(ەسسە)

بويى بار بىزدەن گورى بيىگىرەك،

ءتىپ-تىك بوپ ابىرويىن تۇرعان تىرەپ.

(قاسىم امانجولوۆ)

 

باۋىرجان مومىشۇلى جەر جۇزىندە

تاراپتى بارلىق ەلگە ەرتەگى بوپ.

ء(سابيت مۇقانوۆ)

 

تەك تەزىرەك جەتسەم دەدىم،

ساعىنعانىم - باۋىرجانىم.

ء(ابدىلدا تاجىباەۆ)

قادالىپ قاباعىڭا كوپ قارادىم،

تۇرعانداي تۇرپاتىڭدا قازاق بىتكەن.

(عالي ورمانوۆ)

 

كەڭ جاۋىرىندى،

تالعارداي تىك يىقتى،

ءبورى كەۋدە، بۇركىت قاباق باۋىرجان.

(سىرباي ماۋلەنوۆ)

 

(ەسسە)

بويى بار بىزدەن گورى بيىگىرەك،

ءتىپ-تىك بوپ ابىرويىن تۇرعان تىرەپ.

(قاسىم امانجولوۆ)

 

باۋىرجان مومىشۇلى جەر جۇزىندە

تاراپتى بارلىق ەلگە ەرتەگى بوپ.

ء(سابيت مۇقانوۆ)

 

تەك تەزىرەك جەتسەم دەدىم،

ساعىنعانىم - باۋىرجانىم.

ء(ابدىلدا تاجىباەۆ)

قادالىپ قاباعىڭا كوپ قارادىم،

تۇرعانداي تۇرپاتىڭدا قازاق بىتكەن.

(عالي ورمانوۆ)

 

كەڭ جاۋىرىندى،

تالعارداي تىك يىقتى،

ءبورى كەۋدە، بۇركىت قاباق باۋىرجان.

(سىرباي ماۋلەنوۆ)

 

ءبىرىنشى كۋرستا وقيتىن بوتاتىرسەك ءتورت ستۋدەنت باقىتتان باسىمىز اينالىپ، ماسايراعانىمىز سونشالىق، جەر-كوككە سىيماي وتىرمىز. ورتامىزدا اسقار تاۋداي بولىپ جايعاسقان باۋىرجان مومىشۇلى اتامىز شىلىمىن دامىلسىز سورىپ، اڭگىمەسىن اۋىق-اۋىق جالعاستىرىپ قويادى. دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ، قۇلاق قاقپاي تىڭداپ وتىرمىز. ارا-تۇرا سۇراق قويعان بولامىز. ونىڭ ءوزى سۇراق دەۋگە كەلمەيتىن قيقى-جيقى بىردەڭەلەر...

بۇل سەكسەن ءبىرىنشى جىلعى جەلتوقساننىڭ ون توعىزى ەدى. جاتاقحانادا جولىققان كۋراتورىمىز، جازۋشى مامىتبەك قالدىباەۆ اعامىز: «باۋىرجان اتالارىڭدى كورگىلەرىڭ كەلە مە؟ ول كىسى بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولادى»، - دەپ قالعانى. مامىتبەك اعانىڭ باتىرمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇراتىنىن بۇرىننان بىلەتىنبىز.

- كورگىمىز كەلگەندە قانداي! بىراق، ايگىلى باۋكەڭ ءبىز قۇساعان ءبىرىنشى كۋرستىڭ باقا-شاياندارىن قايتسىن؟ ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ءوزى رومان جازىپ جۇرگەندە ول كىسىمەن ابايلاپ سويلەسكەن عوي.

- جوق، باۋكەڭ سەندەر ويلاعانداي ەمەس. -  مامىتبەك اعاي جىميىپ قويدى. - كەلبەتى سۇستى بولعانىمەن، مەيىرباندىعى شەكسىز. جۇرىڭدەر. ءوزىنىڭ كوڭىلى قالاسا، سەندەرمەن شەشىلىپ اڭگىمەلەسۋى دە ابدەن مۇمكىن.

ماكەڭدى اينالا قورشاپ تۇرعان ءتورت ستۋدەنت - ومىردەن ەرتە كەتكەن تالانتتى اقىن باۋىرجان ۇسەنوۆ، بۇگىندە جۇرتشىلىققا ەسىمى كەڭ تانىمال اقىن سۆەتقالي نۇرجانوۆ، قازىر الماتى وبلىسىندا قىزمەت ىستەيتىن جۋرناليست ءنۇسىپ ءابدىراحيموۆ جانە مەن - ءبىر بىرىمىزگە قارادىق. بارساق پا، بارماساق پا؟ بارساق پا دەيتىنىمىز، مۇنداي مۇمكىندىككە يە بولۋ باقىتى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەس. استانانى ءومىر بويى مەكەن ەتكەنىمەن باۋكەڭ اتامىزبەن تىلدەسپەك تۇگىلى، ءوزىن مۇلدە كورمەگەندەر دە بار عوي. قيالىمىزدا قوبىلاندى مەن الپامىستان كەم كورىنبەيتىن باتىر اتامىزعا سالەم بەرىپ شىعۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا كىم تارتىنسىن؟ بارماساق پا ەكەن دەگەنىمىز، ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسپەي جاتىپ ارسالاڭداپ، التى الاشقا بەلگىلى اقساقالدىڭ الدىنا بارۋعا جۇرەگىمىز داۋالاماي تۇر. باۋكەڭنىڭ «ۇشقان ۇياسىن»، ءاز-اعاڭنىڭ «اقيقات پەن اڭىزىن»، الەكساندر بەكتىڭ «ارپالىسىن» وقۋعا تۇسپەي تۇرىپ وقىپ ۇلگەرگەنىمىز كوڭىلگە مەدەۋ.

- ءاي، باراسىڭدار ما، جوق پا؟ ال، مەن كەتتىم.

مامىتبەك اعاي مول دەنەسىمەن بۇرىلا بەردى.

- ويباي، كوكە! قالدىرا كورمەڭىز.

جاتاقحانانىڭ بەسىنشى قاباتىندا تۇرعان ءبىز باسپالداقتاردىڭ ءۇش-تورتەۋىن ءبىر-اق اتتاپ، تومەن قاراي زۋلادىق...

شىعا بەرىستە مامىتبەك اعا:

- الگى جاقىپوۆ قايدا ءجۇر ەكەن؟ باۋكەڭە جۋرفاكتاعى ءۇش باۋىرجاندى ەرتىپ بارعانىم دۇرىس بولار ەدى، - دەپ قالدى.

بۇگىنگى بەلگىلى اقىن باۋىرجان جاقىپوۆ ول كەزدە بالاۋسا جىرلارىمەن ەل-جۇرتتى ەلەڭدەتە باستاعان ەكىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەدى. جاتاقحانانى قايتا ءبىر ءسۇزىپ شىقتىق. باۋىرجان تابىلا قويمادى.

پاتەرىنىڭ ەسىگىنە ماڭدايىمىز تىرەلگەندە، مامىتبەك اعاي ءسال كىدىردى.

- تۇرا تۇرىڭدارشى، مەن قازىر باۋكەڭنەن رۇقسات سۇراپ كەلەيىن!

بۋىن-بۋىنىمىز بىلق-سىلق ەتەدى. كەلۋىن كەلىپ الىپ، قارا تەرگە تۇستىك. تورتەۋمىزدىڭ دە شاشىمىز جەلكەمىزدى قابادى. سول جىلداردا ۇزىن شاش ءوسىرۋ ءۇردىس ەدى عوي. باۋكەڭنىڭ شاشى جاۋىرىنىن جاپقان ءبىر ءجۋرناليستى قۋىپ جىبەرگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. انالارعا قارايمىن. بايقايمىن، جەتىسىپ تۇرعان جوق. ماسقارا بولعاندا...

مامىتبەك اعاي ۇيىنەن كوڭىلدى شىقتى.

- جولدارىڭ بولدى. باۋكەڭ سەندەرگە كىرسىن دەدى.

دەمىمىز ءبىتىپ قالدى. ەسىكتىڭ تۇتقاسى قايدا كەتكەن؟ 61-ءشى اۆتوبۋستىڭ ىشىندەگى جەلدەي ەسكەن سوزۋارلىعىمىزدىڭ ءىزى دە جوق. بۇتانىڭ ءتۇبىن پانالاعان تورعايداي ءبۇرىسىپ، ءبىر-بىرىمىزگە «سەن كىر، جوق، سەن كىر» دەسىپ، ەسىك الدىندا ءۇرپيىسىپ، ءسال بوگەلدىك.

باۋىرجان مومىشۇلى ديۆاندا وتىر ەكەن. ۇستىندە كوكشىل كويلەك. كىرەرىمىزدى كىرىپ الىپ، بوساعادا سوستيىپ تۇرىپ قالعان بىزگە مامىتبەك اعاي «باۋكەڭنىڭ جانىنا جايعاسىڭدار» دەگەندەي يشارات جاسادى. قاشاننان ەتى ءتىرى باۋىرجان ۇسەنوۆ باتىلدىق تانىتىپ، باتىر اتامىزدىڭ قاسىنا بارىپ قونجيدى. ءىلبي باسىپ، ودان ءسال تومەنىرەك مەن ورىن الدىم. سۆەتقالي مەن ءنۇسىپ قارسى الدىمىزعا وتىردى.

- ءاي، مەكەمتاس (مامىتبەك اعايىمىزدى ايتقانى), بۇلارىڭ كىم؟

باۋكەڭنىڭ داۋسى گۇر ەتە ءتۇستى.

- بۇلار - ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرى. سىزگە سالەم بەرەمىز دەپ... مىنا جانىڭىزدا وتىرعان ەكەۋىنىڭ اتى - باۋىرجان...

باۋكەڭ كوك ءتۇتىندى قۇشىرلانا سورىپ، بىزگە قارادى. باتىردىڭ وتكىر جانارى كىرپىگىمىزدى كۇيدىرىپ جىبەردى.

- سوندا سەندەردىڭ اتتارىڭدى مەنىڭ قۇرمەتىمە قويعان با؟ ا-ا!

ءۇنسىز باس شۇلعىدىق. ءتىل قاتايىق دەسەك، كومەيىمىزگە توبىق تىرەلىپ تۇرعانداي دىبىسىمىز شىقپايدى.

- اكە-شەشەلەرىڭنىڭ نيەتىنە راحمەت. مىنا مەن ءنومىرى ءبىرىنشى باۋىرجانمىن. باۋىرجان نومەر پەر-ۆىي! سولاي. ال، سەندەردىڭ نومىرلەرىڭ نەشىنشى؟

بىزدە ءۇن جوق. نە دەيىك؟ ومىرگە جاڭا قادام باسىپ جاتقانىمىزدا ءنومىرىمىزدى قايدان بىلەيىك. تومەن قاراپ، جانارىمىزبەن جەر شۇقيمىز.

- سەندەردىڭ نومىرلەرىڭ «ەنىنشى» بولادى، ياعني، ازىرگە بەلگىسىز دەگەن ءسوز. - باۋىرجان اتامىز مول دەنەسىمەن بىزگە بۇرىلدى، - ومىردەگى ءوز نومىرلەرىڭدى تاۋىپ الىندار.

باعاناعىداي ەمەس، باۋكەڭە بويىمىز ۇيرەنە باستادى. ەندى بۋرىل تارتقان شاشىنا، قىران قاباعىنا، سەمسەردەي مۇرتىنا كوز توقتاتىپ قارادىم. نە دەگەن سەستى كىسى ەدى!

- سەنىڭ اتىڭ كىم؟ - دەپ سۇرادى قارسى الدىندا بۇيرا شاشى دۋدىراپ وتىرعان اقىن دوسىمىزدان.

- سۆەتقالي.

- ە-ە، سەنىڭ اتىڭ جارقىنعالي بولدى عوي.

سودان سوڭ باۋىرجانعا بۇرىلدى.

- ءاي، مۇرت، سەنىڭ قانشا ايەلىڭ بار؟

- ايەلىم جوق، اعا. بويداقپىن.

- ءاي، مىناۋ نە دەيدى؟ ءاپ-ادەمى جىگىتسىڭ، نەگە ايەلىڭ جوق؟

باۋكەڭ جورتا قاباعىن ءتۇيىپ، باۋىرجاندى ۇرىپ جىبەرەردەي وقىس قيمىل تانىتتى.

- ە-ە، ۋنيۆەرسيتەتتە وقيمىن دەڭدەر. دۇرىس. قازاقتىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ دەگەن مىقتى عالىمى بولعان. وسى كۇنگى ءمۇيىزى قاراعايداي ءتىل ماماندارى سول كىسىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ ءجۇر.

باۋكەڭ ءسوزىنىڭ سوڭىنا اششى تۇزدىق ارالاستىرىپ جىبەردى.

مىنە، قىزىق! ءومىرى ەسىمىن ەستىمەگەن كىسىمىز. اتاعى ءماشھۇر عالىم بولسا، ەڭبەكتەرى قايدا؟ وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا شىعارمالارى نەگە كىرمەگەن؟ سانامىزدا وسىنداي ساۋالدار ساپىرىلىسىپ جاتتى. ول كەزدە بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلمەيتىن ەدىك. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ارداقتى ەسىمى اقتالىپ، اسىل مۇراسى التى الاشقا كەڭىنەن تارايتىن كۇندەر ول كەزدە ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرمەيتىن. سوندىقتان، عۇلاما عالىمنىڭ اتىن العاش رەت اڭىز ادام - باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ءوز اۋىزىنان ەستىگەنىمىزدى ماقتانىش كورەمىز.

باۋكەڭ ءار ءسوزىن نىعارلاپ وتىرىپ، ءبىر اۋىز ولەڭ وقىدى.

 

مىرجاقىپ، تومەندەردىڭ الاساسى،

ءسوزىمنىڭ بار ما، جوق پا، تاماشاسى.

جىلتىراپ تەسىك مونشاق جەردە قالماس،

قازاققا ءبىر رومان جازا سالشى.

 

بىزگە بۇل ولەڭ دە تانىس ەمەس. بايىبىنا تولىق بارعانىمىز جوق. كۋرستاستارىما قارايمىن. بايقايمىن، ولار دا اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان سياقتى. ەلدىڭ رۋحىن وياتاتىن وسى ءبىر جولدار مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جۇرەكجاردى ءسوزى ەكەنىن، ايگىلى «باقىتسىز جامال» رومانى وسى بەتاشار ولەڭمەن باستالاتىنىن كەيىن بىلدىك قوي.

- قاسىم ۇيدەن كوپ قيىندىق كوردى. عالامات اقىن ول. جۇسىپبەكوۆكە شىعارعان ولەڭىن بىلەسىڭدەر مە؟

بۇل تۋرالى ەندى ەمىس-ەمىس ەستىگەنبىز. جالپى، ادەبيەتشى ستۋدەنتتەر اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ، جىلدار بويى ايتىلىپ جۇرەتىن بەلگىلى شۋماقتار، تۇراقتار تىركەستەر بولادى. جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ۇمىتىلماعان اڭگىمەلەر دە بار. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا دا ستۋدەنتتەر قاسىم امانجولوۆتىڭ ءبىر كەزدە قالانىڭ باسشىسىن سىناپ-مىنەپ شىعارعان:

بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي باسپاناڭدى،

سوندا دا تاستامايمىن استانامدى.

ولەڭنىڭ وتىن جاعىپ جىلىتامىن،

ۇيدەگى ءبىر قاتىن مەن جاس بالامدى، -

 

دەپ باستالاتىن ولەڭىن جاتقا بىلەتىن. سوندىقتان، باتىر اتامىزدىڭ ساۋالىنا باسىمىزدى شۇلعىدىق.

باۋكەڭنىڭ جۇزىندە ەپتەپ كۇلكى جۇگىردى. ەندى ول «قاراكەسەكتىڭ» اۋەنىنە سالىپ، اندەتە باستادى:

سىرتىنان كورەمىز دە سۇيىنەمىز،

جۇسىپبەكوۆ جولداستىڭ ۇيىنە ءبىز.

قاشان ءتۇسىپ قالعانشا حاتشىلىقتان،

تۋعانعا اقىن بولىپ كۇيىنەمىز...

 

مۇنى بۇرىن ەستىمەگەن ەدىك. باۋكەڭ ءار ءسوزىن شەگەلەپ ايتقان سوڭ، ميىمىزدا جاتتالدى دا قالدى.

- جاقسى اقىندار بار عوي. قازىرگىلەردىڭ ىشىنەن ساعيدىڭ ولەڭدەرىن ءتاۋىر كورەم.

باۋكەڭ ودان ءارى ءوزىنىڭ وفيتسەرلىك قىزمەتىندەگى قىزىقتى وقيعالار تۋرالى اڭگىمەلەدى. باتىردىڭ جاستىق شاعى كوز الدىمىزعا ەلەستەدى. اتى اڭىزعا اينالعان قاھارمان قازاقتىڭ اسكەري قىزمەتتەگى ءامىرلى داۋسى قۇلاققا كەلگەندەي بولدى.

ول تارامىس ساۋساقتارىنا تەمەكى تالىن قىستىردى دا، ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى.

- ءاي، مەكەمتاس، بۇلاردىڭ ماعان قوياتىن سۇراقتارى جوق پا؟

- كانە، بالدار، سۇراڭدار، - دەپ مامىتبەك اعامىز قالبالاقتاپ جاتىر.

سۇراق قويعان بولدىق. ءبىرىمىز ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىنە ءتان بالاڭدىقپەن كەلەڭسىزدەۋ ساۋال بەردىك.

- ەتو - گلۋپىي ۆوپروس! - دەدى باتىر داۋسى قاتقىلدانىپ. جانارى ۇشقىنداپ، مۇرتى جىبىرلاپ كەتتى.

جىم بولدىق. بۇدان ءارى سۇراق قويماق تۇگىلى، ءتىلىمىز بايلانىپ قالدى.

باۋكەڭ تاعى دا بىرەر ۇزىك اڭگىمە ايتتى. اراسىندا: «مەن اتاعىم دا، شاتاعىم دا بار اداممىن»، - دەپ نىعىزداپ قويدى.

ءبىز وتىرعالى بىرەر ساعات بولدى. بولمەنىڭ ءىشى بۋالدىر. باۋكەڭ تەمەكىنىڭ تاعى ءبىر تالىن ساۋساعىنا قىستىردى. ماكەڭ سىرىڭكەگە ۇمتىلدى. قويۋ ءتۇتىن بۇرق ەتتى. ءالى دە وتىرا بەرگىمىز بار ەدى. باۋكەڭە بويىمىز ەندى-ەندى ۇيرەنىپ، ەپتەپ اڭگىمەگە ارالاسا باستاعانبىز. باتىر اتامىز شارشادى دەدى مە، الدە، ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرىنە وسىنىڭ ءوزى جەتەر دەپ ويلادى ما، مامىتبەك اعامىزدىڭ:

- باۋكە، رۇقسات بولسا... بۇلاردىڭ قازىر ساباعى بار ەدى،.. - دەپ قالعانى.

باۋكەڭنىڭ مۇرتى جىبىر ەتە ءتۇستى. قاپ!

- مەن نە، وسىلاردى ۇستاپ وتىر ما ەدىم. ءايدا، بارسىن!

باتىر اتامىزبەن اسىعىس-ۇسىگىس قوشتاسىپ، ىركەس-تىركەس شىعا جونەلدىك. ءسويتىپ، بار-جوعى ءبىر-ەكى ساعاتتىق جۇزدەسۋگە قۇمارىمىز قانباي قالدى. قىمبات قازىنانى قولىمىزبەن ۇستاپ تۇرىپ، ايىرىلىپ قالعانداي كۇي كەشىپ، كوڭىلىمىز قوڭىلتاقسىپ جۇرگەن. ستۋدەنتتىك ءومىرىمىزدىڭ العاشقى كوكتەمى ۇزاماي ءبارىن دە ۇمىتتىرىپ جىبەردى.

سول جازدا باۋكەڭ دۇنيە سالدى. ءدال سول كۇنى استانا جۇرتشىلىعى «مەدەۋ» مۇزايدىنىنا جينالىپ، قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلعانىنىڭ 250 جىلدىعىن مەرەكەلەپ جاتىر ەدى...

* * *

 

تاعدىرىمىزدىڭ  بىزگە ۇسىنعان سىيىنداي بولعان سول ءبىر ۇمىتىلماس كەزدەسۋدەن بەرى جيىرما سەگىز جىل ءوتىپتى.

ۇمىتپاسام، سول جىلى باۋكەڭدى تاعى ءبىر رەت كوردىك-اۋ دەيمىن. ول كىسى ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋگە كەلدى. تورالقادا وتىرعان ونى ءجيى نىساناعا الىپ، ءتۇسىرۋ اسپابىنىڭ تۇمسىعىن تاقاي بەرگەن كينوشى اعايىمىزعا كىجىنىپ، قولىن كوتەرىپ قالعانى ەسىمىزدە.

مامىتبەك اعايىمىزدىڭ ارقاسىندا باۋكەڭنىڭ الدىنا بارىپ، قولىن الىپ، از-كەم اڭگىمەلەسكەن ءبىر كەزدەگى ءتورت ستۋدەنتتىڭ قاي-قايسىسى دا كەيىن ومىردەن ءوز ورنىن تاپتى.

تانىمال اقىن، تالانتتى ءانشى، سىرشىل سازگەر باۋىرجان ۇسەنوۆتىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. بار-جوعى وتىزدان ەندى عانا اسقاندا دۇنيەدەن ءوتتى. بىراق سول قامشىنىڭ سابىنداي عانا ومىرلىك ساپارىندا ايرىقشا ءىز قالدىردى. جۇرتتىڭ جۇرەگىندە جاتتالاتىنداي جاۋھار جىرلار جازدى. بىرنەشە كىتاپتارى جارىق كوردى. ونىڭ ولەڭدەرىن قازىرگى جاستار دا جاتقا وقيدى. بالكىم، باۋكەڭمەن سول جۇزدەسۋدىڭ اسەرى بولار، باۋىرجان ول تۇستا اۋىزعا الۋعا تيىم سالىنعان جابىق تاقىرىپتار جونىندە جىر جازۋدى جيىلەتتى. وڭاشا ساتتەردە وتىز جەتىنشى جىلدىڭ زوبالاڭى تۋرالى تۋرالى ايگىلى «قارا ماشينا» دەگەن ولەڭىن وقيتىن.

وقۋدى بىتىرگەلى مۇنايلى ماڭعىستاۋدى مەكەندەيتىن سۆەتقالي نۇرجانوۆ قازىر قازاق پوەزياسىنىڭ ورتا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ساناتىنا ىلىكتى. جاس كۇنىنەن تالايدى تاڭ قالدىرىپ، ەشكىمگە ۇقسامايتىن اقىندىق بولمىسىمەن ادەبي ورتانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ول بۇگىندە ەلگە بەلگىلى جىر جۇيرىگىنە اينالدى. «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىن يەلەندى. شىناشاقتاي كەزىندە ستۋدەنت اقىنداردىڭ ايتىسىنا قاتىسىپ، «ءبىر بالا الدارىڭدا جىر باستادى، بىتپەيدى مۇنىمەن دە شىن داستانى. كاز گۋ-ءىم ەلۋدەگى امان بولسىن، ساۋ ءجۇرسىن كاز گۋ-ءىمنىڭ قۇرداستارى!»، - دەپ جىرلاعان سۆەتقاليدىڭ ءوزى دە قازىر قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسىپ، ەلۋدىڭ ەڭسەسىنە قاراي ەنتەلەپ كەلەدى. (ونىڭ وسى كەزدەسۋ تۋرالى جازعان «مومىشۇلىنا سالەم بەرە بارعان ءتورت شايىر جايلى حيكاياسى» تومەندە جاريالانىپ وتىر).

بىرنەشە كىتاپتارى جارىق كورگەن بەلگىلى اقىن، جۇيرىك جۋرناليست ءنۇسىپ ءابدىراحيموۆ قازىر الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. باسپاسوزدەگى جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالاسىنداعى پرەزيدەنت گرانتىن يەلەندى.

اللاعا شۇكىر، ءبىز دە جامان بولعانىمىز جوق. جۋرناليستيكا مەن ادەبيەتتانۋدىڭ اۋىلىنا قازىق قاعىپ، ات بايلادىق. قاستەرلى شاڭىراقتىڭ ءۇردىسىن ىرىم كورىپ، ءبىر ۇلىمىزدىڭ اتىن باقىتجان دەپ قويدىق.

مامىتبەك اعانىڭ وسى كەزدەسۋگە ارنايى ەرتىپ اپارعىسى كەلىپ، سول كۇنى سونشا ىزدەپ تابا الماعان تاعى ءبىر ستۋدەنتى باۋىرجان جاقىپ -بۇگىنگى ءباسپاسوز بەن ادەبيەتتەگى بەلدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قارىمدى اقىن. عيبراتتى عالىم. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. بىرنەشە جىل كاز گۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىن اتقارىپ، ءبارىمىز تۇلەپ ۇشقان قارا شاڭىراقتىڭ بەسىگىن تەربەتتى. قازىر ەلىمىزدىڭ باس باسپاسى - «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى.

سول جولى بىرنەشە باۋىرجاننىڭ باسىن قۇراپ، باۋكەڭمەن جولىقتىرۋعا نيەت قىلعان اقجۇرەك مامىتبەك اعامىز بۇگىندە اۋىزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى قالامگەر اقساقالداردىڭ ساناتىندا.

* * *

 

باۋىرجان - قازىر قازاق ىشىندە ەڭ كوپ تاراعان ەسىمنىڭ ءبىرى. سوعىستان كەيىن قالىڭ ەل بالالارىنا جاپپاي وسى اتتى قويا باستادى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تۇلعاسى جۇرتشىلىققا كەڭ تانىلعانعا دەيىن ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا مۇنداي ەسىم بولعان ەمەس. الدى الپىسقا كەلگەن باۋىرجانداردىڭ ىشىنەن بۇگىندە ەلگە بەلگىلى ازاماتتار كوپتەپ شىقتى. باۋىرجان-مينيستر، باۋىرجان-اقىن، باۋىرجان-ءارتىس، باۋىرجان-ءانشى، باۋىرجان-عالىم، باۋىرجان-زاڭگەر، باۋىرجان-جۋرناليست، باۋىرجان-باي-باعلان... قىسقاسى، بۇل ەسىمدى يەلەنگەن جىگىتتەر قاي سالانىڭ دا ءورىسىن كەڭەيتىپ، كورىگىن قىزدىرىپ ءجۇر.

بۇگىنگى كوزقاراسپەن زەر سالساق، باۋىرجان دەگەن ۇعىمدى ءتۇسىندىرۋ وڭاي. «باۋىرمال جان»، «باۋىرى ءبۇتىن جان» دەگەن سەكىلدى ويعا تەز ورالاتىن تىركەستەرمەن تۇيىندەي سالۋعا بولادى. بىراق بۇل ەسىمنىڭ ادەپكى ماعىناسى شىنىندا دا وسىنداي بولدى ما ەكەن؟ قازىرگى زامانعا دا ەركىن ۇيلەسە كەتەتىندەي باۋىرجان دەگەن اتتىڭ سوناۋ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قويىلۋىنىڭ سىرى نەدە؟ باۋىرجان اتامىزدىڭ ءومىرى تۋرالى ەڭبەكتەردە بۇل تاقىرىپ كەڭىنەن قوزعالا بەرمەيدى. «ۇشقان ۇيا» اتتى عۇمىرنامالىق شىعارماسىندا: «كەلگەن قوناق ەڭ الدىمەن مەنىڭ اتىمدى سۇرايتىن. سونان سوڭ مەنىڭ جەتى اتا جونىندەگى ءبىلىمىمدى تەكسەرەتىن. ەل تانۋدىڭ باسى ەڭ الدىمەن وسىلاي باستالاتىنىن ول كەزدە كىم بىلگەن» دەپ تۇيىندەگەن باۋكەڭ ودان ءارى كوپ اشىلا قويمايدى. سول «ۇشقان ۇيادا» ءوزى جاقىن ارالاسقان وتباسى تۋرالى: «سول كۇننەن باستاپ گونچاروۆتار مەن ءىش تارتىپ، ەركەلەتە سويلەيتىن بولدى. بىراق ارقايسىسى ءارتۇرلى اتاپ، اتىمدى ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. ءبىرى - باجان، ءبىرى - باردان، ءبىرى - بۋرجان نەمەسە بارجان دەپ تۇرعانى. ال اقكوڭىل كەمپىر مەنى ءتىپتى بالاسىنداي باۋىر تارتىپ، بۋرورجان دەيتىن» دەپ ەسكە الادى. مىنە، وسىدان-اق بۇل اتتىڭ باسقالار ءۇشىن وتە توسىن بولعانىن كورەمىز. وسى ەسىمدى باۋىرجان مومىشۇلى اتاق-داڭقى شىققانعا دەيىن جالعىز ءوزى يەلەنىپ كەلگەن.

اتاقتى «اقيقات پەن اڭىز» رومان-ديالوگىنىڭ اۆتورى، قادىرلى قالامگەرىمىز ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ قويعان ساۋالىنا باتىر بىلايشا جاۋاپ بەرەدى:

«اۆتور: قازىر ەلدە ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە قويىلعان باۋىرجان ەسىمدى بالالار كوپ. سولارعا قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟

باۋىرجان: ماعان بىلەمىز دەگەن جىگىتتەر «قازاقستاندا ون ءۇش مىڭداي باۋىرجان بار ەكەن»، - دەپ حابارلادى. مەن ازىلدەپ، ولارعا: «مەنىڭ اتىم ورىستىڭ يۆانىنداي بولىپ بارا جاتىر ەكەن عوي»، - دەدىم. بۇل ءازىلىم، ارينە. ال مەن ول تسيفردىڭ انىقتىعىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم - مەن قازىرگى باۋىرجانداردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ءنومىرلى باۋىرجانمىن. مىنە، مەن الپىسقا كەلدىم. مەنى سىيلاپ، قادىرلەپ، سابيلەرىنە مەنىڭ اتىمدى قويعان اتا-انالارعا، ولاردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىنا شىن نيەتپەن العىس ايتامىن. ال باۋىرجاندارعا ايتارىم: ازامات بوپ وسىڭدەر، قاراقتارىم! قاتارىڭنان كەم بولماڭدار. ءبىرىڭ بولماسا ءبىرىڭ مەنەن اسىپ كەتسەڭدەر، وعان ەشقانداي داۋىم جوق. بارلىق باۋىرجانعا، بارلىق بالدىرعاندارعا اق نيەتپەن باتامدى بەرەمىن!»

بۇل - جاس ۇرپاقتىڭ بارىنە ومىرلىك باعدار سىلتەيتىن اتالى ءسوز. بارلىق باۋىرجاننىڭ بويتۇمار ەتىپ تاعىپ جۇرەتىن قاسيەتتى قاعيداسى. رومانداعى اڭگىمەنىڭ وسىدان قىرىق جىل بۇرىن قوزعالعانىن ەسكەرسەك، سول تۇستاعى ون ءۇش مىڭ باۋىرجاننىڭ قاتارىنا بۇگىندە ولاردىڭ قانشا اتتاسى قوسىلعانىن جوبالاي بەرىڭىز.

* * *

 

كەيىن الگى كەزدەسۋدىڭ ءار ءساتىن ويعا الىپ، قايتا سارالاپ وتىرعاندا باۋكەڭنىڭ مىناداي ءسوز ايتقانى ەسىمىزگە ءتۇستى. كوك ءتۇتىندى قۇشىرلانا سورىپ وتىرىپ:

- باۋىرجان دەگەن ءسوز نەگىزىندە باھۋر-ءال جاليل دەگەن اتاۋدان شىققان عوي، - دەپ ەدى ول كىسى. ءبىرىنشى كۋرستا وقيتىن بوزوكپەلەر سول تۇستا بۇعان دا جەتە ءمان بەرىپ جارىتپادىق. سەبەبىن سۇراۋعا باتىلدىعىمىز دا، بىلىگىمىز دە جەتە قويمادى. سودان كەيىن بىرگە بارعان جىگىتتەر باۋىرجان ۇسەنوۆ ەكەۋمىزدى بىرازعا دەيىن باھۋر ءال جاليل دەپ اتاپ ءجۇردى. كەيىن ءبارىن دە ەستەن شىعاردىق. ەندى مىنە، اقىل توقتاتقاننان سوڭ سول كەزدەسۋدىڭ ءار مەزەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، كوز الدىمىزدان وتكىزۋگە تىرىستىق. كەي تۇسى كۇندەلىك داپتەردە جازىلعان، كەي ءساتى ميىمىزدا جاتتالعان.

باھۋر ءال جاليل... ول كىم؟ قاي باھۋر ءال جاليل؟ بالكىم، ءباھادۇر شىعار؟ ءدىني تۇلعا ما، الدە شىعىستىڭ عىلىمي  الەمىنىڭ وكىلى مە؟ ازىرگە جۇمباقتاۋ. دىنتانۋشىلارمەن كەڭەسىپ، شىعىستانۋشىلارمەن تىلدەسىپ كوردىك. بەلگىلى ءبىر توقتامعا كەلە المادىق. بۇل ماسەلەنى ءالى دە ءبىراز قاۋزاماقپىز. اڭىزعا اينالعان اتامىزدىڭ ەسىمىنە تاعى ءبىر ۇلى تۇلعانىڭ اتى ارقاۋ بولدى ما ەكەن؟ سودان قازاقى ۇعىمعا بەيىمدەلىپ، باۋىرجان دەگەن اتقا اينالدى ما، كىم بىلەدى؟.. قۇران سوزدەرىنە قاراپ ات قوياتىن سول زامانعى ءۇردىستى ەسكەرسەك، وسىلاي توپشىلاۋعا بولادى. بىراق تاريحتى حاتتاۋعا جەتىك باۋكەڭ بۇل تۋرالى نەگە ءوزى جازباعان؟ سوندىقتان ءۇزىلدى-كەسىلدى بايلام جاساۋ قيىنداۋ. بىزدىكى تەك بولجام عانا.

«ەسكەرتكىش بوپ تۇرىپ قالماي ءبىر جەردە، الشاڭ باسىپ جۇرگەنىڭە قۋانام»، - دەپ اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ جىرلاعانداي، باتىر باۋكەڭنىڭ رۋحى ۇنەمى حالقىمەن بىرگە. ونىڭ تۇلعاسى ءالى دە قازاقتىڭ رۋحانيات كوشىن ورگە باستاپ كەلەدى.

ءبىرىنشى باۋىرجاننىڭ بولمىس-ءبىتىمى ۇلت ۇلانىنا مىناۋ الەمدەگى ورنىن، ياعني، ءوزى ايتقانداي، ومىردەگى ءنومىرىن ىزدەپ تابۋدى ۇنەمى مىندەتتەپ تۇرادى.

 

 

مومىشۇلىنا سالەم بەرە بارعان

ءتورت  شايىر جايلى حيكايا

 

قازمۋ - نابىت...

ءتورت اقىنبىز ءور كەۋدە،

الاتاۋدى قالعان شاق ەد الىپ بوپ.

«مومىشۇلىن كورسەتەم، - دەپ، - سەندەرگە»، -

ەرتىپ باردى اعايىمىز مامىتبەك.

 

نەسىن بۇگىن جاسىرايىن، حالايىق،

جەلكە شاشىم كورسەتەتىن سەس-ايبار;

«باۋىرجان با؟..

سالەم بەرە سالايىق»...-

ايتپاساق تا ىشىمىزدە وسى وي بار.

 

ءسال دارىلداپ،

كىرسەك كەرەك جالىنداپ،

كىرپىگىنەن «ۇلى وتاننىڭ» قانى ۇشقان،

الدىمىزدان شىعا كەلدى ارىلداپ،

بەينە توردان بوساپ كەتكەن ارىستان.

 

ءتورت اقىن ەك ءبورى بولىپ جورتاتىن،

مىسىق بولدىق...

سونداي دا ءبىر ءوتتى شاق.

تۇك پايداعا اسپاي قالدى ءتورت اقىن،

تانك تاپاپ، تالقان قىلعان دوپ قۇساپ.

 

سالەمىمىز سۋ تيگەندەي بوجىراپ،

ساۋالىمىز ۋ تيگەندەي قوجىراپ;

باس - كەۋدەدەن،

ءتىلىم جاقتان اجىراپ،

قارسى الدىمدا ارىستان تۇر ازىناپ.

 

ءوز ۇيامدا -

تىرەپ جاتار اسپاندى

سىيراعىم دا..، تىرناعىم دا بار ەدى.

بارشىن بۇركىت باس سالعاندا قاشتى الگى،

قوس قانات قىپ

ۇرەي مەنەن زارەنى.

 

ارمان بولدى ال امان قايتۋ ەندى ەلگە،

اعاي جاقتان كۇتىپ ەدىك ءبىر تىرەك.

«ۇستازدارىڭ مىناۋ بولسا،

سەندەر دە

وڭبايسىڭدار!» - دەپ تاستادى كۇركىرەپ.

 

تۇك قايرانسىز كۇلە بەرەد دالباسا -

بوناپارتتىڭ جانىنداعى تالەيران.

مىنادان سوڭ،

حاقتان جاردەم بولماسا،

قايران جوعىن بايقاپ قالدىق اعايدان.

 

شىعارعا ەسىك، تەسىك تە جوق كىرەتىن،

نۇر دا قاشىپ، جاۋىپ قالدى بەتتى كۇل.

جايشىلىقتا بۇلتتى شايقاپ جۇرەتىن

ءمۇيىزىمىز كيىز بولدى كوك تۇقىل...

 

«قاراقتارىم.. -

سەنبەيىن بە، سەنەم بە؟» -

«ارىستاننان» كەنەت جىلى ءۇن شىقتى، -

داستارقانعا جاقىنداڭدار»، - دەگەندە،

شوجە-جۇرەك ۇياسىندا تۇنشىقتى.

 

«مەيمانداردىڭ» بايقاپ كورىپ ءار قىرىن،

شەشىلدى-اي ءبىر شەمەن-شەرلى شەجىرە.

قان كەشۋدەن وتكەن قازاق تاعدىرىن

سول كۇيىندە اكەپ قويدى كوزىمە.

 

«سوعىس جايلى سۇراماڭدار، اقىلىم،

سوعىس جايىن ەندى ەشكىمگە ۇيرەتپەن.

تالاي سارى گەنەرالدىڭ قاتىنىن،

بار بولعانى، جىگىتپىن مەن بيلەتكەن!

 

...اتاعىم دا بار اداممىن..، شاتاعىم،

مەنىڭ جاندى جاراما كوپ سوقپاڭدار.

بەرمەي جۇرگەن ماعان «باتىر» اتاعىن،

شاماڭ جەتسە، تسك-نى اناۋ سوتتاڭدار!

 

...قازاق جاتىر تابانىندا تاجالدىڭ،

سوڭعى دەمىن سۋىرعان جوق اللا ءازىر.

جىيىرماعا كەپ - ۇيلەنبەسەڭ، اجالدىم،

وسى جەردەن قۋىپ شىعام ءدال قازىر.

 

كوبەيىڭدەر!

بوس جۇرمەڭدەر ىرباڭداپ!..

نەشەدەسىڭ؟ -

ماعان نازار بۇر، بالا!..»

الگى جەردە قول-اياعىم تىرباڭداپ،

جانىم قالدى -

جاسىم جەتپەي جىيىرماعا.

 

بۇلبۇل قونعان بۇتاعىنداي اعاشتىڭ

كوكىرەكتەن كەرۋەن-كەرۋەن توكتى-اي جىر.

اسىرەسە،

ارىستارىن الاشتىڭ

جوقتاعاندا كۇڭىرەنىپ كەتتى-اي ءبىر.

 

«...وڭاشادا جاتقاندى ۇناتامىن،

ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ.

جاۋعا - قاتىن، جاقىنعا - جالماۋىزدار

جالىقپاي كوك مالتاسىن ءجۇرسىن ەزىپ!..» -

 

«بۇل - شاكارىم!

ۇلى ابايدىڭ تۇنباسى،

قۇدايدى ىزدەپ، بولەك كەتكەن توبىنان.

قۇلاپ تۇسكەن ونىڭ تاۋداي تۇلعاسى

قاراسارتوۆ-قاراقشىنىڭ وعىنان».

 

«قايعىدان، قارقارالى، جۋىلماعان،

ايداي بەر، قالسا ادامىڭ قۋىلماعان»! -

 

«بۇل احمەت!

ۇلت كوسەمى - كەمەڭگەر،

جۇتتى باسىن -

وتكىزبەدى اران-شەپ...

اكادەميك قوساقباەۆ دەگەندەر

ورىنىنا وسكەن سونىڭ ارام ءشوپ».

 

«مىرجاقىپ - تومەنگىنىڭ الاساسى،

ءسوزىمنىڭ بار ما، جوق پا، تاماشاسى؟

جىلتىراپ تەسىك مونشاق جەردە قالماس،

قازاقشا ءبىر رومان جازا سالشى!..» -

 

«بۇل - مىرجاقىپ! -

قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى،

بار قازاقتى قاڭعىپ ءجۇرىپ وياتقان.

ءبىزدىڭ تۇڭعىش روماننىڭ يەسى ەدى،

ءوتتى ومىردەن،  باسى ايىرىلماي تاياقتان».

 

«سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا،

سوندىقتان جانىم مەنىڭ جارالى دا.

اقىندا ادامزاتتان دوس بولمايدى،

جالعىز-اق سۇيەنەدى قالامىنا!..» -

 

«بۇل - ماعجان عوي! -

نازىم ءسوزدىڭ زەرگەرى،

انتىنا دا بەرىك بولدى، داڭقىنا.

ايدى القا عىپ، جۇلدىز-جاقۇت تەرگەنى

بۇيىرماعان ءوزىن تۋعان حالقىنا».

 

«سىرتىنان كورەمىز دە، سۇيىنەمىز،

جۇسىپبەكوۆ جولداستىڭ ۇيىنە ءبىز.

قاشان ءتۇسىپ قالعانشا حاتشى بولماي،

اقىن بولىپ تۋعانعا كۇيىنەمىز!..» -

 

«بۇل - قاسىم عوي!

سوم قاسىم عوي!

سول قاسىم! -

الماتىدا ءسۇردى ءومىرىن قان جۇتىپ.

ءسوزى دە ەرىك، ءوزى بولەك بولعاسىن،

قۇل-قازاقتار قويعان ونى قاڭعىتىپ!..

 

قاراقتارىم!

ۇلتتىڭ ارى - وسىلار،

نامىسىڭدى تۇتات اردىڭ وتىمەن.

اقتاپ الار كەلەدى ۇرپاق ەسى بار،

وتتاي بەرسىن قازىرگى كوپ كوكىگەن...»

 

...ءتورت اقىندى جىبەرگەندەي تۇزەپ سىن،

التى ساعات مازالاعان اتاسىن.

«ار مەن نامىس بولعاي، - دەپ، - قوس كۇزەتشىڭ»، -

بەردى باتىر بىزگە سوندا باتاسىن.

 

قوشتاساردا: «زاتىڭدا ەمەس، اتىڭدا

كىنارات بار... -

ماعان قاراپ وقتالدى، -

جاراسپاي تۇر قازاققا دا، اقىنعا،

«جارقىنعالي» اتانارسىڭ!» - دەپ قالدى...

 

شىقتىق، ءسويتىپ، باتىر-شالدان باتا الىپ،

قالاشىققا جەتتىك جاياۋ دەمالماي.

«باۋىرجاننان باتا العاندار» اتانىپ،

كوپكە دەيىن وزىمىزگە كەلە الماي.

 

...باتىر جايلى ەستەلىك بۇل ەڭ سوڭعى،

بىزدەن كەيىن كەزىككەن جوق ەشكىممەن.

جىيىرما التى جىل وتكەننەن سوڭ

ەڭسەمدى

كوتەرىپ اپ، شاقتا جازدىم ەس كىرگەن.

 

جاساتتىرماي جان قۋىرعان دەرتىنە ەم،

ۇلت الدىندا بارلىق ءىسىن اتقارىپ;

«قازاقستان رەسەيگە «ەركىمەن»

قوسىلعان» كۇن كەتتى ەلىنە اتتانىپ...

 

كەتپەيدى ەستەن كەلە جاتقان «ءىسىنىپ»،

ءتورت اقىننىڭ شايتاندارىن شالعان كۇن.

ۇلت ارى ءۇشىن شىن شايقاسقا ءپىسىرىپ،

ءوز قولىمەن قايران باۋكەڭ سالعان كۇن.

 

ىلايىقتى ءىس قىلماسام دا داڭقىنا،

مارقايامىن كورگەنىمە باتىردى...

...يا، ايتپاقشى، وسى جىردىڭ ارتىنا

«جارقىنعالي» دەپ جازايىن اتىمدى...

 

 

 سۆەتقالي نۇرجان