1991 جىلدان 1 ملن 96,9 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ءوز تاريحي وتانىنا ورالسا، سونىڭ 219 260-ى الماتى وبلىسىنا قونىستاندى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى زاڭ تالاپتارىنا سايكەس تۇراقتى قونىستاناتىن ەلدىمەكەنىن قانداستار وزدەرى تاڭداۋعا قۇقىلى. سوندىقتان دا قانداستارىمىز توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان، تاماشا تابيعاتتى جەتىسۋ ولكەسىنە كوشىپ كەلۋگە ىنتىزار.

اتامەكەنگە ۇلى كوشتى 1991 جىلى 17 ناۋرىز كۇنى موڭعوليا ەلىنەن الماتى وبلىسىنا قونىستانعان 96 ەتنيكالىق قازاقتار باستاعان ەدى. شەتەلدەردە مينيستر، اكىم، سوت، پروكۋرور، دەپۋتات، دارىگەر، ۇستاز، پروفەسسور، عالىم، پوليتسەي بولعاندارى دا بازار جاعالاپ، اتا كاسىبىن دامىتىپ، بيزنەسپەن شۇعىلداندى، ەڭبەك ەتتى، ءوسىپ ءوندى، تامىرى تەرەڭگە جايىلدى. ۇلى كوشتى وزبەكستان، قىرعىزستان، يران، قحر، تۇركيادان وتانىنا ورالعان قازاقتار جالعاستىردى. ۇلى كوش بىرەۋلەرگە ۇناپ بىرەۋگە ۇناماسا دا، تامتىمداپ جالعاسا بەردى. ورالعان اعايىندارعا زاڭ جۇزىندە «ورالمان»، «قانداس» دەگەن مارتەبە بەرىلدى. ال، «موڭعول، قىتاي، وزبەكتەر» دەپ كەمسىتە اتاۋ وزدىگىنەن پايدا بولدى. جالپى «ورالمان» دەگەن ءسوزدى جاعىمسىز كەمسىتكەندەي كەرەكتەنەتىندەر دە از بولمادى. بىراق سوعان بولا كوڭىل كۇيى ءتۇسىپ، كەم-كەتىك بولىپ قالعانىن تاعى كورمەدىك. تىپتەن، وتانىندا اسىر سالىپ، اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، از ۋاقىت ىشىندە جالپى ورتا وقۋ ورىندارى، ۋنيۆەرسيتەتتەر، ينستيتۋتتاردا ۇستاز پروفەسسور، عالىم، مەكەمەدە كادر، دارىگەر، دەپۋتات، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، باق-دا جۋرناليست، اقىن، جازۋشى جوعارعى لاۋازىمدى ورىنداردا كاسىبي مامان، كەڭەسشى، ونەردە دە دارىن تالانتتارىمەن تانىلىپ شىعا كەلگەندەرى دە از بولمادى. بۇل ءۇردىس ءوز ۇلتىنا كوڭىل ءبولىپ سەنىم ارتپايتىن، وزگە ۇلىستارعا جاعىمپازدانا قارايتىن ءبىراز شەنەۋنىكتەردىڭ شەكەسىنە تارلىق جاساپ، قىزعانىشىن وياتتى دا، سول پەندەلەر ۇلى كوشكە كوپ كەدەرگى جاساعانى دا شىندىق.

بۇل باق-تا جازىلىپ، ايتىلسا دا ناتيجە وتە از بولدى… ورالمانداردىڭ وسىندا كەلىپ ءبىلىم العاندارى مەن وتانىندا تۋعاندارى اتا-انالارى جاڭا زامانعا ساي ارمان تىلەكتەرىنە جەتۋىنە ۇلگى ونەگە بولىپ، ورتاعا بەيىمدەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ، سانا سەزىمىنە سەنىم ۇيالاتقانى ءومىردىڭ ءوز شىندىعى. ونى وزىنەن باسقانى تىڭداۋعا قىڭىرلىعى دەس بەرمەيتىن ادۋىن ازاماتتار، بالاسى مەن نەمەرەسى الدىندا دارمەنسىزدىگىن ەرىكسىز مويىنداۋىنان كورىپ ءجۇرمىز! وسىنداي كەزدە حاكىم ابايدىڭ: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»، - دەپ ايتقانى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.

الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلىپ جاتقان قانداستار الەۋمەتتىك از قامتىلعان توپقا جاتادى. وعان سەبەپ - كەلگەننىڭ ءبارى دە ءبىلىمدى، سانالى-قابىلەتتى، پاراساتتى، مادەنيەتتى، سابىرلى ساليقالى انا ءتىلىن جەتتىك بىلەدى دەۋدىڭ رەتى ومىردە سايكەسپەيتىنى. قازاق ءتىلىن كەلىپ ۇيرەنگەنى، كريلليتساشا حات تانىپ جازا المايتىندارى كوپ بولعانىن وسى سالاداعى 30 جىل ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەن ەڭبەگىمە سۇيەنە ايتا الامىن. ورتاسىندا تەنتەكتەرى دە بولدى. تەكتىلەرى دە جەتىپ ارتىلادى. دەگەنمەن بارىنە ولاي دەپ قاراۋعا دا بولمايدى. الماتى وبلىسىندا 100-دەن اسا ۇلكەن-كىشىلى كاسىپكەر جاندار بار. ولار قانشا وتباسى مەن جەكە ادامدادى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعاندارى دا شىندىق. بۇل كاسىپكەرلەر وزدەرىن كورسەتىپ، ناسيحاتتاۋعا كەلىسە بەرمەيدى… وعان سەبەپ، جەكە باستارى مەن كاسىپ ورىندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋلارىنا تىكە قاتىستى دەپ ويلايمىز. ال اتى-ءجونىن اشىق ايتپاسا دا تەك ءوز اعايىندارىنا عانا ەمەس، قيىن-قىستاۋ ساتتەردە جەرگىلىكتى حالىققا دا قوماقتى كولەمدە قارجىلىق جانە ناقتى ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋدە ۇلگى ونەگە بولىپ جۇرگەندەرى دە كوپتەپ كەزدەسەدى. قىزىلاعاشتى سۋ العاندا، قورداي وقيعاسىندا، ارىستاعى جارىلىس، وتكەن جىلى باتىستا بولعان قۋانشىلىقتا كومەك قولىن سوزعان قانداستار، ەل قۇرمەتى مەن العىسىنا بولەندى.

قايىرىمى اللادان دەپ سەنەتىن جاقسى قاسيەت يەلەرى وسىلار! پەندەشىلىككە سالىنىپ قر-نىڭ ازاماتتىعىن الۋعا اسىقپاي، ەل اراسىندا ىقتيارحات پەن ءجۇرىپ، اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىمەن ناپاقا تابامىز دەپ اعىمدارعا تاپ بولىپ جۇرگەندەرى تاعى بار… وتانىنا وڭتايلى قىلىق كورسەتە الماعاندارى دا جوق ەمەس. سولاردىڭ اراسىنان مۇقتاجدىق پەن قاجەتتىلىگىن پايدالانىپ مۇددە-ماقساتتارىنا تارتاتىن شەتەلدىك ازاماتتار دا از ەمەس… بۇل جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە، 2022 جىلى قاڭتار وقيعاسىندا ورىن الدى دەگەن اقپارات بار… 2016 جىلدان بەرى قانداستار ءبىر تەرەزە قاعيداسى بويىنشا حقكو ارقىلى قۇجاتتانا باستادى. وسى كەزەڭنەن قانداستار مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە كەلمەيتىن بولدى. ورالماندارعا ارنايى اشىلعان «بەيىمدەۋ، ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارى» دا قانداستارعا قىزمەت كورسەتۋىن توقتاتتى. ۇكىمەت ەسەپ الىپ، مىندەت جۇكتەپ، جاۋاپكەرشىلىك تالاپ ەتپەۋىنەن، اكىمدەر دە كوشى-قون ۇردىسىنە ءمان بەرمەۋىنەن قازاقتار كوشى اعىممەن عانا ەرىك مۇمكىندىكتەرى بويىنشا بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى…

ىشكى كوشى-قون ماسەلەسى دە ءدال وسىلاي. وسىدان كەيىن كەلەڭسىز جايتتار ورىن المايدى، ءبارى جاقسى دەۋگە كىم سەنەدى؟ جالعان مالىمەتتەر ۋاقىت وتە كەلە ورعا جىعاتىنىن ءومىر ءوزى دالەلدەپ كەلەدى. رەسمي ستاتيستيكا مالىمەتتەرى: جىل باسىنان بەرى 70 854 رەسەي ازاماتى، 1467 ۋكراينا ازاماتى قازاقستاندا جسن الدى دەيدى. رەسەيدىڭ 519 ازاماتى، 7 ۋكراينا ازاماتى قر-نىڭ ازاماتتىعىنا قابىلدانىپتى. ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنشە قازاقستاندا «جارتى تريلليون» ەشكىمگە كەرەك ەمەس رەسەي ءرۋبلى بار ەكەن. قاراپايىم مىسال: رەسەيگە سانكتسيا سالعاندا، رەسەي دە قارىمتا سانكتسيا سالىپ ءوزىنىڭ استىق ونىمدەرى، قانت سىندى جەكە تاۋارلارى ءبىزدىڭ نارىققا وتۋىنە شەكتەۋ قويىپتى. كەرى ناتيجەسىن حالىق تاپشىلىق، قىمباتشىلىق ارقىلى كورىپ وتىرعانى راس…

1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا ەلىمىزدە 16 061 شەتەل ازاماتى ەڭبەك ەتەدى ەكەن. مامىر ايىنىڭ قورتىندىسى بويىنشا، ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن شەتەلدىك كاسىپورىندار سانى جىل باسىنان بەرى 12,7%-عا، ياعني، 25 مىڭعا دەيىن وسكەن. رەسەيدىكى 13 مىڭعا جەتكەن. ءبىزدى الاڭداتاتىنى وسى كاسىپورىندا جۇمىس ىستەيتىن شەتەلدەن ەڭبەك كۇشى دەگەن اتپەن كەلىپ جاتقان ازاماتتار اراسىندا اعىمدار وكىلدەرى ءوز جەكە مۇددە ماقساتى بويىنشا شپيوندىق نيەتتەگىسى بار-جوعىمەن كىم اينالىسىپ ەل مۇددەسىن قورعايتىنى! ەل-جەرىمىزدىڭ استى-ءۇستى تولى قازىنا بايلىعىنا كوز سالىپ قىزىعۋمەن بوساعامىزدا جۇرگەن بايلار ەندى «بوسقىن» مارتەبەسىن الىپ، تورىمىزگە جايعاسپاۋىنا كىم كەپىل بولا الادى!؟ ايتپاعىمىز قازاققا قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ ەشقاشان جانى اشىمايدى. ۇلتىمىزدىڭ سانى ەسەلەپ وسۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسا الاتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلى كوشىنە ءوز قازاعىن سىيلاماي، وزەگىنەن يتەرەتىندەر ەش كەدەرگى جاساي المايدى. بىراق تا قولداۋ قامقورلىق سەزىنە الماۋى رۋحىن تاپتاپ، رۋحاني كۇيزەلىسكە دۋشار ەتىپ، تامىرى كەڭگە جايىلۋىنا بوگەت جاسايدى. وسى جايتتى قاشان ەت جۇرەگىمىزبەن ەتەنە جاقىن تۇسىنەمىز، سول كەزدە ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قون رەتتەلەتىن بولادى. شەتەلدە الىدە تۇرىپ جاتقان 7-8 ميلليون ەتنيكالىق قازاقتار 100 پايىز كوشىپ كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس. تەك ناقتى كومەك بولاتىنىنا كوزدەرى جەتسە عانا ءوز ەرىكتەرىمەن اۋىل-اۋلەت بولىپ كوشىپ كەلە بەرەدى. جاڭا زامان تالابىنا ساي ۇرپاعى تەز ءسىڭىپ، ءوسىپ-ءونىپ كەتەدى. قازاقستانعا كەرەگى دە وسى ەمەس پە! ەڭ باستى ماسەلە وڭتايلى ورنالاسۋ جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى مەن كاسىپ اشۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋ. ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ارنايى جەكە بەكىتىلگەن ءبىر رەتكى جاردەماقى سوماسىن وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنە ۋاقىت ۇتتىرماي تولەپ بەرۋ. بۇل ولاردىڭ ءوز قاراجاتتارىنا قوسا باسپانا ماسەلەسىن شەشۋلەرىنە كومەك بولادى. بيزنەس، كاسىپكەرلىكتەرى ءۇشىن جەر تەلىم ماسەلەسى سۋبسيديامەن مال، تەحنيكا بەرىپ قولداۋدى كەلىسىم شارتپەن ۋاقىت ۇتتىرماي شەشىپ بەرۋ قاجەت. تۇراقتى قونىستانىپ قالۋلارىنا بار مۇمكىندىكتى تەز ارادا جولعا قويۋ وتە ماڭىزدى. ىشكى كوشى-قون دا وسىلاي شەشىمىن تابا بەرسە، سولتۇستىك وڭىرلەرگە قازاقتار اۋىل-اۋلەتىمەن بارىپ، ورنىعىپ ءوز-وزدەرىن باسقارىپ، ەلدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيلى مۇددەسى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اساتىنىنا سەنەمىز.

ۇسىنىس-پىكىر!

سوندىقتان ۇكىمەتكە ايتارىمىز: جەكە كوشى-قون اگەنتتىگىن قايتا قۇرىپ، اشا المايدى ەكەنسىزدەر، وندا كوشى-قون كوميتەتىن ەڭبەك مينيسترلىگىنەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قۇرامىنا بەرۋ وتە ماڭىزدى. ەڭ باستىسى ءسىم-ءى ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭبەك كۇشىمەن كەلىپ جاتقان ءاربىر ادامنىڭ ءىس ارەكەت، نيەتىنە تولىق باقىلاۋ جاساۋعا قۇزىرلى.

ەكىنشىدەن بوساعامىزعا كەلىپ، سىعالاپ، ەنتەلەپ تۇرعان «قاشىپ كەلدىك» دەگەن نيەتتەگى جاندارمەن دە ءسىم اۋقىمدى جۇمىس جاساي الادى. بوسقىن مارتەبەسىن ناقتى زاڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرۋعا قۇزىرلى. بۇل ەڭبەك مينيسترلىگى ءۇشىن وتە كۇردەلى دە، كۇرمەۋى كوپ ءۇردىس ەكەنى تۇسىنىكتى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورىنداعى قانداستارعا قىزمەت كورسەتەتىن كوشى-قون ءبولىمىنىڭ كادرلارى مەن قانداستار ورتالىعىن وبلىستىق قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنا بەرۋ ورىندى. وعان سەبەپ وبلىس بويىنشا ساياسات، ءدىن ماسەلەسى، قوعامدىق كەلىسىم وسى مەكەمەگە قاراستى. ەندەشە كوشى-قون ءۇردىسى دە وسى مەكەمەنىڭ ميسسياسىنا تۋرا كەلەدى. ۇكىمەتتەن ەشقانداي قوسىمشا قارجى تالاپ ەتىلمەيدى. بۇل، قانداستاردىڭ وتىنىشتەرى مەن جينايتىن قۇجاتتارىنا ءبىر جۇيەدە زاڭنامالىق كەڭەس بەرە وتىرىپ تولىقتاۋلارىنا ۇلكەن قامقورلىق بولۋمەن بىرگە، ەل مەن مەملەكەتتىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى مۇددەسىنە ىقپالى تيەتىنى ءسوزسىز. شەتەلدەن كەلەتىن ادامداردىڭ ىشىندە تەرىس اعىم جانە بوگدە ءدىني كوزقاراستاعى كاسىبي مامان يەلەرى دە از كەلمەيتىنىن وتكەن وتىز جىلعى ومىردەن كورىپ بىلدىك. سوندىقتان دا ورتالىقتا قانداستارمەن جان-جاقتى جۇمىس جۇرگىزۋ وتە-وتە ماڭىزدى. ءاربىر ادامنىڭ شەتەلدەن قالىپتاسقان بولمىس تاربيەسىنە ىقپال ەتۋ وتە كۇردەلى ماسەلە ەكەنى دە تۇسىنىكتى! جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاندى، ەكىنشى رەسپۋبليكانى وركەنيەتتى ەل قاتارىنا قوسامىز، قوعامداعى قارىم-قاتىناس مادەنيەتتىلىگىن وزگەرتەمىز دەسەك، حالىق ۇنىمەن بىرگە قانداستارىمىزدىڭ ۇنىنە دە قۇلاق اسار ۋاقىت جەتتى دەر ەدىم!

قۇرمەتبەك سانسىزبايۇلى،

قازاق كوشىن زەردەلەۋشى

Abai.kz