازاق حالقىنا دۇشپاندىق دەپ ساناپ، ولارمەن ەكى ارامدى ەشقانداي بۇلتارىسسىز جانە ماڭگىلىك اجىراتقانىمدى، اسا اۋىر قىلمىس جولىنان تولىقتاي ارىلۋعا بەت العانىمدى، وتاننىڭ ادال ۇلى رەتىندە قايتا تۇلەگەنىمدى، سول ءۇشىن قالعان ءومىرىمدى سوتسياليستىك وتانعا قىزمەت ەتۋگە ارنايتىنىمدى مالىمدەيمىن.
بۇل ماقساتىمدى مەن سىزگە - كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا، باقىتتى ءومىر قۇرىپ جاتقان مۇقىم قازاق حالقىنا اشىق، شىن جۇرەكپەن جانە بۇلتارتپاس سەنىممەن مالىمدەيتىنىمدى وسى حات ارقىلى سىزگە جەتكىزە وتىرىپ، مەنىڭ ءوزىمنىڭ قايتا تۇلەگەنىمدى، قايتا تۇبەگەيلى شىڭدالعانىمدى، سوتسياليستىك وتانىما شىنايى بەرىلگەندىگىمدى ءىس جۇزىندە، شىعارماشىلىق جۇمىسىمدا، سونىڭ ىشىندە ادەبي شىعارماشىلىق قىزمەتىمدە دالەلدەۋىم ءۇشىن (ەڭبەكتەرىمنىڭ) قازاقستاندا جاريالانۋىنا، سول ارقىلى ۇزاق ۋاقىت بويى قىلمىستى رەاكتسيالىق جولعا، قازاق كونتررەۆوليۋتسياشىلارىنا قىزمەت ەتكەن قالامىمنىڭ كەڭەستىك ەڭبەكپەن وتەۋ ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن قايتا شىڭدالىپ، قايتا تاربيەلەنگەننەن كەيىنگى سوتسياليستىك وتانعا ادال جانە ءونىمدى ەڭبەك ەتۋىمە مۇمكىندىك بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن.
مەنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىمنىڭ سوڭعى ۇلگىلەرى رەتىندە ءۇش ولەڭدى وسى حاتپەن قوسا جولداپ وتىرمىن.
سونىمەن بىرگە، ءدال قازىرگى كەزدە كەڭەستىك-ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ساياساتىنىڭ الەمدەگى ەڭ دۇرىس ۇستانىم ەكەنىن كورسەتەتىن جاڭا تاقىرىپتى كوركەم تۇردە يگەرۋ ىسىنە كىرىسكەنىمە ءسىزدىڭ جانە مۇقىم سوتسياليستىك قوعامنىڭ نازارىن اۋدارامىن، بۇل پوەمادا ەكى قازاقتىڭ - تۇرمىستىق قىلمىسكەر قازاق پەن قىلمىسكەر-ۇلتشىل قازاقتىڭ ءومىرى، تاربيەگە كونەتىن جانە كونبەيتىن اتىشۋلى حالىق جاۋلارى مەن قوعامنىڭ شىرىندىلەرىنىڭ تاربيەلەنۋ جولى جارىستىرىلا سۋرەتتەلەدى.
م.جۇماباەۆ. 21 ماي، 1937 جىل» (ق.الداجۇمانوۆ، اقىننىڭ سوڭعى ءۇمىتى. «قازاق ادەبيەتى». 21.08.1992).
بۇل «اشىق حات» تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ەستايدىڭ:
«جالعاندى جالعامالاپ اركىم ءجۇر عوي،
قىسقا ءجىپ كەلمەگەن سوڭ كۇرمەۋىنە»، -
دەگەنى سياقتى، «جالعاندىقپەن جالعانعان كوڭىل ءجىبى» بولسا كەرەك.
اراشا تىلەپ وتىرعان وراز يساەۆتىڭ بۇل ءوتىنىشتى قاراۋىنا مۇرشاسى دا كەلمەدى. وقىعان كۇننىڭ وزىندە دە مۇراعاتقا جولداۋمەن اياقتالدى. ويتكەنى الاشورداشىلاردى اشكەرەلەۋشى باس يدەولوگتىڭ ءوزى دە كوپ ۇزاماي جانە ماعجاننان بۇرىن تۇتقىندالىپ، تەرگەۋشىگە:
«مەنىڭ تۇتقىندالۋىم - مەنىڭ دۇشپاندىق ارەكەتىمنىڭ جولىن كەستى، سوندىقتان دا مەن، ءوزىمنىڭ ساتقىندىق ارەكەتتەرىم مەن وپاسىزدىعىم بۇلجىتپايتىن ايعاقتارمەن اشكەرەلەنىپ وتىرعان ساتتە، ىشتەن تىنىپ، الدەنەنى جاسىرىپ قالۋعا جورتاقسي تىرىسۋىمنىڭ اقىلعا سىيمايتىنىن بىلەمىن. مەن جيىرما جىل بويى پارتيا مەن حالىقتى الداپ كەلدىم. وتىرىك پەن ەكىجۇزدىلىك مەنىڭ ەكىنشى جانە ناعىز بولمىسىما اينالدى، سول بولمىسىم ماعان ۇزاق ۋاقىت بويى پارتيا ىسىنە شىنايى بەرىلگەن ادال كوممۋنيستىڭ ءرولىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەردى. مەن، تۇتقىندالعانعا دەيىن، وڭشىلدار ورتالىعىنىڭ قارارى بويىنشا ارەكەت ەتكەن قازاق سسر-دەگى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتشىل ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدىم»,- دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى (الاشوردا قوزعالىسى، 3 توم، 2-كىتاپ، 266-بەت).
شاعىنار قايراتكەردىڭ قالماعانى جانە ەندى ولاردىڭ قايتىپ ورالمايتىنى تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان دا ەندىگى ارىزدانۋدىڭ ءوزى ءوز ەركىڭمەن اباقتىعا قاماۋعا ءوتىنىش بەرۋمەن تەڭ بولاتىن. كىمنىڭ اباقتى مەن كونتسلاگەردىڭ ەسىگىن قايتادان اشقىسى كەلەدى دەيسىڭ؟
بىراق ماعجان اشپاسام دەگەن ەسىك تاعى دا اشىلدى، اشىلعان جوق، اشقىزدى. 1937 جىلى جەلتوقساننىڭ 31-ءى كۇنى كەشتە ماعجان جۇماباەۆ ەكىنشى جانە سوڭعى رەت ۇستالدى. ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ماعجاندى تۇتقىنداۋ تۋرالى №1445 وردەر 1937 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى جازىلىپتى. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەرىمىز، ماعجاندى تىمىسكىلەتكەن نە تۇتقىنداعان، ءبىز تانىسقان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىنە دە قاتىسى بار تەرگەۋشىلەردىڭ بىرەۋى - كەيىننەن قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، ەكىنشىسى - قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءۇشىنشىسى - ىشكى ىستەر ءمينيسترى، ءتورتىنشىسى - توبە بي بولدى. سولار قىزمەت باسىندا تۇرعاندا بۇلاردى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە قوزعاۋدىڭ قانداي ناتيجەمەن اياقتالعانى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اتى-جوندەرىن قاعىس قالدىردىق. ول ءۇشىن ءبىزدى جازعىرۋدىڭ دا ءجونى بولماس.
سونىمەن، ۇلتشىل جانە قىلمىسكەر قازاقتار تۋرالى داستان جازىلماي قالدى. زىليحا جۇماباەۆا:
« - زىليحا، كوپ بولدى پەلمەن جەمەگەلى، پەلمەن جاساشى،- دەپ ويلانىپ وتىردى دا، - ەندى مەندە نەسى بار، ۇستامايتىن شىعار، تابىلسا قارا جۇمىس بولسا دا ىستەپ كۇن كورەمىز،- دەگەنى. مەن بولسام قىزىلجاردان بەكەر كەلدىك دەپ وكىنەمىن. ءبىر بالەنى سەزدىم-اۋ... بۇل ماعجاننىڭ ءوزىن-ءوزى جۇباتقانى ەكەن عوي. سوڭعى كەزدە دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىعاتىن. ەندى قايتا تۇرمەگە تۇسسە كەزدەسەتىن كۇن جوق ەكەنىن قىزىلجاردا تۇسىنگەنمەن، الماتىعا كەلگەنىمىزگە قاتتى وكىندىم. تاماق تا الدىمىزعا كەلدى، ۇيگە ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى:
- ماعجان جۇماباەۆ، ءسىز تۇتقىندالدىڭىز،- دەدى دە ەڭ قۇرىماسا الدىنداعى اسىنان ءدام تاتقىزباي دەدەكتەتىپ الا جونەلدى...» (ا.تاسىمبەكوۆ. ازاپتى ساپارلار. لەنينشىل جاس. 1989, 10 قاڭتار).
تەرگەۋدەگى ازاپ پەن قيناۋدىڭ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى تۋرالى بىزگە اكادەميك مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ:
«مۇنى تاسپاڭا (ماگنيتوفون) جازبا. ەسiڭدە ءجۇرسiن. كiم بiلەدi, كولەڭكەمiز قىسقارىپ كەلەدi... تەرگەۋ كامەراسىندا جاتقانىمدا قاسىما بiرەۋدi اكەپ قوستى. وسكەمەننiڭ ومارتاشى ورىسى ەكەن. ول دا ۇزاق جاتىپتى. ءجون سۇراستىق. سوندا ساكەندi ەسiنە الدى... مەنەن بۇرىن سول كiسiمەن بiر كامەرادا بولىپتى. ول: «مەن ءوزiم ورناتقان وكiمەتتiڭ جاۋى ەمەسپiن»,- دەپ ۇزاق قاسارىسىپتى. بار قورلىققا شىداپتى. بiر كۇنi تەرگەۋگە كەتكەن ساكەن كiرiپ كەپ: «مەن بiتتiم، توزبەدiم قورلىققا!»,- دەپ ايعايلاپ سويلەپ، توسەككە ەتپەتiنەن جاتا كەتiپ، سولقىلداپ جىلاپتى. تالاي قىسپاققا سالعاندا قايىسپاعان ساكەننiڭ مورت سىنۋىنا سەنبەگەن ومارتاشى سەبەبiن سۇرايدى. سوندا ساكەن: «بارiنە شىدار ەم عوي. جاس ۇرپاقتى بiزگە قارسى قويعانىنا قالاي شىدارمىن. ورىندىققا وتىرعىزىپ قويدى دا، قازاقتىڭ ەكi جاس بالاسىن الىپ كەلiپ، ەكەۋiنە ەكi قۇلاعىمدى سوزدىرىپ: «وي، اكەڭنiڭ اۋزىن... سەيفۋللين، وي شەشەڭدi... سەيفۋللين! سەن حالىق جاۋىسىڭ!»,- دەگiزگەندە شىدامادىم. قورلىق قوي. ولاردىڭ كوزiنە جەكسۇرىن بوپ كورiنگەنشە ولگەنiم جاقسى. قاعازىنا قول قويدىم،-دەپتi»,- دەپ ايتقان، ءبىز كوزى تىرىسىندە جاريالاعان ەستەلىگىندە اششى دا كەكەسىندى شىندىق بار، مۇمكiن كوپ شىندىقتىڭ بiرەۋi وسى شىعار.
ارلى، نامىستى ازاماتتار وسىنداي قورلاۋدان باس تارتىپ، ەشكىمگە زيانىن تيگىزبەي، ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەگەن. ماعجان دا سول جولدى تاڭداعانىنا ونىڭ 1938 جىلى 6-قاڭتار كۇنى كسسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنا قاراتا جازعان مالىمدەمەسىندەگى:
«مەن - جۇماباەۆ، كەڭەس وكىمەتى الدىنداعى ءوزىمنىڭ كىنامدى جۋ ءۇشىن: «شەتەلدىك ءبىر مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن بىرنەشە جىلدار بويى شپيوندىق ارەكەتپەن شۇعىلداندى»،- دەپ ماعان تاعىلعان ايىپتى مويىندايمىن. جاپونيانىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن شپيوندىق جۇمىسپەن، مەن - جۇماباەۆ 1919 جىلدان باستاپ 1929 جىلعا دەيىن، ياعني، ۇستالىپ، لاگەرگە ايداۋعا جونەلتىلگەنگە دەيىن اينالىستىم. ونداعى مەرزىمىمدى وتەپ، 1936 جىلى قازاقستانعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءوزىمنىڭ شپيوندىق جۇمىسىمدى ودان ءارى جالعاستىردىم»,- دەگەن «مويىنداۋى» انىق دالەل.
بۇل ارادا تەرگەۋشىلەر ماعجانعا نەگە 1919 جىلدى ناقتى كورسەتكىزىپ وتىرعانىنىڭ ءمانىسى الدىڭعى بولىمدە ز.ءۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنداعى» م.تۇڭعاشيننىڭ ارحيۆىنە قاتىستى تۇستا تولىق باياندالعان بولاتىن. وزگە ىستەرگە قاراعاندا مۇندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ دا اتى اتالىپ، سول «شپيوندىق» قىلمىستى دالەلدەۋ ءۇشىن كولچاك ۇكىمەتىنىڭ ءارحيۆى ساقتالعان ومبىعا سۇراۋ سالىپتى. ولاردىڭ بۇل سۇراۋىنا ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ باستىعى ماركوۆا مەن ءبولىم باستىعى پوپوۆا:
«ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە بوكەيحانوۆ ءاليحان مەن ماعجان جۇماباەۆتىڭ جاپون بارلاۋ مەكەمەسىنە قىزمەت ەتكەنى تۋرالى جانە سۇراۋ حاتتا كورسەتىلگەن وزگە دە جايلارعا قاتىستى مالىمەتتەر جوق»,- دەپ حابارلاعان.
ىزدەگەن «شپيوندارىنىڭ» تابىلماعانىنا تەرگەۋشىلەر وكىنگەن-اق شىعار. بىراق ەڭ باستى وكىنىش - التىن باستى ازاماتتار يمانسىز كومىلدى. 1938 جىلعى تەرگەۋ ىسىمەن جەتە تانىسقان ماعجانتانۋشى ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ مالىمەتىنشە ونىنشى، جيىرماسىنشى اقپان كۇندەرى جاۋاپقا الىنىپ، ءار جولى 8 بەتتەن حاتتاما جازىلىپ: وتانىن ساتقانى جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قاستاندىق جاساۋ ماقساتىندا استىرتىن ۇيىم قۇرعانى ءۇشىن 58- باپتىڭ 6, 11-تارماقتارى بويىنشا ايىپ قورىتىندىسى شىعارىلادى. كىشى لەيتەنانت گايكوۆيچ جاساعان «ءولىم تۋرالى اكتىسىندەگى» مالىمەت بويىنشا:
«ماعجان بەكەنۇلى جۇماباەۆتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ جونىندەگى 1938 جىلى 11-اقپان كۇنگى №377 شەشىم 1938 جىلى 19-ناۋرىزدا ورىندالدى».
بىراق ماعجان: « ... ءتىرى ەدى». وعان قاز سسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.تىلەۋليەۆتىڭ 1962 جىلى 27-تامىزدا پارتيا ينستيتۋتىنا بەرگەن انىقتاماسىنداعى:
«1936 جىلى 2-ماۋسىم كۇنى تۇرمەدەن بوساتىلدى، جازاسىن وتەپ كەلگەنىنە قاراماستان 1937 جىلى تاعى دا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلعان، نكۆد-نىڭ كوميسسياسى مەن سسسر پروكۋرورىنىڭ شەشىمى بويىنشا 1938 جىلى 11-اقپاندا سوتتالدى (وسۋجدەن)»,- دەگەن جولدار سەبەپشى بولعان.
وسىنداعى «سوتتالعان - وسۋجدەن» دەگەن ءسوز دە جۇرت اراسىندا ماعجاننىڭ سوعىس اياقتالعانشا جەر باسىپ ءتىرى ءجۇردى-مىس دەگەن جورامال جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن.
1958 جىلعى 28-اقپانداعى ماعجاندى اقتاۋ تۋرالى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىن قولىنا الىپ تۇرىپ زىليحا ءوزىنىڭ جەسىر قالعانىن، كۇيەۋىنىڭ ولگەنىن ەستىپ، وعان سەنبەي نەمەرەسى ۇلجانعا:
«- اۋ، ماعجاندى نەلىكتەن 1938 جىلى 19-ناۋرىزدا اتىلدى دەيدى؟ ماعان وسى جەرى تۇسىنىكسىز. ءوزىڭ بىلەسىڭ، الماتىنىڭ كۇنى ساۋىردە ىسي باستايدى. جۇرت قىسقى كيىمدەرىن تاستايدى. ماعجاندى قىستى كۇنى جەلتوقساننىڭ 30-ى كۇنى ۇستادى. قىسقى كيىممەن كەتتى. كۇن جىلي باستاعان سوڭ، ءساۋىردىڭ ورتا بەلىندە نكۆد-عا جازدىق كيىمدەرىن اپارىپ، ءوز قولىممەن تاپسىرىپ ەدىم عوي. ولار قابىلداپ الدى: «جارايدى، يەسىنە تاپسىرايىق»،- دەدى. ال كوميسسيانىڭ قاۋلىسىنا سەنسەك... سەنبەسكە امال نە؟ سوندا مەن شىن مانىندە كيىمىن ەمەس، كەبىن اپارعان ەكەم عوي. مەن كيىمىن اپارعاندا ماعجانىم بۇل دۇنيەدە جوق ەكەن عوي. الدانعان ەكەنمىن، ءاي، سۇم تاعدىرىم-اي!»,- دەپ جىلاپتى» (سوندا، 146-بەت).
اياۋلى اقىندى ەلى ولىمگە قيماعان. ساكەن ەكەۋىنىڭ اجالىنىڭ ءوزى اڭىزعا اينالعان. ونىڭ باستى سەبەبىن وقىمىستى ماعجانتانۋشى ش.ەلەۋكەنوۆ:
«تۇتقىنداۋعا كەلگەندەردىڭ بىرەۋى: «اقىنعا تيىسپەيمىز. تەك قازاقستاننان سىرت جەرگە جىبەرەمىز»،- دەپتى-مىس. سودان بولۋعا كەرەك، ماعجان نوۆوسيبيرسكى ماڭىندا ءبىر جەردە جاسىرىن تۇرادى،- دەگەن اڭىزدىڭ تاراۋى. وسى سياقتى اڭىزداردىڭ اسەرى ورتالىق كوميتەتتىڭ كوميسسياسى كەشىرىم جاريالاعاننان كەيىن دە كەي گازەتتەردە بەلگى بەرىپ قالىپ ءجۇردى. راس بولسا جارايتىن ەدى، بىراق اقيقات ولاي بولمادى عوي»،- دەپ تۇسىندىرەدى.
ءيا، «راس بولسا جارايتىن ەدى». ءتىپتى مەن دە ماعجاننىڭ سوعىس اياقتالعان سوڭ دا ءتىرى ەكەنىنە سەندىم. سەنبەسكە امالىم دا جوق بولدى. ول وقيعا بىلاي باستالدى. 1977 جىلى قاراشا ايىندا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءابىلحاميت مارحاباەۆ مەنى باۋكەڭە - باۋىرجان مومىشۇلىنا قىزىل اسكەردىڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولۋىنا وراي ماقالا جازدىرىپ الۋدى تاپسىردى. الدىن-الا كەلىسىپ، تۋرا ساعات وندا قازىرگى تولە بي كوشەسىنىڭ بويىنداعى پاتەرىنىڭ ەسىگىن قاقتىم. ماقالانى ايتىپ وتىرىپ جازدىردى. شاراپپەن سىيلادى. سۇحبات اياقتالعاندا مەن دەمىمدى ىشىمە الا وتىرىپ: «پروفەسسور حايىرجان بەكحوجين ستۋدەنت كەزىمدە: «الدارىندا قارىزدار ەدىم»،- دەپ مەنى الاش ارداگەرلەرىنىڭ ارحيۆىمەن تانىسۋىما سەبەپكەر بولدى، ول ىزدەنىستى جالعاستىرىپ ءجۇرمىن، ويتكەنى مەن دە ۇستازىما قارىزدار ەدىم. قالامگەر مامىتبەك قالدىباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ءسىز ماعجان مەن جۇسىپبەكتى كورىپسىز. سونى بىلگىم كەلەدى»،- دەگەن ءۋاج ايتتىم.
قاتتى داۋىستاپ: «جۇسىپبەكتىڭ الدىندا مەن دە قارىزدارمىن. ول مەنىڭ ۇستازىم... ال ماعجاننىڭ اجالىنا سەبەپشى بولدىم با؟- دەپ ويلايمىن،- دەپ ۇزاق ويلانىپ قالدى دا مىنا حيكايانى ايتتى.
باۋىرجان مومىشۇلى: «سوعىستان كەيىن مەن اسكەري اكادەميادا بولدىم. بىراق تا ارميانىڭ وزىنە سۇراندىم. نوۆوسيبير قالاسىنداعى ديۆيزيا كومانديرى ەتىپ تاعايىندادى. بىردە سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى، ارميا قولباسشىسى اسكەري پوەزد ارقىلى نوۆوسيبير ۆوكزالى ارقىلى قيىر شىعىسقا كەتىپ بارا جاتقانى، مەنىڭ وعان جاعدايدى بايانداۋىم تۋرالى بۇيرىق ءتۇستى. ۆوكزالعا كەلدىم. ءسىبىردىڭ قىسى قاتتى. اسكەري سوستاۆ كەلگەنشە پەرروندا ارى-بەرى ءجۇردىم. كوزىم جۇك پوچتاسىن قابىلدايتىن قويماعا كىرىپ-شىعىپ، شاناعا جۇك تاسىپ جۇرگەن ەگدە ادامعا ءتۇستى. ءتۇرى ازيات، ازياتتىڭ ىشىندە قازاق سياقتى كورىندى. قاسىنا بارىپ: «قازاقپىسىز؟»،- دەدىم. قازاق ەكەنىن بىلگەن سوڭ ءجونىن سۇرادىم. سويتسەم،: «سرەدي گور، سرەدي سكال، الەكساندريا تسەنترال»،- دەيتىن اتاقتى كونتسلاگەردىڭ جۇگىن تاسيدى ەكەن. اتى-ءجونىن ايتقىسى كەلمەدى. سونىڭ اراسىنشا ەكى-ءۇش رەت كىرىپ-شىعىپ ۇلگەردى. داۋىسىمدى قاتايتىڭقىراپ سۇراپ ەدىم: «جاستار سەندەر بىلمەيسىڭدەر عوي. مەن - ماعجان جۇماباەۆ دەگەنمىن»،- دەدى. سول ارادا ءوزىم وقۋلىقتان جاتتاعان «شال» دەگەن ولەڭىن جاتقا ايتىپ بەردىم. تاعى دا ءبىر-ەكى جاشىكتى شاناعا ساپ ۇلگەردى: «ءا، مەنى ۇمىتپاعان ەكەنسىزدەر عوي. بىلەدى ەكەنسىڭدەر عوي»،- دەپ كەمسەڭدەي سويلەپ، ءوزىمدى سۇرادى: «ءا، باۋىرجان مومىشۇلى دەگەن ءسىز ەكەنسىز عوي. ەستىگەمىن. بىلەمىن»،- دەدى. وتىرىك ەمەس، شىن ماعجان ەكەنىنە كوزىم جەتىپ، لاگەرىنىڭ كومانديرىن سۇرادىم. سول ارادا پوەزد كەلىپ، ۆوكزال جابىلىپ، سارت تا سۇرت بوپ كەتتى. مەن دە اسىعىس مارشالعا راپورت بەرۋگە اسىقتىم. جارتى ساعاتتان كەيىن جاڭاعى جەرگە كەلسەم، الگى شال كەتىپ قالىپتى. لاگەردىڭ كومانديرىن تانيتىن ەدىم، قالاداعى اسكەري كەڭەستە كەزدەسىپ تۇراتىنبىز. تەلەفون شالىپ، ماعجان - قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى ەكەنىن، ونى جەڭىل جۇمىسقا اۋىستىرۋىن ءوتىندىم. ول كەلىستى. سودان ارادا ءۇش-ءتورت اي ۋاقىت ءوتتى. اسكەري قاربالاستان قول بوسامادى. ءبىر جولى الگى لاگەر باستىعىن نوۆوسيبيرسكىدەگى اسكەري كەڭەستە كورىپ قالىپ، ءوتىنىشىمنىڭ نە بولعانىن سۇرادىم. سوندا ول: «جەرلەس اقىنىڭنان ايىرىلىپ قالدىق. سەن تاپسىرعاننان كەيىن مەن ونى جەڭىل جۇمىسقا - حات تاسۋشى ەتىپ اۋىستىرعامىن. كوكتەمدە ەنەساي وزەنىنىڭ سەڭى بۇزىلعان كەزدە پوچتا تاسيتىن قايىق اۋدارىلىپ كەتىپ، سۋعا كەتتى. سۇيەگىن تابا المادىق»،- دەدى ماعان. مۇڭايىپ مەن قالدىم. مىنە، مەنىڭ ماعجاننىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولمادىم با - دەپ ويلايتىنىم وسى، قاراعىم»,- دەپ ءسوزىن اياقتادى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسى وقيعانى قالامگەر مامىتبەك قالدىباەۆ تا گازەتكە جاريالادى، باسىلىمعا ەنگىزدى. وقىمىستى اعامىزدىڭ ءنوۆوسىبىردى مەكزەپ وتىرعانى سول جاريالانىم با، جوق، باسقا باسىلىم با ەكەن؟ انىعى بۇل وقيعاعا ءوز باسىم كامىل سەندىم جانە جاستىق اۋسارلىقپەن شاكارىم مەن ماعجان ەكەۋىن باستى كەيىپكەر ەتە وتىرىپ 1978 - 1979 جىلى «جەر - بەسىك» اتتى رومان جازدىم. ول 1984 جىلى جارىق كوردى. سونداعى ەنەسايعا سۋعا كەتىپ ولەتىن سارجان اقىن وسى ماعجان ەدى... ەندى، مىنە، ول وقيعانى تاعى دا ءبىر ەسكە الۋدىڭ رەتى كەلىپ وتىر.
ءيا، شىندىعىندا دا اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات جانە ەستەلىك يەسى قانداي سەنىمدى ادام. قاي شىندىقتى قابىلدايسىز، ونى پاتشا كوڭىلىڭىز ءبىلسىن. «ماعجان ولمەپتى!»،- دەپ جۇمباقتاپ ەمەۋىرىن تانىتقانىمىز وسى وقيعا ەدى. ماعجاندى ەسكە العان سايىن «كاميلا» مەن «ياپۋراي» اندەرى جۇمساق مۇڭىمەن جۇرەكتى شىمشىلاي سىزداتىپ ءجۇردى. شىندىعىندا دا ماعجاننىڭ رۋحى ولگەن جوق. بىراق تۇنشىقتىرىپ ۇستاعىسى كەلگەندەر بولدى. ماعجان اقتالعان تۇستا زىليحا حانىممەن سوتتاسىپ، ول تۋرالى لاقاپ تاراتا ءجۇرىپ شىعارمالارىنا العىسوز جازعان ءبىر كارى اقىن، ش.ەلەۋكەنوۆ ەسكەرتىپ وتكەن جازۋشىلار وداعىنداعى كوميسسيادا جانە الپىسىنشى جىلى ەكىنشى حاتشى بوپ تۇرعان كەزىندە: «ماعجاننىڭ شىعارماشىلىعى ماڭگىلىك جاريالانباۋى ءتيىس»،- دەپ ورتالىق كوميتەتكە جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە قارسى پىكىر جازدى. وسى كىتاپتاعى دەرەكتەرمەن تانىسۋعا سەبەپكەر بولعان 1987 جىلعى اقپان ايىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كابينەتىندە وتكەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، س.ق.ءابدىراحمانوۆ باستاتقان جەتى پولكوۆنيكپەن كەزدەسۋدە گەنەرال: «ماعجاننىڭ شىعارمالارىن جاريالاۋعا ءبىز ەمەس، رۇقسات بەرمەگەن سىزدەرسىزدەر. سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشى ... قارسى بولىپ، ماعجاندى ەشقاشاندا اقتاۋعا بولمايدى دەپ قول قويعان»،- دەپ الگى قورىتىندىنى وقىپ بەرگەندە سافۋان شايمەردەنوۆ مارقۇم: «نە دەيدى؟!. اكاۋ، ول دا سونداي ما ەدى؟!»،- دەپ ەش قىمسىنباستان جىلاپ جىبەرىپ ەدى.
ۇلت ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى جاۋ - ىشتەگى جاۋ. ونى نە سۇيكىمدىنىڭ، نە سۇيكىمسىزدىڭ قاتارىنا قوسا المايسىڭ.
بۇل ۇكىم شىققان كەزدە ماعجاننىڭ اتاسى جۇمابايدىڭ دا، اكەسى بەكەننىڭ دە (بەكمۇحامەدتىڭ دە) شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ ەدى. عادىلشا قاھارمانۇلىنىڭ ماعلۇماتى بويىنشا، جۇمابايدان قالعان تۇقىم-تۇقياننىڭ بارلىعى، سونىڭ ىشىندە:
«بەكەننىڭ 9 بالاسى تۇگەلىمەن قۋعىنعا تۇسەدى. ولاردىڭ باستى ايىپتارى - ماعجاننىڭ تۋىسى بولعاندىقتارى. ماسەلەن، ەكى اعاسى ءاباممۇسىلىم مەن قاھارمان، ىنىلەرى مۇحامەدجان مەن ءسالتاي «حالىق جاۋى» دەگەن اتپەن تۇتقىنعا الىندى. ال ەڭ كىشى ىنىلەرى قاليجان مەن سابىرجان 1930 جىلى قىرعىز اعايىندارعا بارىپ، سول جاقتا قالىپ قويادى... وسى جۇماباي اۋلەتىنەن ايداۋدا ون جىل ءومىرىن وتكىزىپ، ەلىنە قايتىپ كەلگەنى تەك مۇحامەدجان مەن ءسالتاي... بەكەننىڭ توعىز بالاسىنان ءتىرى قالعان ەشكىم جوق. بەكەننىڭ ۇل-قىزدارىنان ۇرپاقتار كوپ تاراعان، ولار قازىر سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، جامبىل، ماڭعىستاۋ، الماتى، قاراعاندى، اقمولا جانە رەسەيدىڭ قورعان، ومبى، تۇمەن وبلىستارىندا، قىرعىزستاندا، تاجىكستاندا، سولتۇستىك وسەتيادا تۇرادى. اعامىز ارتىنا تۇياق قالدىرا الماسا دا، ولمەس مۇراسى قالدى»،- دەپ جازادى ءبىر وكىنىش، ءبىر جۇبانىشپەن.
ءسويتىپ، ماعجاننىڭ قانى ورىس، قىرعىز، تاجىك، وسەتين ۇلتتارىنىڭ تامىرىندا سوعىپ تۇر.
ءيا، ءبىر وكىنىش، ءبىر جۇبانىش. الميساقتان بەرى ءسۇزىلىپ كەلگەن تۇقىمنىڭ تەكتى ءۇرىمى، ماحابباتشىل سۇلۋ سەزىم وسىلاي، ءۇزىلدى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
