كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى مەن جاڭا قۇرىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ نارىقتىق قاتىناسقا اۋىسقان وتپەلى كەزەڭى كۇردەلى دەموگرافيالىق وزگەرىستەر مەن كوشى-قون تولقىندارىن تۋعىزدى. بۇل جاعدايدى ەگەمەن ەلىمىز - قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا باستان كەشىرۋگە ءماجبۇر بولدى. وتپەلى كەزەڭدەگى دەموگرافيالىق پروتسەستەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - حالىقتاردىڭ جالپى سانى ازايۋى، ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوبەيۋى، بالا تۋدىڭ كەمۋى، وسىنىڭ سالدارىنان تابيعي ءوسىمنىڭ قۇلدىراۋى. مۇنداي بەلەڭ العان تەرىس باعىتتارعا قوسا، رەسپۋبليكادان الىس جانە جاقىن جەرلەرگە باعىت العان كوشى-قون تولقىندارىنىڭ كەڭ ورىستەۋى دە حالىق سانىن كۇرت تومەندەتىپ جىبەردى. قازاقستان حالقى رەسەيگە بودان بولعاننان باستاپ، كەڭەس زامانىندا دا نەگىزىنەن سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەر كوشى-قونى ناتيجەسىندە ءوسىپ، 1897 جىلعى 4.147.7 مىڭنان 1989 جىلى 16.464.4 مىڭعا جەتىپ، وسى 92 جىل ىشىندە 4 ەسەگە جۋىق كوبەيگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەلىمىزگە كوشىپ كەلۋشىلەردەن گورى كوشىپ كەتۋشىلەردىڭ باسىم بولا باستاۋى 1970 جىلداردان باستالعانىمەن، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى تابيعي ءوسىم (قازاق، وزبەك، ۇيعىر جانە ت.ب. تۇراقتى تۇر­عىندار ەسەبىنەن) ءناتي­جەسىندە 1980 جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن وسە ءتۇستى. وسى جىلدار اراسىندا 1.675.5 مىڭعا، ياعني 12,9% كو­بەي­گەن-ءدى. 1989 جىلى حالىق سا­ناعى بويىنشا رەسپۋب­لي­كا­دا قازاقتار - 39,7%، ورىستار - 37,8%، ۋك­راين­دار - 5,4%، بەلورۋستار - 1,1%، نەمىستەر - 5,8%، تاتارلار - 2,0%، وزبەكتەر -2,7%، ۇيعىرلار - 1,1%، كا­رىستەر - 0,6%، ءازىر­باي­جاندار -0,6%، باسقا ۇلت وكىلدەرى -3,8% ەدى.

ەگەمەندىكتىڭ ال­عاش­قى جىلدارى كە­زىن­دە ءۇردىس العان دەمو­گرا­فيالىق داعدارىس­تىڭ ەڭ اۋىر سالدارى - قازاقستان حالقى 1989-1999 جىلدار ارالىعىندا 1,5 ملن.-نان استام ادامعا، ياعني 8,2% ازايدى. حالىق سانى ازايۋى 2002 جىلعا دەيىن  سوزىلىپ، 2003 جىلدان باستاپ از دا بولسا وسە باستادى. 2005 جىلدىڭ باسىندا 15 ملن.-نان استى. بۇل جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى تەك 1991-1999 جىلداردى سىرتقا كەتكەن كوشى-قون ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا حالقى 1 ملن. 54 مىڭنان استام ادامعا كەمىدى.

سىرتقا كەتكەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز تاريحي وتاندارىنا قايتا ورالعاندار ەدى، ولاردىڭ ىشىندە تەك 1993-1998 جىلدارى - 1 ملن.-نان استام استام شىعىس سلاۆياندار (ورىس، ۋكراين، بەلارۋس), 400 مىڭعا جۋىق نەمىستەر بولدى:

بۇل كوشى-قون تولقىندارى قازاقستان حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا كۇشتى اسەر ەتىپ، ولاردىڭ ۇلەستىك ارا سالماعىن كۇردەلى تۇردە وزگەرتىپ جىبەردى. قازاقتار 1939 جىلدان كەيىن ءوز وتانىندا كوپشىلىككە اينالىپ، 1999 جىلى 53,4 پايىزعا جەتتى، بۇرىن باسىم بولعان ورىستاردىڭ ۇلەسى 30,0%-عا توقتاپ، تومەندەي ءتۇستى. 2005 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 15 ملن.-نان اسىپ، ۇلتتىق قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى: قازاقتار سانى-8,725,206 ادامعا جەتىپ، ۇلەسى 57,9 %-عا كوتەرىلدى، ال ورىستار - 4,024,357 - 26,7%، ۋكرايندار - 458993 - 3,0%، وزبەكتەر - 419529 - 2,8%، نەمىستەر - 228123 - 1,5%، تاتارلار - 231236 - 1,5%، ۇيعىرلار - 226513 - 1,5%، كارىستەر - 100982 - 0,7%، بەلورۋستار - 94214 - 0,6%، ءازىربايجاندار - 86138 - 0,57%، تۇرىكتەر - 84035 - 0,55%، باسقالار - 395441 - 2,6%.

وسى جەردە رەسپۋبليكاعا ءوز اتىن بەرگەن قازاق ۇلتىنىڭ كەيبىر دەموگرافيالىق قاسيەتتەرىن ايتا كەتكەن ءجون بولار. اتىراۋ، وڭتۇستىك قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىستارى مەن استانا، الماتى قالالارىنان باسقا رەسپۋبليكا جەرىندە جالپى حالىق سانى نەگىزىنەن كەمىگەن بولسا، قازاقتار قاتارى بارلىق وبلىستاردا وسۋمەن بولدى. 1989-2005 جىلدارى قازاقتار سانى 2 ملن. 228,3 مىڭعا، ياعني 34,2% ءوستى. قازاقتار باتىس جانە وڭتۇستىك ايماقتاردا ەداۋىر باسىم بولدى. 1999 جىلى قىزىلوردا وبلىسىندا - 94,2%، اتىراۋ وبلىسىندا - 89,0%، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا - 78,7%، اقتوبە وبلىسىندا - 70,7%، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا - 67,6%، باتىس قازاقستان وبلىسىندا - 64,7% بولدى. ال سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاندا قازاقتار ءالى دە از-تىن. ولار حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنەن تومەن، نە از عانا جوعارى ەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا - 29,5%، قوستانايدا - 31,1%، اقمولادا -37,4%، قاراعاندىدا - 37,6%، پاۆلوداردا - 38,2%، شىعىس قازاقستاندا (بۇرىنعى سەمەي وبلىسىن قوسقاندا)  قازاقتار حالىقتىڭ جارتىسىنا دا جەتپەدى - 48,5% بولدى. دەگەنمەن، كەيىنگى جىلدارى بارلىق وبلىستاردا دەرلىك قازاقتار سانى مەن ۇلەسى وسە تۇسكەنى بايقالادى.

قازاقتار ورىس، ۋكراين، نەمىس جانە باسقا ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرىنە قاراعاندا تابيعي ءوسىمى جوعارى سانالعانمەن، 1990 جىلدارى ولاردىڭ اراسىندا 3 جانە ودان كوپ بالالى بولۋ ازايا ءتۇستى. ءتىپتى بۇل جاعداي كوپ بالالىلىق ءتان وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىندا دا بايقالۋدا. قازاقتاردىڭ تابيعي ءوسىمى تومەندەۋى نارىقتىق قاتىناسقا، اۋىلدىڭ قيىنشىلىقتارىنا، قىمباتشىلىق پەن جۇمىسسىزدىقتىڭ ورىستەۋىنە، اسىرەسە قازاقتار باسىم ورنالاسقان اۋىل-سەلونىڭ جاعدايىنىڭ كۇرت ناشارلاۋىنا جانە باسقا وتپەلى كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىقتارىنا بايلانىستى ەدى. وسىنىڭ سالدارىنان ادام مۇمكىندىگىنىڭ دامۋى يندەكسى (قالىپتاسقان حالىقارالىق ەسەپتەۋ ادىستەرىنە ساي) بويىنشا (بۇعان ءومىر ۇزاقتىعى بولجامى، جان باسىنا شاققان ناقتىلى تابىس مولشەرى مەن ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى دە جاتادى) قازاقستان 1993 جىلى دۇنيەجۇزىنىڭ 175 مەملەكەتى ىشىندە 54 ورىنعا يە بولسا، 1997 جىلى 93 ورىنعا تومەندەدى. رەسپۋبليكا حالقى ىشىندە ايەلدەر ۇلەسى ەركەكتەردەن باسىم دەگەنىمىزبەن، قازاقتار اراسىندا ەركەكتەر كوپ بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا حالقى كوبىنە قارتايا تۇسسە، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستار مەن بالالار ەكەنى بايقالۋدا. قازاقتاردىڭ اريفمەتيكالىق ورتا جاسى بار بولعانى 25 جاس، ال نەكەگە تۇرۋ مەن بالا تۋعا بايلانىستى ورتا جاس - 21. بۇل كەزەڭدە اۋىلداعى جۇمىسسىزدىقتان قازاقتاردىڭ قالاعا بەت بۇرعانى ايقىن كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ ءالى دە جارتىسىنان كوبى (2004 ج. - 51,8%) اۋىلدىق جەردە قونىس تەپكەن. دەگەنمەن قالا تۇرعاندارى اراسىندا قازاقتار ۇلەسى 1989 جىلى 27,1%-دان 1999 جىلى 43,1%-عا، ال 2004 جىلى - 48,2% جەتكەنىن باسىپ ايتۋ قاجەت.

قازاقستاندا ادامدارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1991 جىلى 67,6 جاس بولسا، 1998 جىلى - 64,4 جاسقا ءتۇسىپ، 2003 جىلى - 65,8 جاسقا جەتتى. بۇل جاعىنان قازاقستان جەتى تمد ەلدەرى اراسىندا رەسەيدەن جوعارى - التىنشى ورىنعا يە بولعان-دى. باسىم كوپشىلىگى اۋىلدىق جەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ورىستاردان كەم، بۇعان ارال، سەمەي جانە باسقا ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىنىڭ زارداپتارىن قوسساق، قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا تيگىزەتىن تەرىس اسەرلەردىڭ كوبەيە تۇسكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. سالىستىرۋ ءۇشىن شەتەلدەردەگى ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ كورسەتكىشىنە نازار اۋدارساق تا بولادى. ول جاپونيادا - 76,1, يسپانيادا - 75,7, گونكونگ پەن يزرايلدە - 75,1, اۆستراليادا - 75, شۆەتسيادا - 74,8, گرەتسيادا - 74,6, ۇلى بريتانيادا - 74,6 جاس.

ءبىلىم دەڭگەيىندە دە قازاقتار ءوز وتانىندا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان جوق. مىسالى، 1999 جىلعى ساناق بويىنشا رەسپۋبليكاداعى 44 ۇلت وكىلى ىشىندە قازاقتار جوعارى ءبىلىم بويىنشا 8 ورىندا، اياقتالماعان جوعارى ءبىلىم بويىنشا - 10 ورىندا، ارنايى ورتا ءبىلىم بويىنشا - 27 ورىندا، ال ورتا ءبىلىم بويىنشا - 11 ورىندا، باستاۋىش ءبىلىم بويىنشا - 34 ورىندا بولدى.

قازاقتاردىڭ جالپى سانى مەن ۇلەسىنىڭ ءوسۋى (1989 جىلدان - 2005 جىلعا - 2 ملن. 190,6 مىڭعا، ياعني 18,2%) بىرىنشىدەن، تابيعي ءوسىمىنىڭ باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا جوعارىلاۋ بولۋىنا، ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىك الۋىمەن باستالعان شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ءوز تاريحي وتانىنا قايتۋ كوشى-قونىنا تىعىز بايلانىستى ەدى. جالپى شەتەلدەگى قازاقتار پروبلەماسى اسىرەسە ولاردىڭ سانى مەن الەۋمەتتىك قۇرامى، ءبىلىم دەڭگەيى، ۇلتتىق ءتىلدى، مۇسىلمان ءدىنىن، ءداستۇرلى مادەنيەت پەن تۇرمىس جاعدايىن ساقتاۋ جانە باسقا ماسەلەلەر وسى كۇنگە دەيىن تاريحي دەموگرافيامىزدىڭ از زەرتتەلگەن جانە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەتىن سالاسى بولىپ وتىر.

شەتەلدەردەگى قازاقتار پروبلەماسى كەڭەس وداعىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا كوپكە دەيىن تىيىم سالىنعان جاعدايدا زەرتتەلمەي كەلدى. بۇل ماسەلەلەردى 1970-1980 جىلدارى حاليفا التاي، حاسەن ورالتاي، قىزىربەك عاريتۇلى جانە ت.ب. سول شەتەلدەردەگى قازاقتار وكىلدەرى ءوز ەستەلىك شىعارمالارىندا بايانداسا، باتىس عالىمدارى ودان دا ەرتەرەك، 1950 جىلداردان باستاپ، تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە كىرىسكەن-ءدى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ 1930-1950 جىلدارعى شىڭجاڭنان ءۇندىستان مەن پاكستانعا كوشى-قونى، سونان كەيىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا مەملەكەتتەرىنە ىدىراپ، تاراپ كەتۋى تۋرالى جازىلعان گودفري لياستىڭ، ميلتون دج.كلاركتىڭ، ليندا بەنسون مەن ينگۆور سۆانبەرگتىڭ جانە باسقا وقىمىستىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ ايتۋ كەرەك. كەڭەس تاريحناماسىندا بۇل پروبلەماعا گ.ۆ.استافەۆتىڭ ("شىڭجاڭ قازاقتارى", م.،1971), ن.ن.مىڭعۇلوۆتىڭ (شىڭجاڭ حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى (1944-1949 جج.) تۋرالى ماقالاسى، 1962), س.ي.برۋك، گ.ي.سەرديۋچەنكو، ۆ.ا.مويسەەۆ ەڭبەكتەرىندە، ك.ل.سىروەجكيننىڭ قىتايداعى قازاقتار تۋرالى مونوگرافياسىندا (1994 ج.) ەداۋىر كوڭىل ءبولىنىپ، العاشقى ناتيجەلەرگە قول جەتە باستادى. 1997 جىلى سوروس قورى "قازاق دياسپوراسى" اتتى ەڭبەك جاريالاپ، وندا جوعارىدا كورسەتىلگەن ليندا بەنسون مەن ينگۆار سۆانبەرگتىڭ "قىتاي قازاقتارى" جانە ينگۆار سۆانبەرگتىڭ "قازاق بوسقىندارى تۇركيادا" اتتى ەڭبەكتەرىن اعىلشىن تىلىنەن ورىسشاعا اۋدارىپ شىعاردى. بۇل ەڭبەككە ك.ل.ەسماعامبەتوۆ "قازاقتار تۋرالى شەتەل دياسپورالوگياسى" دەگەن تاريحنامالىق شولۋ جاسادى.

1997 جىلى الماتىداعى "عىلىم" باسپاسىنان گ.م.مەڭدىقۇ­لوۆانىڭ "قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحي تاعدىرى. پايدا بولۋى مەن دامۋى" اتتى كولەمدى مونوگرافياسى جارىق كوردى. عالىم ارنايى ادەبيەتپەن قاتار شەتەلدەردەگى قازاق دياسپورا وكىلدەرىمەن جانە وسى پروبلەمامەن اينالىسقان وقىمىستىلارمەن ارالاسىپ، وتە قۇندى ەڭبەك دايىنداعان. شەتەلدەردەگى قازاقتار جونىندە باسقا دا عالىمدار ءوز زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزۋدە. سونىڭ ىشىندە بەلگىلى ديپلومات، وقىمىستى سايلاۋ باتىرشاۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. اسىرەسە عالىمنىڭ "قازاق دياسپوراسى: قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعى" دەگەن 2004 جىلى جاريالانعان كولەمدى ماقالاسى بۇل پروبلەما جونىندە كوپ ماعلۇمات بەرۋمەن قاتار، جاڭا كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋعا جول اشادى.

اقىن ايتقانداي، "مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق" حالقى باسىنان تالاي دەموگرافيالىق اپاتتاردى وتكىزدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان باستاپ، كورشى، اسىرەسە جوڭعاريا قىتاي، رەسەي، قوقان، حورەزم مەملەكەتتەرىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، كوپتەگەن تەرريتورياسىنان ايرىلىپ قالدى. بۇل جەرلەردى اتامەكەن ەتكەن قازاقتار، ءوز قاۋىمداستىعىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسە بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستانمەن شەكتەس ورنالاسقان رەسەي، قىتاي جانە وزبەكستاندا قالىپ قويعان قازاقتار ءوز تاريحي وتانىنا قايتا قوسىلۋ ءۇمىتىن ۇزبەي كەلەدى. 1924 جىلعى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىندا جۇرگىزىلگەن اۋماقتىق قايتا بولىستە قازاقستان ءبىراز جەرىنەن قول ءۇزىپ قالسا، كەيىنىرەك وزبەكستانعا بوستاندىق اۋدانى، ءمىرزاشول القابىنداعى جەرلەر بەرىلدى. د.ا.قوناەۆتىڭ ارقاسىندا كيروۆ، جەتىساي، ماقتاارال اۋداندارى قازاقستانعا قايتارىلعانىمەن، نەگىزىنەن قازاقتاردىڭ اتامەكەنىندە 300 مىڭ حالقى بار جاڭا قۇرىلعان 3 اۋدان مەن 5 مال كەڭشارى (شىمقورعان، تيميريازەۆ، قىزىلقۇم، ارناساي، امانگەلدى) وزبەكستاندا قالىپ قويدى. ءسويتىپ، قازاق-جوڭعار سوعىسىندا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، كەڭەس زامانىنداعى 1918-1920 جىلعى ازامات سوعىسى، 1921, 1931-1933 جىلدارعى اشارشىلىق، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى تۇتقىندالۋ جانە ت.ب. قايعىلى-قاسىرەتتى وقيعالار سالدارىنان كوپ قازاق ءوز وتانىنان اۋا كوشىپ، شەتەلدەرگە كەتكەنى راس.

وسى جەردە شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ءبارىن "دياسپورا" دەپ ءاتۇستى ايتا سالۋدىڭ ءوزى قاي جاعىنان بولسىن (عىلىمي، زاڭ جۇزىندە جانە ت.ب.) دۇرىس بولمايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. سەبەبى، "دياسپورا" دەگەن ءسوز ۇلتتىڭ ءوز وتانىنان باسقا ەلگە شاشىراپ كەتكەن توپتارىن بىلدىرەدى. ءوز اتامەكەنىندە قالىپ قويعان رەسەي، وزبەكستان مەن قىتايداعى قازاقتاردى "يرريدەنت" دەپ اتاۋ (گ.م.مەڭدىقۇلوۆا) ءجون بولار دەگەن پىكىر دە بار. دەگەنمەن بۇل تەرمين عالىمدار اراسىندا ءالى قابىلدانا قويعان جوق، سەبەبى، "يرريدەنت" دەپ بوتەن ەلدىڭ اۋماعىندا، الايدا ءوز اتامەكەنىندە تۇراتىندار دەگەن ۇعىمدى ەمەس، باسقا مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعانىمەن، سول جەردى ءبولىپ الىپ، ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا قوسۋ ءۇشىن كۇشپەن، قارۋلى كۇرەس جۇرگىزگەن (كەزىندە يتاليادا پايدا بولعان) ساياسي توپتى اتاعان ەكەن. سوندىقتان، بۇل تەرمين دەموگرافيادان گورى، ساياساتتانۋ عىلىمىنا جاقىنىراق كورىنەدى.

شەتەلدەردەگى قازاقتار سانى دا ەداۋىر پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلەدى. زەرتتەۋشى گ.م.مەڭدىقۇلوۆا 1997 جىلى جاريالانعان ەڭبەگىندە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ 14 مەملەكەتىندە جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ 25 ەلىندە 4,5 ملن. قازاق ءومىر سۇرەدى، دەگەن مالىمەت بەرگەنىمەن، ونىڭ نەگىزى بولعان دەرەكتەردى كورسەتپەگەن. ال 2000 جىلى جاريالانعان م.ح.اسىلبەكوۆ پەن ۆ.ۆ.كوزينانىڭ "قازاقتار" دەگەن ەڭبەگىندە شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ سانى 3.211.208 ادام دەپ كورسەتىلگەن. بۇل مالىمەت قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتى باسقارماسىنىڭ باستىعى ب.ج.سەيىتباتتالوۆتىڭ 2000 جىلعى 20 ساۋىردەگى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىنا سۇيەنىپ بەرىلگەن. سايلاۋ باتىرشاۇلى جوعارىدا كورسەتىلگەن ماقالاسىندا 2004 جىلدىڭ باسىندا شەتەلدەردەگى قازاقتار سانى 5,2 ملن. ادامنان اسىپ تۇسەدى، - دەگەن بولجام ايتادى. وسى پىكىر شىندىققا جاقىنىراق، - دەپ سانايمىز. سەبەبى قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعى جيناعان مالىمەتتەر بويىنشا 40 شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ سانى 5 ملن. 600 مىڭنان استام، دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ ىشىندە، جاقىن شەتەلدەردە - 3 ملن. 137 مىڭ; الىس شەتەلدەردە 2 ملن. 529 مىڭ 800. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان مەملەكەتتەر قىتاي - 2.260 مىڭ; وزبەكستان - 1.750 مىڭ; رەسەي - 1.100 مىڭ; موڭعوليا - 150 مىڭ; تۇركىمەنستان - 150 مىڭ; قىرعىزستان - 95 مىڭ; اۋعانستان - 30 مىڭ; تۇركيا - 15 مىڭ; اقش - 14 مىڭ; تاجىكستان - 10 مىڭ; يران - 10 مىڭ; گەرمانيا - 9 مىڭ جانە ت.س.س.

2000-2005 جىلدار ارالىعىندا شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 3,2 ملن.-نان 5,6 ملن.-عا دەيىن ءوسۋىن ەكى سەبەپپەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى. بىرىنشىدەن، العاشقى كورسەتىلگەن مالىمەت تولىق بولماي، 1,5 - 2 ملن.-داي قازاق ەسەپتەن تىس قالىپ قويۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، وسى 5-6 جىل ىشىندە ەداۋىر تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە قازاقتار سانى تەز وسكەن دە شىعار دەپ ويلايمىز.

قازاقتار كوبىرەك ورنالاسقان مەملەكەتتەردەگى ولاردىڭ جاعدايى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتكەن ءجون. قىتايداعى قازاقتار ىلە-قازاق اۆتونومدىق وبلىسىندا، شىڭجاڭ ايماعىنىڭ ۋەزدەرىندە (موري-قازاق، باركول-قازاق), گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ قازاق اۆتونوم ۋەزىندە جانە از توبى پەكيندە تۇرادى. وزبەكستاندا قازاقتار نەگىزىنەن قاراقالپاقستاندا، بۇحارا، جيزاق، سىرداريا، تاشكەنت جانە ناۋاي وبلىستارى مەن تاشكەنت قالاسىندا ورنالاسقان. رەسەيدەگى قازاقتار قازاقستانمەن شەكارالاس ورىنبور، سامارا، استراحان، ساراتوۆ، قورعان، چەليابى، تۇمەن، ۆولگوگراد، ءنوۆوسىبىر وبلىستارىندا، التاي ولكەسى مەن التاي رەسپۋبليكاسىندا تۇرادى; ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ قالالارىندا، تاتارستان مەن قالماق رەسپۋبليكالارىندا دا ءبىراز قازاق بار. موڭعولياداعى قازاقتار بايان-ولگەي، حوبدا ايماقتارىندا، ۇلان-باتور مەن ونىڭ توڭىرەگىندە، ەردەنەت، دارحان، بەرح جانە شارىگول سياقتى ونەركاسىپ ورتالىقتارىن مەكەندەيدى. قازاقتار تۇركىمەنستاننىڭ داشوگۋز، بالكان، مارى جانە لەباپ وبلىستارىندا ورنالاسقان. تۇركياداعى قازاقتار ءمارمار جانە ەگەي تەڭىزدەرى جاعالاۋىنداعى جەرلەردە، ىستامبۇل، انكارا، يزمير قالالارىندا تۇرادى. بۇلار قىتاي، اۋعانستان مەن يراننان كەلگەن بوسقىندار. يرانداعى قازاقتار گۇلستان پروۆينتسياسىن مەكەندەيدى، ولاردىڭ كوبى 1920-1930 جىلدارعى قۋعىن-سۇرگىننەن قاشقان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى.

ەندى شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ءوز وتانىنا قايتۋدى ارمانداعان كوشى-قونىنا توقتالايىق. ەلگە قايتۋى تەك ەگەمەندىلىك جاعدايىندا عانا باستالدى، دەسەك، ءبىز قاتەلەسەمىز. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە جەتىسۋدان بوسقىن بولعان 300 مىڭداي قازاق-قىرعىز قىتاي ءوتىپ كەتكەن-ءدى. كەيىن پاتشا وكىمەتى قۇلاپ، اقپان رەۆوليۋتسياسى جەڭىسكە جەتكەن سوڭ، كوبى قايتۋعا ۇمتىلدى دا، كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرگەن ولاردىڭ كەرى كوشى-قونى قازان رەۆوليۋتسياسىنان سوڭ دا، كەڭەس وكىمەتى ورناعان كەزدە دە جالعاستى. 1931-1933 جىلعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، جاپپاي اشارشىلىق جاعدايىندا رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستانعا اۋا كوشكەن قازاقتاردى قايتارۋ جونىندە دە قىرۋار ەڭبەك ەتىلدى. بىراق، يران، قىتاي جانە باسقا شەتەلدەرگە كەتكەن بوسقىن قازاقتار سوندا قالىپ قويىپ، كەيىن جان-جاققا ىدىراپ، تاراپ كەتكەنى دە بولدى.

1950 جىلدارداعى كسرو-نىڭ ساياسي ومىرىندەگى العاشقى ادىلەتتى وزگەرىستەر تۇسىندا شەت ەلدەردەن باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ەرىكتى جانە ءماجبۇرلى تۇردە وتانىنا قايتا باستادى. 1955 - 1962 جىلدارى قىتايدىڭ شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى مەن ت.ب. اۋداندارىنان قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن، ورىستاردىڭ قايتا ورالىپ، ولاردىڭ نەگىزىنەن الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا تۇراقتانۋى بايقالدى. قىتايدان قونىس اۋدارۋشىلار ىشىندە رەسمي قۇجاتتاردا شارتتى تۇردە "كەڭەس ازاماتتارى" دەپ اتاعان كونتينگەنت بولدى. ولاردىڭ بۇلاي اتالۋ سىرى 1945 جىلى قاڭتاردا شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمحۇرياتى قۇرىلعان سوڭ، ءۇرىمشى، قۇلجا، شاۋەشەك، التاي جانە قاشقارداعى كەڭەس كونسۋلدىقتارىنىڭ جانىنان قۇرىلعان "كەڭەس مۇعادجارلار قوعامىنىڭ" وكىلدەرى مەن ولاردىڭ سەنىمدى ادامدارى (اگەنتتەرى) كەڭەس وداعىنا قايتامىن دەگەن ادامدارعا كسرو-نىڭ پاسپورتىن ۇلەستىرگەن. ولاردىڭ اراسىندا 1916-1933 جىلدارى قازاقستاننان بوسقان قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن، وزبەك، ورىس جانە ت.ب. ۇلت وكىلدەرى بولدى. وسى جىلداردىڭ شەكارادان وتكەندىگى تۋرالى بەلگىسى بار-جوقتىعىنا قاراماستان، تۋى تۋرالى كۋالىگىن الىپ كەتكەندەردى سول نەگىزدە، ال، قۇجاتى جوقتاردى تىلەگى بويىنشا "كەڭەس ازاماتى" دەگەن تىزىمگە تىركەدى. سونىمەن بىرگە، كسرو-دان بارماعانىمەن كەڭەستىك قازاقستانعا كەتەمىن دەۋشىلەرگە دە ءمورى باسىلعان كەڭەس وداعى ازاماتىنىڭ پاسپورتىن بەرگەن. ءتىپتى، پاسپورتتاردى قورجىنعا سالىپ ءجۇرىپ، كەز-كەلگەن جەردە ۇگىتكە ەرگەن ادامدارعا ۇلەستىرىپ، "كەڭەس ازاماتى" رەتىندە تىزىمگە العان وقيعالار دا كەزدەسكەن. وسىلايشا، قىتاي جەرىندە "كەڭەس ازاماتتارى" دەگەن كونتينگەنت پايدا بولدى. 1954 جىلى كسرو مەن قىتاي اراسىندا جاسالىنعان 10 جىلدىق كەلىسىم-شارت "كەڭەس ازاماتتارىنىڭ" كسرو-عا قايتۋىنا جول اشتى. ولار زاڭدى تۇردە 1955 جىلى قازاقستانعا جاپپاي وتە باستادى.

قىتايدان كەلگەن "كەڭەس ازاماتتارى" قورعاس ستانساسىنان سارىوزەككە جىبەرىلىپ، ودان ارى قاراي ىلە، اياگوز جانە وتپور ستانسالارى جانىنان قۇرىلعان 3 قابىلداۋ-ءبولۋ پۋنكتتەرى ارقىلى قابىلداندى. ءاربىر قابىلداۋ- ءبولۋ پۋنكتىن اۋىل شارۋاشىلىعى، كەڭشار جانە قۇرىلىس پەن كولىك مينيسترلىكتەرىنىڭ وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق كولەمدەگى وكىلدەرى باسقاردى. ولارعا كومەكشى رەتىندە ءاربىر وبلىس پەن اۋدانداردان ەسەپتەۋشىلەر مەن تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر ءبولىندى. قابىلداۋ ارنايى جوسپار مەن كەستە بويىنشا جۇرگىزىلدى. بارلىق پۋنكتتەردە ساۋدا ورىندارى، دارىگەرلىك جانە مادەني قىزمەت كورسەتۋ ۇيىمداستىرىلدى. كوشىپ كەلگەن "كەڭەس ازاماتتارىنا" كومەك رەتىندە وتباسى باسشىسىنا 3000 سوم، مۇشەلەرىنە 600 سومنان قايتارىلمايتىن كومەك اقشا بەرىلدى. ءاربىر وتباسى مەملەكەتتىك بانكىدەن جەكە ءۇي قۇرىلىسى ءۇشىن 15 مىڭعا دەيىن، مال ساتىپ الۋ ءۇشىن 3 مىڭ سوم كولەمىندە نەسيە الۋعا قۇقىلى بولدى.

سونىمەن، 1955 جىلى قازاقستان كەڭشارلارىنا 240 وتباسى (39467 ادام، سونىڭ ىشىندەگى ەڭبەككە جارامدىسى 13508 ادام) كوشىپ كەلدى. سونداي-اق، ۇجىمشارلارعا قونىس اۋدارعان "كەڭەس ازاماتتارى" سانى 2529 وتباسى (16016 ادام، ونىڭ 8407-ءسى ەڭبەككە جارامدى، 1261 - ەڭبەككە جارامسىزدار مەن قارت كىسىلەر، 8 جاسقا دەيىنگى بالالار 3835 ادام، 8 جاس پەن 16 ارالىعىنداعى بالالار 2515 ادام) بولدى. قىتايدان كەلگەن "كەڭەس ازاماتتارى" نەگىزىنەن، جۇمىس قولى جەتكىلىكسىز جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن پاۆلودار، قوستاناي، كوكشەتاۋ، باتىس قازاقستان، قاراعاندى جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ ۇجىمشار، كەڭشارلارىنا جىبەرىلدى. سول سياقتى، قۇرىلىس پەن كولىك سالالارى بويىنشا دا ورنالاستى.

قونىس اۋدارۋشىلاردى قابىلداعان شارۋاشىلىق باسشىلارى جىلى قاباق تانىتىپ، ولاردى جۇمىس ورىندارىمەن، قولايلى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسىپ باقتى. مۇمكىندىگى بارلارى جاڭا ءۇي بەرسە، جوقتارى ەسكى ۇيلەردى جوندەۋگە نەمەسە جاڭادان ءۇي سالۋعا قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەستى. ءار شارۋاشىلىق كەلىسىلگەن شارت بويىنشا، تيەسىلى مالىن، اقشالاي كومەگىن بەرىپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىنا قاراي وتىن-سۋ، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى.

بىرقاتار مۇراعات قۇجاتتارىندا 1954-1959 جىلدارى، قىتايدان كەلگەن نەمەسە كەلەتىن "كەڭەس ازاماتتارى" جايلى تولىق ەمەس دەرەكتەر كەزدەسەدى. الايدا، جالپى سانى كورسەتىلمەگەن. بارلىعى 1955 جىلدارى قىتايدان 250 مىڭنان اسا ادام كەلدى دەپ جوبالايمىز. 1955 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ سانى 8 ملن. 421 مىڭ ادام دەپ ەسەپتەلدى. سوندا 1955 جىلى قىتايدان كەلگەن "كەڭەس ازاماتتارى" رەسپۋبليكاداعى حالىقتىڭ 2,8 %-ىن قۇرادى دەگەن ءسوز. ياعني، قىتايدان كەلگەن "كەڭەس ازاماتتارىنىڭ" رەسپۋبليكا حالقىنىڭ قۇرامىنىڭ وزگەرىستەرىنە تيگىزگەن اسەرى بولدى.

1958 - 1962 جىلدارعى "ۇلى سەكىرىس" كەزىندە قىتايدان قايتقاندار سانى كوپ بولدى. تەك، 1962-1963 جىلدارى قازاقستانعا 24202 وتباسى، ياعني 118926 ادام كوشىپ كەلدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سەمەي (38993 ادام), الماتى (38604), وڭتۇستىك قازاقستان (15209), قاراعاندى (9842), جامبىل (7657) وبلىستارىندا ورنالاستى. ونداعى "مادەني رەۆوليۋتسيا" جىلدارى (1966 -1969 جىلدارى) شىڭجاڭ ولكەسىندە مەشىتتەر مەن ۇلتتىق مەكتەپتەر قيراتىلىپ، مۇسىلمان دەگەندەردى قۋدالاۋ كۇشەيگەن كەزدە دە بۇل كوشى-قون تىيىلعان جوق. ال، 1969-1980 جىلدارى قىتايدان 300 مىڭنان اسا ادام قازاقستانعا قايتا ورالدى.

قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1962 جىلعى 24 مامىرداعى كۇنگى قاۋلىسى نەگىزىندە ءاربىر ادامعا 40 سوم مولشەرىندە قايتارىمسىز كومەك، 1 سومنان تاۋلىك اقى جانە ازىق-تۇلىك، ونەركاسىپ تاۋارلارىمەن كومەك كورسەتىلدى. 1963 جىلعى 18 قاڭتاردا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ "قحر-دان كەلگەن ازاماتتارعا تۇرعىن ءۇي جانە تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋ تۋرالى" ارنايى قاۋلىسىندا وبلىستارداعى كەڭشار ديرەكتورلارىنا ءبىرىنشى رەت ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ تاپسىرىلىپ، ولارعا ساتۋعا 5400 ت. ۇن، 225 ت. قانت، جىلى كيىمدەر ءبولىندى.

كەڭەس وداعى تاراپ، قازاقستان ەگەمەندىك العان سوڭ، شەتەل قازاقتارىنىڭ وتانىنا باعىتتالعان كوشى-قونىنىڭ ەڭ كۇشتى تولقىنى باستالدى. 1991 جىلدان باستاپ قازاقستانعا تمد رەسپۋب­ليكالارىنان جانە الىس شەتەلدەردەن قازاقتار كوشىپ كەلە باستادى. 1991 جىلدان 1995 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا رەسپۋبليكاعا 137919 قانداسىمىز كوشىپ كەلدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى (50,6%) تاياۋ شەتەلدەن، نەگىزىنەن رەسەيدەن، تاجىكستاننان، كاۆكاز وڭىرىنەن كەلۋ­شىلەر بولدى. الىس شەتەلدەن - موڭعوليادان، يراننان، تۇركيادان، قىتايدان، اۋعانستاننان كەلگەن يمميگرانت قازاقتار - 49,4%.

1991-1993 جىلدارى موڭعوليادان كەلگەن ورالماندار سانى 60 مىڭ ادامعا جەتىپ، كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ لەگى بىرتىندەپ باسەڭدەدى. 1996 جىلدان 1999 جىلدارى ارالىعىندا موڭعوليادان كەلگەن ورالماندار 2259 ادامدى قۇراپ، بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا 25,1 ەسە از بولدى. وسى جىلدارى ولاردىڭ 623 ادامى كەرى كوشىپ كەتتى. جالپى 1989 جىلدان 1999 جىلدارى ارالىعىندا رەسپۋبليكاعا موڭعوليادان 43057 ورالمان (21636 ەر ازامات جانە 21421 ايەل) كەلىپ قونىستاندى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى (76,8%) اقمولا، قاراعاندى، پاۆلودار جانە شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى اۋىلدى جەرلەرگە ورنىقتى.

نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ جاعدايىندا قازاقستاننىڭ باستان وتكەرىپ جاتقان قيىنشىلىقتارىنا بايلانىستى موڭعوليادان كەلۋشى قازاقتاردىڭ سانى قىسقاردى. ولاردىڭ جاڭا جەرگە بەيىمدەلۋىنە شاشىراڭقى قونىستانۋى، سونداي-اق ورىس ءتىلدى ورتاعا تاپ بولۋى قيىندىق تۋدىرۋدا.

يراننان كەلگەن قازاقتار الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىنا قونىستانۋدى ءجون كورەدى. ولار قازاقستاننىڭ قازىرگى كۇردەلى الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىنا بەيىمدىلىك تانىتۋدا. مۇنداي جاعداي تۇركيادان كەلگەن قازاقتارعا دا ءتان. 1989-1999 جىلدارى رەسپۋبليكاعا يراننان 2968 قازاق، تۇركيادان 1755 قازاق كەلىپ قونىس تەپتى.

قانداستارىمىزدىڭ ءوز اتامەكەنىنە ورالۋى زاڭدى قۇبىلىس. بىراق ورالمانداردى ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا بەيىمدەۋ وزەكتى ماسەلە كۇيىندە قالۋدا. 90-جىلداردىڭ باسىندا "قايت، قازاق ەلىڭە!" دەگەن ۇراننىڭ كوتەرىلۋى اسىعىس بولعاندىعىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ورالمانداردىڭ ەلدە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قولداۋشىلىق تاپپاي، بىرقاتار قيىندىقتاردى باستان كەشكەنى كوپشىلىككە ايان. سونىمەن قاتار قازاقستانعا كەلۋگە تىلەك بىلدىرگەن قانداستارىمىزدىڭ سانى ارتقانىنا قاراماستان، 90-جىلداردىڭ اياعىندا ولارعا بولىنگەن كۆوتا كولەمىنىڭ ازايا تۇسكەندىگى كوڭىلگە كىربىڭ كەلتىرمەي قويعان جوق. ءوز تاريحي وتانىنا ورالۋشىلار ءۇشىن 1993 جىلى 10 مىڭ وتباسىنا (50 مىڭ ادامعا)                كۆوتا بولىنسە، ول كەيىنگى جىلدارى قىسقارا ءتۇسىپ، 1994 جىلى 7 مىڭ وتباسىنا، 1995 جىلى 5 مىڭ وتباسىنا، 1996 جىلى 4 مىڭ وتباسىنا، 1997 جانە 1998 جىلدارى 3 مىڭ وتباسىنا، 1999 جىلى 500 وتباسىنا، 2000 جىلى 600 وتباسىنا عانا كۆوتا ءبولىندى. كەيىنگى جىلدارى عانا كۆوتا كوبەيە ءتۇستى.

سونىمەن، قازاقستانداعى قازىرگى دەموگرافيالىق احۋال، جانە شەتەلدەردەگى قازاقتار مەن ورالماندار ماسەلەلەرىنە قورىتىندى جاساي كەلگەندە، قازاقتار قالاي كوبەيەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ول زاڭدى دا، سەبەبى ۇلانعايىر جەرى بار، ال حالقىنىڭ سانى بار بولعانى 15 ملن. عانا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ءاربىر شارشى كيلومەترىنە 5,5 ادامنان كەلىپ، الەمدەگى حالىق از قونىستانعان ەلدەر قاتارىنا جاتاتىنى ۇلكەن وي جانە قاتەرلى كۇدىك تۋعىزادى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ جانە ەكونوميكامىزدى جاڭا ەڭبەك رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ەلباسىمىز 2015 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكا حالقى سانىن 20 ملن.-عا جەتكىزۋ قاجەتتىگىن باسا ايتىپ كەلەدى.

مىنە، سوندىقتان حالىقتىڭ سانىن كوبەيتىپ، قۇرامىن نىعايتاتىن، تاريحي-دەموگرافيالىق عىلىم ايقىنداعان ەكى جولدى، تابيعي ءوسىم مەن سىرتتان كەلەتىن كوشى-قوندى وڭ پايدالانۋ كەرەك. تابيعي ءوسىمدى كۇشەيتۋ ءۇشىن جاستارعا، اسىرەسە جاڭا وتباسىلارعا، كوپ بالالى انالارعا، ولاردىڭ جاس ۇرپاقتارىنا ۇكىمەت تاراپىنان جان-جاقتى، ناقتىلى، تۇراقتى جانە جۇيەلى تۇردە قامقورلىق، تىكەلەي جاردەم ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. بۇل جونىندە كەڭەس زامانىنداعى باي تاجىريبەنى قايتا جانداندىرىپ، كەڭەيتىپ، بايىتا ءتۇسۋ، ول ءۇشىن مەملەكەتتىك قور قۇرعان دا ءجون. ال سىرتتان كەلەتىن وڭ كوشى-قونعا كەلسەك، شەتەلدەردەگى قازاقتاردى ەلگە قايتارۋ ءۇشىن مۇنان دا كۇردەلى شارالار ىسكە اسسا ءجون بولار ەدى. مۇمكىندىگىنشە كۆوتانى شەكتەمەي، ەگەر ونى الىپ تاستاۋعا بولماسا، قازاقتار تۇرعان شەت مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق جولمەن كوشى-قون ۇردىستەرىن جەڭىلدەتىپ، تەزدەتۋ، ال كوشىپ كەلگەندەر ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساۋ دا كەرەك.

"كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى", دەگەندەي، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءدۇيىم جينالىسى الدىندا ورتاعا سالعان كەيبىر پىكىر مەن ۇسىنىستارىمىز وسى. قازاق حالقىنا تاريح بەرگەن وسىنداي مۇمكىندىكتەردى تولىق جانە ۋاقىتىندا پايدالانىپ، ەلدىڭ سانىن كوبەيتىپ، قاتارىن نىعايتا ءتۇسىپ، وركەنيەتتى قاۋىمدا ءوز ورنىمىزدى العانىمىز ءجون-اق.

مالىك اسىلبەك، اكادەميك

الماتى

Abai.kz