الەمدىك وركەنيەتكە ءوز ۇلەسىن قوسقان اتا-بابالارىمىزدىڭ بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، ۇلتتىق ۇستانىمى تەرەڭ ماعىناعا يە بولدى. قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتىنىڭ شەڭبەرىندە عاسىرلار بويى ءمان-ماعىناسى مول داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار ساقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ جەتكىزىلدى. ءاربىر ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن نارسە ول ءتىلى مەن مادەنيەتى جانە وسىلاردىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءدىنى. قازاق حالقىنىڭ مادەني قۇندىلىقتارى، سان عاسىرلاردان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان ەتنوگرافيالىق مۇراسىنىڭ نەگىزى يسلام دىنىندە بولعان دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز. ەتنوگراف-عالىم، جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك مادەنيەتىمىزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ ورنى تۋرالى: «يسلام ءدىنى تەك قانا نانىم-سەنىم اياسىمەن شەكتەلمەي، سول دىندەگى ەلدەردىڭ ءومىر سالتىنا، مورالدىق-ەتيكالىق نورمالارىنا، مادەني-رۋحاني ۇردىستەرىنە، داستۇرىنە اينالىپ وتىر» دەپ ايتقان بولاتىن.

قازاق رۋحانياتىنىڭ دامۋىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءرولى وراسان زور. قازاق رۋحانياتى دەگەندە، ەڭ الدىمەن مادەنيەت، ادەبيەت، ءتىل، ءدىل، ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعى سياقتى قۇندىلىقتار ويعا ورالادى. الايدا، كەڭەستىك اتەيستىك كەزەڭدە حالىقتى يسلامنان اجىراتۋ ءۇشىن قولدانىلعان تاعى ءبىر ساياساتى ول – ەلدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ تىنىسىن تارىلتۋ بولدى. حالىقتى دىننەن تۇبەگەيلى اجىراتۋ ءۇشىن داستۇرىنەن اجىراتۋ كەرەك دەپ بىلگەن اتەيستىك رەجيم ەلدىڭ ادەت-عۇرپىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ سىنادى، تىيىم سالدى، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. سول ءۇشىن دە دىنمەن كۇرەسكەن اتەيستىك ساياساتتىڭ شوقپارى ەلدىڭ ادەت-عۇرپىنا دا تيگەنىن كورەمىز: «ۆ ۋسلوۆياح ۆوستوچنىح رەسپۋبليك ۆ سيلۋ ريادا پريچين يسلام زانيماەت ەششە دوستاتوچنو ۋستويچيۆىە پوزيتسي ۆ سەمەينو-بىتوۆوي وبريادنوستي. يمەننو پوەتومۋ بوربا پروتيۆ ۆرەدنىح وبىچاەۆ ي تراديتسي، وسۆياششەننىح يسلاموم، ياۆلياەتسيا ودنيم يز گلاۆنىح ناپراۆلەني ۆ اتەيستيچەسكوي رابوتە». سونىمەن قاتار كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى دىنگە قارسى جۇرگىزىلگەن ساياساتتى عالىم ن.نۇرتازينا «بوربا س يسلاموم» اتتى ەڭبەگىندە جان-جاقتى تالداپ كورسەتەدى. تاريحشى-عالىم وسى ەڭبەگىندە اتەيستىك كەزەڭدەگى قۇجاتتامالىق دەرەكتەر مەن قابىلدانعان قاۋلى، قارارلارعا سۇيەنىپ، دىنمەن بولعان كۇرەستىڭ جولدارىنا دا توقتالادى. مولدانىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىندىكتەن نەكە قيۋعا، قارىندى اشىرۋ دەنساۋلىققا زيان دەگەن جەلەۋمەن ورازا ۇستاۋعا تىيىم سالىندى، بالانىڭ قورقىپ، جىلايتىندىعىن سىلتاۋ ەتىپ، سۇندەتكە وتىرعىزۋدىڭ كەسەلى، قۇربان ايتتا قۇرباندىق شالۋدىڭ شارۋاشىلىققا زاردابى تيەتىنى ايتىلدى. ەل ءۇشىن ەڭ قيىنى ادامنىڭ باقيعا اتتانۋىمەن قاتىستى ءداستۇردى ۇستانۋ بولدى. سەبەبى بۇل ءراسىم كوپشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىندىكتەن، قالالىق جەرلەردە، پارتيادا جۇمىس جاسايتىن وتباسىلاردا يسلام ءدىنىنىڭ تالاپتارىن ۇستانۋ مۇمكىن بولمادى. ەڭ اقىرى مارقۇمنىڭ جانازاسى شىعارىلماي، اققا وراپ، ارۋلاپ كومۋ دە ەل ءۇشىن مۇڭ بولدى. (ن.نۋرتازينا. بوربا س يسلاموم. – الماتى: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2008,19).

قازاق-قالماق سوعىسىنان كەيىن جۇرتىمىز پاتشالىق رەسەيدىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلدى. مىنە وسى تۇستا، ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك، رۋحاني، ءدىني وزگەرىستەردى وتارشىل ەلدىڭ ميسسيونەرلەرى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. قازاقتىڭ ۇستانعان ءدىنىن تامىرىمەن قۇرتىپ، حالىقتى شوقىندىرۋ ءۇشىن دە ارەكەتتەر جاسادى. ول تۋرالى عالىم م.مىرزاحمەتوۆ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» اتتى ەڭبەگىندە جازدى. قازاقتى دىنىنەن تۇبەگەيلى ايىرۋ دەگەن ءسوز، حالىقتىڭ وزىندىك «مەنىنەن» ايىرۋ، ەڭ اقىرى بودان ەتىپ، تاۋەلدى قىلۋ بولاتىن. ەلدىڭ ءدىنىن شاماندىقپەن، تاڭىرشىلدىكپەن بايلانىستىراتىن، بولماسا سالت-داستۇردەن ەسكىنىڭ قالدىعىن ىزدەپ، «قازاق توپىراعىندا تازا يسلام بولماعان» دەپ كەلەتىن جاساندى پىكىرلەردىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى وسى پاتشالىق رەسەي كەزىندە قالانىپ، كەڭەستىك اتەيستىك داۋىردەگى  سىڭارجاق زەرتتەۋلەر بۇل ماسەلەنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ورشۋىنە دەم بەردى.

ءبىز تاريحي تاعىلىمعا، ءداستۇرلى ونەگەگە باي  قازاق ەلىمىز. كەمەڭگەر بابالارىمىز بىزگە ۇلان-بايتاق دالانى عانا ەمەس، باعا جەتپەس رۋحاني مۇرانى دا ميراس ەتتى. سان عاسىرلار بويى ەلدىك پەن ەرلىككە، ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىككە تاربيەلەپ كەلگەن سول رۋحاني مۇرانى لايىقتى تۇردە يگەرە الساق، كەلەر ۇرپاق ءۇشىن دە مىڭ جىلعا جەتەرلىك رۋحاني ازىق بولارى داۋسىز.

يسلامنىڭ مايەگى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني قۇندىلىقتار ۇلتىمىزبەن بىرگە جاساسىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىزگە، اسىرەسە ادەبيەتىمىزگە ۇنەمى كورىنىس تاۋىپ وتىرعان. سوندىقتان اتا ءدىنىمىز بەن رۋحاني باستاۋلارىمىزعا ورالۋدىڭ ەڭ جاقىن جولى ادەبيەت ارقىلى وتەدى. ءبىزدىڭ بۋىندى ادەبيەت تاربيەلەدى. وسى كوركەم ادەبيەت ارقىلى يسلامنىڭ قۇندىلىقتارىن، تاريحىمىزدى، رۋحانياتىمىزدى تانىدىق. ءبىلىم مەن عىلىمسىز قازاقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنگەن ج.ايماۋىتوۆ: «عىلىمدى كىسىنىڭ ءبىلىمى دە كۇشتى، بىلەگى دە كۇشتى، نادان كىسى وسال، قۇر قول كىسى سياقتى، الىسا كەتسە ايلالى، ازۋلى كىسى ناشار كىسىنى الىپ سوعاتىنى اپ-انىق. بۇلاي بولعان سوڭ باسقانىڭ اۋزىندا كەتپەي، تىرشىلىك قىلايىن دەگەن جۇرت مادەنيلىككە جارماسپاسقا شاراسى جوق» دەي كەلىپ، «باسقا ەلدەرگە ەلىكتەي بەرمەي ءوز بەتىمىزدىڭ، جۇرتتىعىمىزدىڭ بەلگىسىن كورسەتكەننەن نە كەمدىك تابىلادى؟ قازا، تەكسەرە بەرسەك، ەۋروپانىڭ ونەگە قىلۋعا جارامايتىن جەرلەرى دە بار» دەپ باسقا ەلدەرگە ەلىكتەي بەرمەي، ءوز جەتىستىكتەرىمىزدى ساقتاۋعا شاقىرادى.

ماسەلەن، 2004-2009 جىلدار اراسىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا 408 ەڭبەك جارىققا شىققان. سولاردىڭ ىشىندەگى ءدىني مازمۇنداعى جارىققا شىققان ەڭبەكتەر سانى -16 («قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى»، «الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، «ادەبي جادىگەرلىكتەر»، «يسلام فيلوسوفياسى 4 توم»، «ورتا عاسىرلارداعى تۇركى ويشىلدارى 5 توم»، «ءال-فارابي مەن يبن سينا فيلوسوفياسى 47 توم»، «بابالار ءسوزى 100 توم»).

«بابالار ءسوزى» ءجۇز تومدىعىنىڭ 11-16 تومدارى بولىپ تابىلاتىن «قازاقتىڭ ءدىني داستاندارى» جيناعىندا «مۇحاممەد پايعامبار»، «قيسسا مانسۇر ءال-حاللاج»، «قيسسا ۋاقيعا كەربالا»، «قيسسا حازىرەت راسۋلدىڭ ميعراجعا قوناق بولعانى» ت.ب. سەكىلدى كوپتەگەن ءدىني داستاندار قامتىلعان. بۇل داستانداردا يسلام تاريحىنداعى ماڭىزدى تۇلعالار، ايتۋلى وقيعالار كوركەم تىلمەن  جىرلانادى ءارى جىرلاۋشى مەن تىڭداۋشى حالىقتىڭ ءدىني كوزقاراستارى، دۇنيەتانىمى بەينەلەنەدى.

«قيسسا» جانرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە اسەر ەتكەن احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ «ديۋاني حيكمەت» كىتابى. «ديۋاني حيكمەت» تۇركى توپىراعىنداعى ادەبي-رۋحاني جانرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن بىردەن-ءبىر مۇرا بولىپ تابىلادى. ياساۋي ءىلىمى مەن شىعارماشىلىعى تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا رۋحاني مادەنيەتىنىڭ بارلىق سالاسىندا – ادەبيەتىندە، تاريحىندا، دۇنيەتانىمىندا، ويلاۋ جۇيەسىندە تەرەڭ ءىز قالدىرعان. «مەنىڭ حيكمەتتەرىم – اللادان پارمەن، ءسوزىن ۇققانعا بار ماعىناسى قۇران» دەي كەلە، قازاق حالقى يسلام ءدىنى اياسىندا ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، بۇگىنگى الەمدىك قاۋىمداستىقتا دا تۇركى حالىقتارىن ىنتىماقتاستىرۋشى باستى فاكتورعا اينالدى. تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ۇلى ويشىل ياساۋي جاساعان ءىلىم ءوز باستاۋىن تۇركى حالىقتارىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتارىنان الادى. احمەت ياساۋي وسى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جيناقتاپ، قورىتىپ، ونى يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىمەن ۇيلەستىرىپ، ءبىرتۇتاس ىلىمگە اينالدىردى. ياساۋي ءوز ءىلىمىنىڭ بارلىق قاعيدالارىن حانافي مازحابى ۇستانىمدارىنىڭ اياسىندا دامىتتى. قازاق حالقىنىڭ بارلىق ءدىني-يسلامي تۇسىنىكتەرى ياساۋي ءىلىمىنىڭ اياسىندا قالىپتاستى. مۇنىڭ مىسالىن ءبىز حالقىمىزدىڭ ىزگىلىككە، يماندىلىققا نەگىزدەلگەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنەن، جىر-اڭىزدارى مەن ماقال-ماتەلدەرىنەن، كەشەگى جىراۋلار پوەزياسى مەن بي-شەشەندەردىڭ ناقىل سوزدەرىنەن ايقىن اڭعارامىز. جالپى، جىراۋلار ەل ومىرىندە ەرەكشە يدەولوگيالىق ءرول اتقاردى. مىسالى:

«اعۋزى» مەن «ءبىسمىلدا»-
ءاربىر ءسوزدىڭ باستاۋى.
«ءالحامدىلدا» سالاۋات –
مۇسىلمان پەندە اۋزىنان
دۇرىس ەمەس تاستاۋى.
الا تاڭمەن ارالاس
زىكىر ايتىپ زارلاعان
ءبىر قۇدايدىڭ دوستارى.
اللانىڭ دوسى كىم دەسەڭ،
بۇرىڭعى وتكەن پايعامبار.
ولاردىڭ جولىن قۇپ تۇتقان
عۇلاما دەپ ايتقاندار،
عاشىق بولىپ اللاعا
ءدۇنيانى قويعاندار.
ىزگىلىككە قوسىلماس،
تۇعىرى جولدان تايعاندار. (ابۋباكىر كەردەرى)

***

مەككە مەنەن مەدينە جولدىڭ ۇشى،
الىس ساپار دەيدى عوي بارعان كىسى.
اتاڭ مەنەن اناڭدى قۇرمەتتەسەڭ،
مەككە بولىپ تابىلار ءۇيدىڭ ءىشى. (شال اقىن)

***

ءدىن مۇسىلمان بالاسى
ادامدىقتان جەرىمەس،
ءتىل مۇسىلمان، قاراشى،
ارامدىقتان شەگىنبەس. (ۇمبەتەي جىراۋ) – دەپ، مۇسىلمانشىلىقتىڭ ابزالى جۇرەكتەگى يماننىڭ دۇنيە تىرشىلىگىندە كورىنىس تابۋى جانە كوركەم مىنەز-قۇلىقتاردى كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن كەلگەن پايعامبارىمىزدىڭ ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن يماني ىلىمىنە ادال بولعان. مىنە، وسىنداي رۋحاني قايراتكەرلەردىڭ كۇش-جىگەرىمەن بەرتىندە سىر بويىندا جانە ماڭعىستاۋدا اتاقتى احۋندار مەكتەبى قالىپتاستى. بۇحارا، سامارقاند مەدرەسەلەرىندە ءبىلىم العان كوپتەگەن رۋحاني تۇلعالار ەل ىشىنە ورالىپ، تۋعان حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەسىنە قىزمەت ەتكەن. قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، ءدىني كوزقاراستارى، ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىندا كورىنىس تاپتى. ءدىني تاقىرىپقا ارنالعان ءدىني قيسسا-داستاندار، اڭگىمەلەر، جىرلار يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى، شاريعات زاڭدارى جايىندا مول مالىمەت الۋعا بولاتىن. مۇنداي تۋىندىلار كوپشىلىككە ارنالعان ءدىني وقۋلىقتىڭ ءرولىن قوسا اتقارىپ، قازاق مۇسىلماندىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ، ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋدىڭ تەڭدەسىز قۇرالىنا اينالدى.

سالت-ءداستۇر سول حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، ونىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرادى. بىراق ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز دە جوق ەمەس. ەندەشە، سالتىمىز سانامىزدا ماڭگىلىك جاڭعىرىپ تۇرۋى ءۇشىن ءداستۇردى سويلەتۋ، ءتىرىلتۋ قاجەت. اتا-بابالارىمىزدان قالعان كەرەمەت رۋحاني اڭىزدار مەن قيسسالاردان جيناقتالعان اڭگىمەلەردى جاڭا تۇردە جارىققا شىعارىپ، حالىققا ۇسىنىپ، جەتكىزۋ ماقساتىندا «وتباسى حرەستوماتياسى» جوباسى 2013 جىلدان باستاپ ەتنوگرافيا، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا سالالارىندا كىتاپتار شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. «سالت-ءداستۇر سويلەيدى»، «سيار ءشارىپ»، «الديدەن ەپوسقا دەيىن»، «ياسساۋي فەنومەنى»، «ماحابباتتىڭ ءمانى»، «لوگوتەراپيا نەمەسە ومىرگە قۇشتارلىق»، «بالالىقتان دانالىققا»، «مىڭ سۇراق»، «Ecosophy نەمەسە كيەلى تابيعات»، «بەيسەن جانە بولمىس»، «وركەنيەتتى ادام»، «ومىرگە عاشىق بولۋ»، «سىر ءسوز» ت.ب. تۋىندىلارى جارىققا شىققان. جوبا ون جىلدان بەرى 36 كىتاپ شىعارسا، ونىڭ 16 بالالارعا ارنالعان كىتاپتار. بۇل جوبانىڭ  تاعى ءبىر باعىتى 1930 جىلدارى الاش قايراتكەرلەرى اۋدارعان شاعىن شەتەل ادەبيەتتەرىن شىعارۋ ەكەن.

جالپى قيسسالار يسلام سەنىمىنىڭ نەگىزدەرىن تۇسىندىرۋگە ارنالعان. جالپى ءدىني قيسسالاردا باسقا ەشبىر قۇدايدىڭ جوقتىعى، اللانىڭ بارلىق پايعامبارلارى مەن پەرىشتەلەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرى، پايعامبار مۇحاممەدتىڭ ادامزات بالاسى الدىندا اتقارعان ىزگى ىستەرى زور شابىتپەن جىرلانعان. ءدىني قيسسا يماندىلىققا، قاناعات-ىنساپقا، كۇنشىل بولماۋعا، بىرەۋگە زورلىك-زومبىلىق جاساماۋعا، جەتىم-جەسىرلەرگە كومەك كورسەتۋگە، قايىرىمدىلىققا، ت.ب. ىزگى قاسيەتتەرگە ۇندەيدى.

جالپى كەڭەس وداعى كەزىندە وقۋعا تىيىم سالىنعان كىتاپتاردى قايتا باسىپ، وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرعان «وتباسى حرەستوماتياسى» جوباسىنىڭ ماڭىزى زور. قازاقتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن تومەندەتۋ ءۇشىن، حالىققا بىرلىك بەرىپ وتىرعان كىتاپتاردى ول كەزدە حالىقتىڭ قولىنا تيمەۋ ءۇشىن بار مۇمكىندىك جابىلسا، قازىر سول كىتاپتاردى حالىققا قايتا قاۋىشتىرۋ ارقىلى جوعىمىزدى تۇگەلدەۋگە مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. حالىق تاراپىنان سۇرانىس بولعانىنىڭ ايعاعى بۇگىندە «وتباسى حرەستوماتياسى» جوباسى كىتاپتارىنىڭ تيراجىنىڭ سانى 500 مىڭعا جاقىنداپ قالىپتى. ءبىر عانا «سالت ءداستۇر سويلەيدى» كىتابىنىڭ تيراجى 80 مىڭعا جۋىقتاعان كورىنەدى. بۇگىندە كوپتەگەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن اتا-انالار بالا تاربيەسىندە وسى كىتاپتاردى باسشىلىققا الادى ەكەن. بالا تاربيەسىنە اسا ءمان بەرگەن ۇلت بولعاندىقتان، بالانىڭ بويىنان ىزگىلىكتىڭ، مەيىرىمدىلىكتىڭ، تالپىنىستىڭ تابىلعانى ءبىز ءۇشىن جاقسى ەمەس پە؟

ءدىنتانۋشى الپىسباەۆ باحتيار قارجاۋبايۇلى

Abai.kz