بالالار شىعارماشىلىعىن دامىتۋ - باستى مىندەت!
ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن سوڭ، جاڭا بۋىن جەتكىنشەكتەرىنىڭ شىعارماشىلىق بەيىندىلىگى مەن قابىلەتىن دامىتۋ باستى ۇستانىمعا اينالىپ، كەڭ كولەمدى پسيحو-پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر قولعا الىنا باستادى.
وسى جولدا زەردەلى عالىمدار مەن بىلىكتى باستاۋىش سىنىپ ۇستازدارى شىعارماشىلىق قابىلەتتى دامىتۋداعى ەڭ قاجەتتى قادام تابيعي بەيىمدىلىكتەن شىعارماشىلىق قابىلەتكە كوشۋ جاعدايى تۋراسىنداعى پروبلەمالاردىڭ اسپەكتىلەرى تۋراسىندا ءسوز ەتە باستادى.
وسى ورايدا ورىستىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى ي.ە.رەپين ءوز كەزەگىندە جوعارعى تابىس دەگەنىمىز – بۇل اياۋسىز توككەن تەردىڭ وتەۋى دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز ايتادى. ءدال وسىدان شىعارىپ ايتارىمىز، مەكتەپتە ءبارىن بىردەن قاعىپ تەز مەڭگەرىپ كەتۋگە بەيىم، بىراق اياۋسىز تەر توگۋدى قاجەتسىز سانايتىن وقۋشىلار ۇشىراسادى. بىراق ومىردە ولار وزدەرىنە ارتىلعان ءۇمىتتى اقتامايدى. ونىڭ سەبەبى، ولار الدارىنان كەزىككەن قيىندىقتى تاباندىلىقپەن جەڭ بىلۋگە، ءار نارسەگە بايىپپەن قاراۋعا داعىدىلانباعان.
نەگىزىنەن مەكتەپ ۇستازدارى وسى باعىتتا تەر توگەتىن بولسا، وقۋ پروتسەسىندە ۇشىراساتىن وسى كەلەڭسىزدىكتىڭ جولىن كەسەدى. ونداي ورتادا جاڭا بۋىن جەتكىنشەكتەرىنىڭ شىعارماشىلىق بەيىندىلىگى مەن قابىلەتىن دامىتۋ ۇستانىمنىڭ داڭعىل جولى قالىپتاسادى.
تۇلعا قاجەتتى ماڭىزدى قاسيەت وزىنە تالاپ قويىپ، ىستەگەن ىستەرىنە سىن كوزبەن قاراي ءبىلۋ. تاپ وسى سيپاتتار العاشقى قول جەتكىزگەن ەڭبەك ناتيجەسىنە كوڭىل تولماۋشىلىقتى تۋدىرىپ، ونى ودان ارى جەتىلگەن ءارى بارىنشا كەمەلدەنگەن دۇنيەگە اينالدىرۋعا دەگەن تالپىنىستى تۋدىرادى. مىنە، وسى جاعداي ۇلى ونەرتاپقىش ت.ەديسسونعا اككۋمۋلياتوردىڭ ءساتتى كونسترۋكتسياسىن تابۋ ءۇشىن مىڭداعان تاجىريبەلەر جاساتتى. تاپ وسى جاعداي ا.م.گوركيگە “انا” كىتابىنىڭ جەتى ءتۇرلى قولجازباسىن جازعىزدى. ل.ن.تولستويدىڭ “كرەيتسەر سوناتاسى” كولەمى شاعىن تۋىندى بولىپ سانالسا دا، ونىڭ قولجازبا نۇسقالارى ودان كولەمى جاعىنان 160 ەسە ارتىق. ءبىز بۇل مىسالداردى ەڭبەكسۇيگىشتىك پەن تاباندىلىق قابىلەتتىڭ قوس قاناتتى ەكەنىن ءبىلىرۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىز.
روبوتو تەحنيكا كابينەتىن قۇر عانا اشىپ، كوزبوياۋشىلىققا سالىنىپ وتىرعان ءبىلىم وشاقتارى بارشىلىق. ەگەر ولار شىن مانىسىندە شىعارماشىل بالاعا ەركىندىك بەرەتىن بولسا، وندا جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن مىسالدارداعىداي تالاناتتى بالالار كوپ نارسەگە قول جەتكىزەر ەدى.
ومىرگە كەلگەن ءار بالانىڭ بويىندا تۋا بىتكەن بەلگىلى ءبىر قابىلەت پەن جەكە باستىق تۇلعالىق دامۋدىڭ العىشارتتارى بولادى. ولار كەيىن كەلە ينديۆيدۋالدى دامۋ مەن ءبىلىم الۋ پروتسەسى كەزىندە قالىپتاسادى. بىراق وسى قابىلەت دامۋى ءۇشىن ءبىلىم، داعدى مەن ماشىق ازدىق ەتەدى. ەڭ ماڭىزدىسى ونىڭ وقۋ ءىس-ارەكەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن جەكە باستىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرا ءبىلۋ كەرەك. وسى قوزعاۋشى كۇشتەردى قالىپتاسىرا ءبىلۋ مەن قالىپتاستىرا الماۋ شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ ءوزىن تانتۋى مەن تانىتپاۋىنا نەگىز بولادى. ەگەر وسى قوزعاۋشى كۇشتەردى قالىپتاسىرا بىلسەك، بالانىڭ الدىندا شىعارماشىلىق عۇمىردىڭ جارقىن بولاشاعى اشىلادى.
پسيحولوگتار تۋا بىتكەن، بيولوگيالىق فاكتورلاردى شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ تابيعي نىشان-بەلگىسىنىڭ دامۋى دەپ مويىندايدى. بۇنداي تابيعي شىعارماشىلىق نىشان-بەلگىلەردى قابىلەتتىلىكتىڭ العىشارتى دەپ اتايدى.
العىشارتتار ءوز كەزەگىندە قابىلەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا اسەر ەتەدى. ەگەر تەڭگەرىمدى دە قولايلى جاعداي بولاتىن بولسا، وندا بەلگىلى ءبىر ءىس-ارەكەتتىڭ العىشارتتارى قابىلەتتىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتىپ قالىپتاسۋىنا سەپتەسەدى. ارينە، تەك قولايلى العىشارتتار مەن وڭتايلى ومىرلىك جاعدايدىڭ ورىن الۋى تابىسقا قول جەتكىزۋدىڭ وتە-موتە جوعارى بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.
قولايلى العىشارتتارعا يە بىردە ءبىر ادام قانشا جەردەن وعان يەلىك ەتكەنىمەن، تەر توگىپ، ءوزى ۇناتقان ءىسىن دامىتپاسا، ەشقاشان دارىندى مۋزىكانت، سۋرەتشى، ماتەماتيك، اقىن اتانبايدى. ومىردە بۇنداي مىسالدار وتە كوپ. كەي كەزدە وتە قولايلى العىشارتتارى بار جاندار ءوز مۇمكىندىكتەرىن جۇزەگە اسىرا الماي، ەگەر ءومىرى باسقا ارنادا ءوربيتىن بولسا، تاماشا تابىستىرعا قول جەتكىزەتىن ءىس-ارەكەت تۇرىندە تەك تىندىرىمدى ىسكەر جان بولىپ قالا بەرەدى. كەوىسىنشە، بويىندا تۋما العىشارتتارى جوق جاندار ەڭبەكسۇيگىشتىگى جانە تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا وزىندە جوق قابىلەتتى قالىپتاستىرىپ، كەز كەلگەن سالادا تانىمال تابىستارعا يە بولا الادى.
ءاربىر قابىلەت بەلگىلى ءبىر العىشارتقا سايكەس كەلەدى دەپ ەسەپتەۋگە ەش بولمايدى. العىشارت كوپقىرلى. دەمەك، ءبىر عانا العىشاارتتىڭ ار جاعىندا بىرىنەشە قابىلەت بۇعىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن.
دەنەنىڭ، قولدىڭ، جىلدام قيمىلداۋى گيمناستقا دا، مۋزىكانتقا دا، حيرۋرگكە دە وتە قاجەت.
كوركەم تيپ نەگىزىندە اكتەردىڭ، جازۋشىنىڭ، سۋرەتشىنىڭ جانە مۋزىكانتتىڭ، ويلاۋ ءتيپى نەگىزىندە ماتەماتيكتىڭ، لينگۆيستتىڭ جانە فيلوسوفتىڭ دارىن قابىلەتى قالىپتاسادى.
قولايلى جاعداي ورىن العان شاقتا مۋزىكالىق، ادەبي، كوركەم ونەر، ماتەماتيكالىق ءىس-ارەكەتكە قابىلەتى بار بالانىڭ دارىنى ەرتە قالىپتاسىپ، تەز دامۋى ىقتيمال (بۇنداي قابىلەتتىڭ كورىنىس بەرۋى كەيدە قابىلەت تۋا بىتكەن دەگەن يلليۋزيالى كوزقاراس قالىپتاستىرادى.
ورىس زەرتتەۋشىسى ر.س. نەموۆ الەۋمەتتىك قابىلەتىنىڭ دامۋى تومەندەگىدەي جاعداي مەن العىشارتتارعا بايلانىستى دەپ سانايدى. ولار:
- ادامداردىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ومىرگە كەلگەن قوعامنىڭ، الەۋمەتتىك-قوعامدىق ورتانىڭ بولۋى. تاپ وسى جاساندى ورتا ءوز بويىنا ادامنىڭ تىرشىلىك كەشۋىن جانە ادامي قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن قۇندىلىقتاردى سىيدىرادى.
- قاجەتتى قۇندىلىققا قولدانۋدىڭ تۋا بىتكەن العىشارتتارىنىڭ بولماۋى جانە وعان بالا كەزدەن ۇيرەتۋدىڭ ورىن الماۋى.
- ءتۇرلى كۇردەلى دە، جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان ءاداميىس-ارەكەت تۇرلەرىنە قاتىسۋدىڭ قاجەتتىلىگى.
- ومىرگە كەلگەن كەزدەن باستاپ، قاجەتتى قابىلەتكە يە، ءبىلىم مەن ءتالىم-تاربيەدە بىرەۋگە قاجەتتى ءبىلىمدى، داعدى مەن ماشىقتاردى بەرە الاتىن ورتادا ءوسۋ.
- ادامنىڭ تۋا سالعان كەزدەن باستاپ، قاتاڭ دا، ءبىر ىزگە ءتۇسىپ باعدارلانعان مىنەز-قۇلىق تيپىنەن ادا بولۋى.
ءبىز سانامالاعان ءاربىر جاعداي ادامنىڭ تۋا بىتكەن قاراپايىم كوپتەگەن جوعارعى ءومىر يەسىنە ءتان قابىلەتتەر مەن قاسيەتەرگە يەلىك ەتىپ، بيولوگيالىق تىرشىلىك يەسىنە اينالۋى بولىپ تابىلادى. وسى بيولوگيالىق تىرشىلىك يەسىنە اينالۋ جولىندا الەۋمەتتىك تۇلعا رەتىندە ءوزىنىڭ ادامي قابىلەتتەرىن يەلەنىپ، ونى دامىتادى. وسى ادامي قابىلەتتەردىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ورتادا دامۋى بارىسىندا ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتەردىڭ قۇندىلىقتارىن كادەگە جاراتىلادى.
ءوز شاكىرتتەرىن پاراساتتىلىقپەن زەردەلەيتىن مۇعالىم وقۋ-تاربيە پروتسەسىن دۇرىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جانە ءبىلىم بەرۋ مەن ءتالىم بەرۋدە دەربەس قادامداردى باسشىلىققا الۋ ءۇشىن ءوز وقۋشىلارىنىڭ قابىلەتىنىڭ قاليا تانىلۋى مەن ونىڭ قانداي دەڭگەيدە كورىنىس بەرۋىن بىلۋگە ءتيىستى. وقۋشىنىڭ قابىلەتى تۋرالى بەلگىلى ءبىر ءىس-ارەكەت ءتۇرى بويىنشا تانىلۋىنا قاتىستى ءسوز ەتە الامىز.
وسىلايشا قازاق قوعامىنىڭ مادەني-رۋحاني ءام قوعامدىق-الەۋمەتتىك قاجەتىن وتەۋگە سەپتىگى تيەتىن شىعارماشىل تۇلعانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە بەرىك ىرگەتاس قالىپتاسترا الامىز.
Abai.kz
