2000 جىل ىلگەرى ءتاڭىر سەنىمى

«اتا-بابامىز باتىر بولعان، ەۋرازيانى باعىندىرعان، دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن» دەپ كوپ ايتامىز، سوندا ولار نەگە سۇيەنىپ باتىر بولعان؟ تەك اتقا مىنۋمەن عانا قاتىستى ما؟ نە ءۇشىن 300 مىڭ حالىق، 60 مىڭ اسكەرى بار ءشۇرشىت 100 ميلليون قىتايدى باعىندىرا الادى؟ ءسىرا، قانداي قۇپيالىق بار؟ ماسەلە قارۋدا عانا ەمەس سياقتى. ماسەلە تەك ەت جەۋ، ءسۇت ىشۋمەن شەكتەلمەگەن. ماسەلە سەنىمدە جاتسا كەرەك.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

نە ءۇشىن سوعىستا ارۋاق، ۇران شاقىرىلادى، نە ءۇشىن تاساتتىق بەرىلەدى؟ بۇنىڭ ءبارى 19 عاسىردا تاتار مولدالار مەن قوقاندىق قوجالار «ءشايتان، شيرىك» دەپ جويعان عۇرىپتارمەن قاتىسى بار. ايتپەسە سانى كوشپەندىلەردىڭ ءجۇز ەسەسىنە تەڭ قىتايدا، ۇندىدە تەحنيكا كوشپەندىدەن ارتىق بولماسا كەم بولعان ەمەس! تاعام دەسەك، 60-100 ميلليون حالىق 500 مىڭ مىقتى جاۋىنگەر جاساقتاپ، وعان ەت پەن ءسۇت بەرۋگە، اتقا مىنگىزۋگە ەكونوميكالىق قۋاتى كەلمەگەن دەۋ كۇلكىلى بولار ەدى! باستىسى كوشپەندىلەردىڭ سەنىمى بولەك بولدى، ولار ءتاڭىر دەگەن قۇدايعا سەندى.

تاڭىرلىك دۇنيە تانىم ول ەشقانداي دىنگە جاتقىزىلمايدى، ونى سەنىم، دۇنيە تانىم دەپ قاراستىرادى. ول ورتالىق ەۋرازيا دالاسىنداعى ەڭ كونە ءارى سارقىنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن فيلوسوفيالىق ءىلىم. ءارى وسى ەۋرازياداعى دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ءتول سەنىمى،  ەشقانداي شەتتەن كەلگەن ءدىن ەمەس. بۇل سەنىم بويىنشا بارشا الەممەن جاراتىلىستى (سونىڭ ىشىندە ادامدا بار) ءتاڭىر دەگەن قۇدىرەتتى كۇش جاراتتى دەپ سەنەدى. تاڭىردەن كەيىن ەكىنشى دارەجەلى قۇدىرەت يەلەرى ۇماي انا، ەرگون (يەرلىك، جەر استى الەمىنىڭ بيلەۋشىسى). ونان وزگە تابيعاتتاعى وزگە ءتىلسىم كۇشتەر، مىسالى سۋ يەسى، ورمان يەسى، جەر-سۋ يەلەرى بار دەپ قارايدى. قايرا – اسپاننىڭ، جوعارعى اۋانىڭ، عارىشتىڭ، اتموسفەرانىڭ، جارىقتىڭ جانە ءومىردىڭ العاشقى قۇدايى جانە كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلى.

ۇلگەن – قايرا مەن ۇمايدىڭ ۇلى، جاقسىلىقتىڭ قۇدايى. ارۋع (ارى) تۇركى جانە التاي ميفولوگياسىندا «جاقسى رۋحتاردى» بىلدىرەدى. ولار ۇلگەننىڭ قول استىندا بولىپ، جەر بەتىندە جاقسىلىق جاسايدى. قازاقتاعى ارۋاق ءسوزى وسىمەن بايلانىستى. جوعارىداعى تاڭىرمەن وزگە قۇدايلار كوكتە ياعني عارىشتا بولسا، ۇماي جەر بەتىندە، ال جاۋىز قاراڭعى كۇشتەردىڭ قۇدايى يەرلىك پەن ونىڭ قولاستىنداعىلار جەر استىندا تۇرادى دەپ قارالادى.

ءتاڭىردى بىردەن-ءبىر ەڭ جوعارى قۇداي دەپ ونى جاساعان يە دەپتە ايتادى. ءتاڭىر شەت-شەگى جوق  ماڭگىلىك ءتىلسىم قۇدىرەت يەسى  دەلىنەدى. بۇل سەنىم بويىنشا ءار جانۋاردىڭدا ءوز كيەسى بولادى، مىسالى جىلقى اتاسى – قامبار اتا، تۇيە يەسى - ويسىل قارا، قوي يەسى – شوپان اتا، سيىر يەسى – زەڭگى بابا، ەشكى يەسى – شەكشەك اتا. سونىمەن قاتار تابيعاتتا جىن، پەرى، ديۋ، جەزتىرناق، جىن-ءشايتان، جالماۋىز، سۇمىراي سياقتى قاسكوي كۇشتەردە ءومىر سۇرەدى دەپ قارايدى. ءتاڭىر كىسى بالاسىنىڭ تاعدىرىن بەلگىلەيدى دەپ سەنەدى، ءار تىرشىلىك يەسىنىڭ قوزعالىسىنا دەيىن ءتاڭىردىڭ ورنالاستىرۋى دەپ ءتۇسىنىپ «قۇمىرسقانىڭ تاس باسقانى تاڭىرگە ايان»، «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەيدى.

تاڭىرلىك دۇنيە تانىم بويىنشا رۋح ولمەيدى، تەك ادام دەنەسىنەن ۇشىپ شىعادى دا رۋح الەمىنە كەتەدى. جەر بەتىنە رۋحتار قايتالاپ كەلەدى، بىراق بۇرىنعى كەلگەنىن ۇمىتادى، جەر بەتىنە كەلگەندە ىزگى، جوعارى ىسپەن اينالىسسا رۋحي كوتەرىلەدى دە، كەلەسى ومىردە اقسۇيەك بولىپ تۋىلادى، ءتىپتى جوعارىلاپ اۋليەگە اينالادى. ال كەرىسىنشە، جامان ىستەرمەن اينالىسسا دارەجەسى دارەجەسى تومەنلەيدى، ءتىپتى كەلەسى ومىردە حايۋان بولىپ ومىرگە كەلەدى دەپ سەنەدى. كىسى بالاسى ومىردەن وتكەن سوڭ رۋح الەمىنە كەتەدى، وندا جاقسى تۇرۋى جەردەگى تۋىس -تۋعاننىڭ ونىڭ ارتىندا ىستەگەن ىسىنە بايلانىستى بولادى دەپ قارايدى. سول ءۇشىن ولگەنگە ارناپ جەتىسى، قىرقى، ءجۇزى، جىلدىق اسى بەرىلەدى، جاقسى وتكەرىلسە ارۋاق رازى بولادىدا، قولداپ، جەبەپ جۇرەدى، رازى بولماسا كەسىرى تيەدى دەپ قارالادى. سول ءۇشىن ءار اپتادا جەتى كۇندىك تاماعى دەپ جەتى شەلپەك ءپىسىرىپ وعان ارناپ دۇعا وقىتادى، ايىنا ارناپ مال سويادى.

تاڭىرلىك دۇنيە تانىم كوشپەندىلەرگە ۇيلەسكەن سەنىم بولعاندىقتان  كوشپەندىلەردە كىتاپ بولمايتىنى سياقتى، وندا جازىلعان كىتاپ جوق. قاعيداتتارىن، عۇرىپتارىن ابىزدار مەن باقسىلار جاتقا ءبىلىپ ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىز ادەبيەتى فورماسىندا جەتىپ وتىرعان.

تاڭىرلىكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى تابيعاتتى زور تۇتۋشىلىق،  ۇيتكەنى  كوشپەندىلەر وتىرىقشى  حالىقتارعا سالىستىرعاندا تابيعاتقا ەتەنە جاقىن بولدى  ءارى تابيعاتتاعى تىلسىم  كۇشتەرمەن  بايلانىستا بولدى. وندا قاتىپ قالعان دۇعا ءماتىنى بولمايدى، اركىم ءوز ويىنشا تاڭىردەن تىلەك تىلەيدى. ال باقسى، ابىزدار تىلسىم دۇنيەمەن بايلانىستى ادامدار دەپ قارالادى دا، ولار ايتسا نەعۇرلىم ءوتىمدى بولادى دەپ سەنەدى. بۇل سەنىمدە قاتىپ قالعان قاتاڭ قاعيدا بولمايدى. تاڭىرلىك سەنىم وزگە دىندەرگە اسىرەسە، ارامدىق دىندەر (يۋدايزم، حريستيان، يسلام) سياقتى دوگماتيكادان، راديكالدىقتان ادا، وتە قاراپايىم. سوندىقتان وسى سەنىمدەگى ادامدار قاتىپ قالعان ءدىني ەرەجەلەرگە بويكۇيەزدىك ەتىپ، ونى وتە اۋرە دەپ قارايدى. كوشپەندىلەر تەك ەسىنە تۇسكەن كەزدە نە باسىنا ءىس تۇسكەندە، سوعىستا نە اپاتتا تاڭىرگە سىيىنادى. بەلگىلى تىلدە سىيىنۋ شارت ەمەس، نە بەلگىلى جەرگە، باعىتتى تالداۋ قاجەت دەپ ەسەپتەلمەيدى.

تاڭىرلىك دۇنيە تانىم كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋىنداعى رۋحاني جەتەكشى كۇش، يديولوگيا بولعان. عۇن يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى تاڭىردەن كۇش العان، سول ءۇشىن عۇن بيلەۋشىلەرى وزىندەرىن «ءتاڭىر ۇلى-ءتاڭىر كودەك دارقان» دەپ اتاعان. جالپى كوشپەندىلەردە بۇرىندا تاڭىرلىك سەنىم بولعانىمەن، ءبىر تۇتاس تاڭىرگە سەنەتىن يديولوگيانىڭ بىرلىككە كەلۋى عۇنداردىڭ يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى سياقتى. عۇنداردان كەيىنگى اتتيلانىڭ باتىس عۇندارى، سانبەيلەر، جۋجاندار، تەلەلەر، تۇرىكتەر، ۇيعىرلار، وعىزدار، قارلىقتار، تۇرگەشتەر، تاتارلار، قيماقتار، قىپشاقتار، بۇلعارلار، اۆارلار، ەدىل بۇلعارلارى، قىرعىزدار، قيداندار، موڭعولدار، ويراتتار سياقتى كوشپەندىلەر يمپەرياسى مەن مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى وسى تاڭىرلىك سەنىم بولدى. قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالار نەشە مىڭ جىل وسى سەنىمدە بولدى.

ءتاڭىر سەنىمىندە ارۋاقشىلدىق وتە جوعارى ماڭىزعا يە. اتا-بابا ارۋاقتارىنا سىيىنۋ، وعان ارناپ تاساتتىق بەرۋ، كۇشتى ارۋاقتاردىڭ اتىن ۇران ەتىپ شاقىرۋ، كيىزدەن ءمۇسىنىن جاساپ وعان سىيىنۋ بولدى، وسىلاي ىستەسەك قيىنداقتا، سوعىستا، اپاتقا ۇشىپاعاندا ارۋاقتار كۇش بەرەدى دەپ سەنگەن.

ءتاڭىر  سەنىمى اسكەري سيپات الدى،  بۇل ونىڭ باسقا دىندەردەن ارتىقشىلىعى. ءتاڭىر سەنىمى يەن تۇڭعىس شامانيزمىنە سەنگەندەر قۇرعان مەملەكەتتەردە ءار  بەس ادامنىڭ ءبىرى جاۋىنگەر سانالدى. ولار بەينە سپارتالىقتار سياقتى ءومىرى اسكەري تۇرمىسپەن تىكە قابىسىپ جاتتى. جاپان تۇزدە كۇنى-ءتۇنى دالادا ءجۇرىپ شىنىقتى. ولار تىلسىم كۇش، كيەلەردەن ارۋاقتاردان، اتا-بابا ارۋاقتارىنان كۇش العانىندا كۇمان جوق، ولاردىڭ سوعىستا ارۋاعىن شاقىرۋى وسىنىڭ دالەلى.

تاڭىرلىك سەنىمدە ەشقانداي عيبادات ورىنى بولمايدى، قۇبىلا سياقتى باعىت-باعداردا، قاتىپ قالعان ءار ۋاقىتتا قۇلشىلىق جاساۋ جوق. بۇل تۇرعىسىنان تاۋراتتاعى ايتىلاتىن يبراحيم (ايبراحام), ىسقاق، جاقىپ، مۇسالاردىڭ ءوز قۇدايلارىنا سىيىنۋ جورالعىلارىنا ۇقسايدى، ويتكەنى ادامنان مۇساعا دەيىن قۇبىلا، كىتاپ، عيبالات ورىنى، بەس ۋاق ناماز، قاجىلىق سياقتى بەس پارىز دەگەندەر بولماعان. تاڭىرلىك دۇنيە تانىمدا پايعامبار جوق، دەسە دە اقىلگوي ابىزدار بولعان. مىسالى تونىكوك، قورقىت اتا، كوكشە اۋليە ت.ب.

تاڭىرلىك سەنىم 19 عاسىرعا دەيىن ءوز قاسيەتىن، دالاداعى ىقپالىن جويعان جوق. ويتكەنى كوشپەندىلەر ومىرىنەن تەرەڭ ورىن العان، كوشپەندىلەرگە وزگە دىندەر تارالسا دا، وزگە ءدىندى قابىلداسا دا ءبارىبىر تاڭىرلىك سەنىممەن ارالاستىرا ۇستاعان. سول بارىستا كەيبىر عۇرىپتارى ۇمىتىلعان. قازاق حالقى جانە وزگە تۇركى-موڭعول كوشپەندىلەرىندە 19 عاسىرعا دەيىن تاڭىرلىك سەنىم ءومىر ءسۇردى. قازاق ىشىندە يسلاممەن قاتار ءومىر ءسۇردى، ونىڭ نەگىزى رەسەي يمپەرياسىنىڭ يسلام ءدىنى مەن حريستيان ءدىنىن كۇشتەپ ەنگىزۋى ارقىلى شايقالدى. كوپتەگەن سالتتار تارك ەتىلدى، سوندا دا كوشپەندىلەر ۇمىتپاعان سالتتار كەڭەستىك جۇيەنىڭ  كۇشتەپ وتىراقتاستىرۋى، اۋىلدىق،  قالالىق ومىرگە كىرۋ ارقىلى ۇمىتىلا باستادى.

ءتاڭىر مەن ارۋاق قولداعان يمپەريالار

عۇندار مەن وعان جالعاس يمپەريالار مەن مەملەكەتتەر

سۋرەت: عۇن قاعاناتى كارتاسى. اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

«تاڭىرقۇت لۋانتەك زاتىنان (رۋىنان) قويىلادى. ەلى ونى «ءتاڭىردىڭ - گودەگى — تاڭىركۇت» دەپ اتايدى. عۇندار كوكتى (اسپاندى) «ءتاڭىرى»، ۇلدى «گودەك» دەيدى. تاڭىرقۇت (زانعۋاع) نەمەسە (زانعۇع) - دارقان (شەكسىز كەڭ) دەگەن ماعىنادا، ياعني اسپانداي ايالى دەگەن ءسوز» (جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر.1- توم.  تاريحي جازبالار.سىما تسەيان. ۇلتتار باسپاسى. 2013. پەكين).

عۇندار سەنىمى بويىنشا تاڭىر  ەڭ  جوعارى  جاراتۋشى، بارشا بولمىسپەن ءىس سونىڭ قالاۋىمەن بولادى دەپ قاراعان. بيلەۋشىنى ءتاڭىر القاعان، ءتاڭىردىڭ ەركە ۇلى دەپ قاراعان.

عۇنداردىڭ توتەمى - ايداعار ياعني ۇلۋ. عۇنداردىڭ قاعانى تۇرعان جەر ۇلۋبالىق ياعني، ايداعار قالاسى دەپ اتالعان. سكيفتەردىڭ شىعۋ تەگى سياقتى، عۇندار دا بيلەۋشىلەر تابى وزدەرىن جەر استى كەسەرتكى ادامدارمەن بايلانىستىرىپ ايداعارعا سىيىنعان، ءار جىلى ايداعار قالاسىندا ولارعا مال شالىپ تاساتتىق بەرگەن.

لۋان (ايداعار) تەك اۋلەتىنىڭ اتاۋى دا سول ايداعار توتەمىمەن بايلانىستى.

عۇندار زامانىنا ءتان مولالاردان تابىلعان بۇيىمداردا ايداعار ياعني، ۇلۋ بەينەسى وتە كوپ كەزدەسەدى، بۇل ولاردا جەتەكشى توتەم ايداعار ەكەنىن كورسەتەدى.

عۇن يمپەرياسى ىدىراعانىمەن، عۇنداردىڭ ءىزىن سوعان ۇقساس كوشپەندى سانبيلەر باستى. باتىسقا اۋعان عۇندار قازاقستان جەرىندە يۇرپان عۇن مەملەكەتىن قۇرسا، ەرۋوپادا اتتيلانىڭ عۇن يمپەرياسىن قۇردى. عۇننان باتىسقا ىعىسقان يۋەچجيلەر اۋعانىستان، قاشقاريا، باكتريا، سولتۇستىك ءۇندىستاندا كۋشان يمپەرياسىن قۇردى. تاعى ءبىر توپ عۇندار ورتا ازيا مەن قاشقاريادا ەفتاليت (اق عۇندار). كيداريت عۇندار مەملەكەتىن قۇرسا، ۇندىستانعا بارىپ الحون عۇن مەملەكەتىن قۇردى. قىتايدا قالعان عۇندار وڭتۇستىك چجاۋ مەملەكەتىن قۇردى. سانبيلەر سولتۇستىك قىتايدى الىپ توباۋەي (تابعاش) مەملەكەتىن قۇردى. ءسانبيدىڭ سولتۇستىك توبى جۋجان قاعاناتىن، تۇيعىن مەملەكەتىن قۇرسا، جوڭعاريا مەن قازاقستان عۇندارى قاڭعار مەملەكەتىن قۇردى. وسىلايشا عۇن كوشپەندىلەر قۇرىپ كەتكەن جوق، كەرىسىنشە باتىسى ەۋروپادا، شىعىسى قىتايدا، وڭتۇستىگى ءۇندىستاندا بيلىك قۇردى. ولاردىڭ بيلىگى 800 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، جيىنى 24 مەملەكەت قۇرعان (ونىڭ ىشىندە 14 مەملەكەت 312-570 جىلدارى قىتايدا بيلىك قۇردى).

ارۋاقشىلىق

«عۇندار ءار جىلى ءۇش رەت جينالادى، ءار جىلى كوكتەمدە تاڭىرقۇت ورداسىنا جيىلىپ تاساتتىق بەرەدى. 5-ءشى ايدا  ۇلۋبالىققا جينالىپ، اتا-بابالارىنا، ارۋاقتارعا، جەرگە تاساتتىق بەرەدى. كۇزدە مال سەمىرگەندە تاعى جينالىپ، مال سانىن، ادام سانىن ەسەپتەيدى. تاڭىرقۇت جىلىنا ءۇش ۇلۋ (ايداھار) عيباداتحاناسىنا تاساتتىق بەرەدى. اعۋاندار عۇنداردىڭ مولالارىن قوپارعاندا عۇندار توتەنشە اشۋلانىپ، اعۋاندارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى» (عۇندار تاريحى. لين گان. 171-173-بەتتەر. حالىق باسپاسى. 1986. پەكين).

عۇنداردىڭ  كوكتەمدە ارۋاقتارعا ارناپ تاساتتىق بەرۋ  سالتى ساقتاردا بولعانىن جوعارىدا كوردىك. كەيىنگى قاڭلىلار مەن تۇرىكتەردە، موعول-تاتارلاردا وسى سالت بولعان. كوشپەندىلەردە  ولگەننىڭ مولاسىن قيراتۋ – ول كەشىرىلمەس قىلمىس سانالعان. سول ۇشىندە شىڭعىس قاعان سياقتى كوسەمدەردىڭ زيراتى قۇپيا بولىپ، ونى ەشكىم بىلمەگەن. 1767 جىلى قازاق كوكجال باراق قىرعىزداردىڭ  اۋليەسىنىڭ زيراتىن قورلاپ كەتكەنىنە قاتتى نامىستانعان قىرعىزدار قالىڭ قول جيىپ كەلىپ، باراقتىڭ  2000 ساربازىن قىرىپ، باستارىنان مۇنارا تۇرعىزعان ەكەن.

ۇلى تۇرىك قاعاناتى جانە وعان جالعاس مەملەكەتتەر

سۋرەت: تۇرىك قاعاناتى كارتاسى. اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

عۇنداردان كەيىنگى كوشپەندى اسكەريلەردىڭ تاعى ءبىر يمپەرياسى – تۇرىك قاعاناتى ەدى. تۇرىك قاعاناتى  ەرامىزدىڭ 552 جىلى قۇرىلىپ، 744 جىلى قۇلادى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋى دا  ءتاڭىر سەنىمىنىڭ كۇشىمەن بولدى. اسكەرى 400 مىڭعا دەيىن جەتكەن. سول ءۇشىن تۇرىك قاعاندارى وزدەرىنىڭ جەتكەن جەڭىستەرىن ءتاڭىردىڭ جانە ونان كەيىنگى كۇشتەر مەن كيەلەردىڭ قولداۋى دەپ اشىق ايتتى. كۇلتەگىن ماڭگىتاسىندا:

ءTeŋىri : küč : bertük : üčün : اqanïm : qaγan : süsi : böri teg : ermis : yaγïsï : qoň teg ermis : qïrïq : artuqï : jeti : yolï : sülemis : jegirmi : süŋüs : süŋüsmis : ءTeŋىri : yarïlqaduq : üčün : elligig : ءelsىretmis : qaγanlïγïγ : qaγansïratmïs : yaγïγ : bazqïlmïs : ءtizelىgig : sükürmis .

قازاقشاسى:

ءتاڭىر كۇش بەرگەنى ءۇشىن اكەم قاعاننىڭ اسكەرى ءبورى سەكىلدى بولدى، جاۋى قويداي بولدى... قىرىق جەتى رەت سوعىستىق، ەلدىكتى ەلسىرەتپەدىك، قاعاناتتى قاعانسىز ەتپەدىك، جاۋدى جەڭىپ تىزەسىن بۇكتىردىك.

سۋرەت: كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. ااۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

تۇركىلەر تاڭىردەن وزگە كيەلى كۇشتەردەن كومەك الۋدى تاڭىرگە شيرك كەلتىرۋ دەپ قاراماعان، ويتكەنى ءبارى ءتاڭىردىڭ قاراۋىندا جانە قالاۋىندا دەپ تۇسىنگەن.  بىلگە قاعان تاسىندا:

«تۇرىك ءتاڭىرىسى، كيەلى جەر-سۋى بىلاي دەپتى: «تۇرىك حالقى جوق بولماسىن دەپ، حالىق بولسىن» دەپ، اكەم ەلتەرىس قاعاندى، انام ەل-بىلگە قاتىندى ءتاڭىرى توبەسىندە ۇستاپ جوعارى كوتەردى»، - دەيدى. بۇندا جەردەگى كۇشتەرمەن رۋحتارداندا قولداۋ العانى انىق ايتىلىپ تۇر.

ودان وزگە قازاقتاعى جەر بەتىنە شاپاعات ءشاشىپ جۇرەتىن قۇت-قىدىردا ايتىلادى: «ودان سوڭ ءتاڭىرى جارىلقاپ، قۇتىم-باعىم بار بولعاندىقتان، نەسىبەم بار بولعاندىقتان، ءولىمشى حالىقتى ءتىرىلتتىم. جالاڭاش حالىقتى توندى قىلدىم. شىعاي /كەدەي/ حالىقتى باي قىلدىم»، - دەيدى. جەر مەن كوكتەگى كيەلەرگە تابىنىپ، كيەلەردى رەنجىتسە ولاردىڭ قاسيەتى اتادى دەپ سەنگەن.

مىسالى بىلگە قاعان باسىمىلدار تۋرالى:  «سوندا الدىم. باسمىلدىڭ قارا حالقى قارلۇق حالقىمەن بىرىگىپ سوعىسۋعا كەلدى. سوعىستىم، جويدىم. توعىز-وعىز مەنىڭ حالقىم ەدى. ءتاڭىرى، جەر كيەسىنە ۇشىراپ تاساتتىق بەرەتىن كۇنى /وزىنە كۇنى/جاۋ بولدى»، - دەيدى. دەمەك باسمىلدار تاڭىرلىك جوسىن عۇرىپتارىنا قايشى ىستەردى ىستەسە كەرەك.

تۇركىلەردە اسىرەسە قاعاندار اراسىندا تىلسىم الەممەن بايلانىسا الاتىن باقسىلار مەن ابىزدار كوپ بولعان. سونداي كيەلى ابىزدىڭ ءبىرى تۇيۇقۇق ەدى. ول وزىنە 680 جىلدارداعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا بايلانىستى تاڭىردەن ايان كەلگەنىن، ونان كەيىن دە امالياتتىڭ ءدال سولاي بولعانىن ايتادى: «ءتاڭىر  ماعان بىلاي دەگەن ەدى: قاعان بەردىم، قاعانىڭدى جويىپ باسقاعا باعىندىڭ، باعىنعانىڭ ءۇشىن ءتاڭىر سەنى ءولىمشى ەتتى. تۇرىك حالقى القىندى، قىرىلدى، جوق بولدى. تۇرىك ءسىر حالقى جەرىندە تاق يەسى قالمادى، ورمان، تاۋ اراسىندا قالعانى جيىلىپ 700 بولدى، ەكى بولىگى اتتى ەدى، ءبىر بولىگى جاياۋ ەدى. 700 كىسىنىڭ باسقارۋشىسى شاد ەدى، ول «بىرىگىڭدەر» دەدى. بىرىكتىرۋشىسى مەن تۇنيۇقۇق ەدىم. قاعانىممەن ۇعىسايىن دەدىم، ارىق بۇقالىنىڭ، سەمىز بۇقالىنىڭ جىراقتا بارىن بىلسەدە، سەمىز بۇقا ارىق بۇقانى ءدال ايىرا بىلمەس-اۋ دەدىم. وسىلاي ويلادىم، ونان سوڭ كوكتەگى ءتاڭىر بىلىك بەرگەندىكتەن، ءوزىم قاعانمەن ۇعىستىم… تۇرگەش قاعانى قولىن كوتەردى… مەن بىلاي دەدىم: مەن بىلگە تۇنيۇقۇق، التىن جىنىسىن اسا كەلدىم، ەرتىس وزەنىن كەشە كەلدىك، كەلۋشىلەر باتىر بولار دەدىم. ولار تۇسىنبەدى. ءتاڭىر، ۇماي، كيەلى جەر-سۋ ىقىلاسىن بەرگەن سوڭ نەگە قاشامىز؟ كوپ دەپ نەگە قورقامىز؟ ابىز دەپ نەگە باسىندىرامىز؟ شابامىز دەدىم. شاپتىق، جەڭدىك. ءتاڭىر جارىلقاعانى ءۇشىن كوپ دەپ قورىقپادىق، سوعىستىق، تاردۇش شاد ەكەۋىمىز جەڭدىك، قاعانىن تۇتقىندادىق».

تۇرىك قاعاناتى قۇلاعانىمەن وسى يمپەريانىڭ جالعاس بولشەكتەرى رەتىندە شىعىس قاعاناتتىڭ ورىنىنا ۇيعىر قاعاناتى، باتىستا تۇرگەش، قارلىق، قاڭلى مەملەكەتتەرى، كەيىنگى كەزدەرى ياعني، اراب حاليفاتىمەن 705-816 جىلدارعا دەيىن سوعىسقان  اۋعانىستان، تاجىكستان، كاشميردەگى تۇرىك شاھتار مەملەكەتى، الەمدەگى ەڭ دامىعان ساۋدا يمپەرياسى حازار قاعاناتى، ەۋروپانى شوشىتقان بۇلعارلار مەن اۋارلار قاعاناتى، قيماق، قىپشاق، قۋمان، پەچەنەگ، وعىز، سەلجۇك، قاراحان، عازناۋي، گۋر، بۇلعار، حورەزم، قيدان، تاتار، كەرەي، نايمان، قاراقىتاي، قىرعىز، گانجوۋ ۇيعىر، يدىقۇت ۇيعىر، ماملۋكتەر، دەلي سۇلتاندىعى قاتارلى 28 مەملەكەت قۇرىلدى. وسى مەملەكەتتەر شىعىسى قىتايدان باتىسى ەۋروپادا، انادولىعا، مىسىرعا، وڭتۇستىكتە ۇندىستانعا دەيىن بيلىك قۇرعان. ولار قايدا بارسا دا ەڭ ەرجۇرەك ءتاڭىردىڭ ەركە ۇلدارى بولىپ، اسكەري، ساياسي بيلىكتەردى قولىنا الىپ وتىرعان. وسى 28 مەملەكەتتىڭ ىشىندە يسلامعا كىرگەندەرى قاراحان، بۇلعار، سەلجۇك، حورەزم، ماملۇك مەملەكەتتەرى بولسا، بۇلعارلار (كەيىنگى تاريحىندا) مەن اۆارلار حريستيانعا، كەرەي، نايمان ەليتاسى دا حريستيانعا كىرگەن. ال گانجوۋ ۇيعىرى مەن يدىقۇت ۇيعىرلارى، قيداندار، تۇرىك شاحتارى بۋدديزمگە كىرسە، دەلي سۇلتاندىعى  براحمانعا كىردى. ال حازار ەليتاسى ءيۋدايزمدى تاڭدادى. قىپشاق، قۋمان، پەچەنەگ، وعىز، قارلىق، قيماق، تاتار، قىرعىز، ۇيعىر (باستاپقى تاريحى) سياقتى دالالىق ايماقتاعىلار باياعىسىنشا تاڭىرگە سەندى. سول ءۇشىن 8 عاسىردا تۇركىلەر مۇسىلمان بولىپ كەتتى دەگەن تاريحقا قيانات! انىعىندا تۇركىلەردىڭ ءبىر بولىگى عانا 10 عاسىردا بۇلعار، قاراحان بولىپ يسلامعا كىردى. 10 عاسىر تەك كىرۋدىڭ باستالۋى، ال جوعارىدا ايتقانداي قىتايدا بيلىكقۇرعان سانبيلەر بۋددانى تاڭداپ ونى بيلىك جۇرگىزۋگە پايدالانعان. سول ءۇشىن كوشپەندىلەردىڭ اقسۇيەكتەرى حريستيان، يسلامعا، يۋدايزم، بۋدديزم، براحمانعا كىرسىن، كونفۋتسيلىكتى  قابىلداسىن – ول سانى كوپ حالىقتى باسقارۋ ءۇشىن بولعان.

موڭعول يمپەرياسى

سۋرەت: موڭعول يمپەرياسى. 1276 ج. اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

1206 جىلى شىڭعىس قاعان كەرەي، نايمان، تاتار، مەركىت، موڭعول ( 40-تان اسا كىشى رۋدان قۇرالعان، ونىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ جالايىر، قوڭىرات، ءۇيسىن، دۋلات، سۋان، شانىشقىلى، قاتاعان، ماڭعىت، قيات، تاراقتى ت.ب رۋلارى بولعان) يمپەريا قۇردى. بۇل يمپەريا ادامزات تاريحىنداعى تەريتورياسى ەڭ ۇلكەن يمپەريا بولعان. يمپەريا ءتاڭىر سەنىمىنىڭ كۇش-قۋاتىمەن قۇرىلعان. ونى شىڭعىس حاننىڭ مورىندەگى مىنا سوزدەرى ايعاقتايدى:

سۋرەت: شىڭعىس قاعاننىڭ ءمورى. اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» بىلاي دەپتى:

«جورشىدايعا: سەن جۇركىن، تۇبەگەن، قوري سىلەمۇننىڭ مىڭ تورعاۋىتى مەن تاڭداۋلى اسكەرىن ءبارىن قيراتىپ وتىرىپ، نەگىزگى كۇشكە جەتىپ، سەنگۇندى اتىپ جارالاماساڭ، بۇگىنگى كۇنىمىز بولار ما ەدى؟ سەنگۇننىڭ بەتىنەن اتىپ، جەڭىستىڭ جولىن اشتىڭ... بالجىنكولگە بارعاندا سەنى سىناپ كەرەيتتەرگە جىبەرگەن ەدىم. ءبىز ءتاڭىردىڭ جارىلقاۋىمەن كەرەيت ەلىن جەڭىپ، ولاردى تەلىم-تەلىم ەتتىك»، - دەپ، وزدەرىنەن الدە قايدا كۇشتى كەرەي ەلىن ءتاڭىردىڭ قولداۋىمەن العانىن ايتادى. كەرەي بيلەۋشىلەرى حريستيان بولعانى ءۇشىن تاڭىردەن پانا تابا الماعان ەكەن.

شىڭعىس حاننىڭ ورتا شىعىستى بيلەگەن ۇرپاعى ارعۇن حان ريم پاپاسىنا بىلاي دەپتى:

«ءبىز شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز، موڭعولدىق بولمىسىمىزدى ساقتايمىز، كىمنىڭ شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەنى، وتپەگەنى ماڭگىلىك ءتاڭىردىڭ ءوز ەركىندە دەيمىز. شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن جانە ءسىز سياقتى تازا جانە شىن جۇرەكتى ادامدار ماڭگىلىك ءتاڭىر مەن ميسيكانىڭ ء(ماسىح نەمەسە ءماسىح) ءدىنى مەن بۇيرىقتارىنا قارسى ارەكەت جاسامايدى. ماڭگىلىك ءتاڭىردى ۇمىتىپ، وعان باعىنبايتىندار، وتىرىك ايتىپ، ۇرلىق جاسايتىندار كوپ ەمەس پە؟ ەندى ءبىز شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن جوقپىز، رەنجىپ، كوڭىلىڭىز تولماي وتىر دەيسىز. دەگەنمەن، ماڭگىلىك تاڭىرگە سيىنۋ، دۇرىس ويلاۋ – شوقىنۋمەن بىردەي ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ حاتتى بارىس جىلى، جازدىڭ ءبىرىنشى ايىنىڭ بەسىنشى كۇنىندە ۋرۋميدە بولعان كەزدە جازىلدى».

ارعۇن حان تۇسىنىگى بويىنشا ماڭگى ءتاڭىر بارشا قۇدايلاردىڭ قۇدايى، شىڭعىس حاننىڭ العان ايانى بويىنشا دا ءتاڭىر ەڭ قۇدىرەتتى كۇش يەسى. سوندىقتان مەيلى قايسى دىنگە سەنسە دە، ءتۇبى ايلانىپ كەلىپ سول تاڭىرگە سىيىنعاندىق دەپ بىلگەن. شىڭعىسحان دا ونىڭ ۇرپاقتارى دا زايىرلى مەملەكەت قۇرعان، ەشقايىسىدا ءبىر ءدىندى مەملەكەت ءدىنى ەتپەگەن، ءدىن ارقاشان ساياساتتان كەيىن تۇرعان.

سۋرەت: 1290 جىلى ارعۇن حاننىڭ ريم پاپاسىنا جازعان حاتى. اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

شىڭعىس قاعان قۇرعان ۇلى يمپەريا بيلىگى 19 عاسىرعا دەيىن، ياعني قازاق حانى كەنەسارىمەن اياقتالادى. يمپەريا ىدىراعانىمەن، ىلگەرىندى-كەيىندى وسى يمپەرياعا جالعاس يۋا، التىن وردا، شاعاتاي، ۇگەدەي، ەلحاندار ۇلىسى بولىپ، ونان ارى تەرىستىك يۋان، ويرات حاندىعى، قالماق، موعولستان، ءامىر تەمىر يمپەرياسى، موعول يمپەرياسى، ياركەن حاندىعى، قازاق حاندىعى، وزبەك حاندىعى، قوقان، بۇحار، حيۋا، اققويلى، قاراقويلى، جالايىر سۇلتاندىعى، قىرىم حاندىعى، قازان حاندىعى، نوعاي ورداسى، استراحان حاندىعى، ءسىبىر حاندىعى، وسمان يمپەرياسى، تورعاۋىت حاندىعى، حوشاۋىت حاندىعى، جوڭعار حاندىعى، تاتار حاندىعى سىندى 30-دان اسا مەملەكەت قۇرىپ، ەۋرازيانىڭ كوپ بولىگىنە بيلىك جۇرگىزدى.

نە ءۇشىن ءتاڭىر سەنىمىن ءدىن رەتىندە تاراتپاعان؟

ءتاڭىر سەنىمىن وزگە حالىقتارعا تىقپالاماۋ، تاراتپاۋدىڭدا وزىندىك سەبەپتەرى بولدى. باستىسى تاڭىرشىلدىكپەن تۇڭعىس ءشامانيزمى سيپاتى جاعىنان ارۋاقتار الەمى مەن وزگە تىرشىلىك يەلەرى، تابيعاتتاعى كۇشتەرمەن، اسپان مەن جەردەگى رۋحتار مەن، قۇدايلارمەن بايلانىسۋدا بولدى. ولارمەن بايلانىسۋ ارقىلى الدا ولاردىڭ جەردەگى ادامزاتقا قاراتا جوسپارلارىن ءبىلىپ وتىردى، كوشپەندىلەردىڭ قاعاندارى كوپتەگەن ابىزدار مەن باقسىلار ارقىلى تىلسىم الەممەن بايلانىسىپ وتىردى. ءار رۋدىڭ قورعاۋشى يە-كيەسى بولدى، ونداي كيەلەر مىقتى ادامداردىڭ ارۋاعى بولۋى دا مۇمكىن. قاسيەتى اشىلعان ابىزدار مەن باقسىلار وسى تىلسىم الەممەن ادامدار اراسىنداعى دەلدالدار ءرولىن اتقارىپ وتىردى. قولداۋشى كيەلەر مەن اتا-بابا ارۋاقتارىنان كومەك سۇراسا، ولارعا سىيىنسا، ولار سوعىستا نە اپاتتا كومەكتەسىپ وتىرادى، كوشپەندىلەردىڭ ايىرىقشا جاۋىنگەر بولىپ وزىنەن ءجۇز ەسە كوپ وتىرىقشى حالىقتى جاۋلاي الۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى دە وسىندا جاتىر. سول ءۇشىن ولار وزدەرىنىڭ وسى قۇپيالىقتارىن وزدەرى جاۋلاپ العان حالىققا تاراتۋعا پەيىل بولمادى، ويتكەنى ولاردا وسىنداي قاسيەتتەرمەن ەنەرگياعا يە بولسا، قاسيەتتەرى اشىلسا، ولار كۇشەيىپ، بيلىكتەگى كوشپەندىلەردى قۋىپ شىعۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولاردى ياعني، سانى كوپ حالىقتاردى كونفۋتسي ءىلىمى، يسلام، حريستيان دىندەرى ارقىلى باسقارۋ ەڭ ۇتىمدى ءادىس سانالعان. بۇل تاڭىرگە سەنگەن كوشپەندىلەردىڭ 2000 جىل بويى تولاسسىز مەملەكەتتەر، يمپەريالار قۇرۋىنداعى باستى سەبەپ.

14 عاسىردا التىن وردا مەن شاعاتاي حاندارى يسلامعا كىرگەنىمەن، كوشپەندىلەردىڭ ءشامانيزىمىن جويۋعا مۇددەلى بولمادى. ءتاڭىر مەن اللانى ءبىر دەپ، فورمالىق تۇرعىدان كوشپەندىلەرگە يسلامعا كىرگىزدى. بۇل ۇدەرىس وتە باياۋ بولدى. التىن وردادا كوشپەندىلەردىڭ كوبى الىدە يسلامداسپاعاندىقتان ءامىر تەمىر يسلام ءۇشىن دەپ عازاۋات سوعىس اشقان.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ءامىر تەمىردىڭ ۇلىتاۋداعى قالدىرعان تاسى. وندا: «تۇران پاتشاسى تەمىر 300 مىڭ اسكەرمەن بۇلعار حانى توقتامىسقا يسلام ءۇشىن سوعىسقا اتتاندى»، - دەگەن سوزدەر بار.

1507-1508 جىلدارى مۇحاممەد شايباني دا قازاقتارعا قاراتا عازاۋاتقا شىققان. سەبەبى: «قازاقتار مۇسىلماندىقتى قابىلداسا دا، يسلامعا شيرك قوسىپ، نامازدىڭ ورىنىنا بەينەلەرمەن ارۋاقتارعا باس ۇرادى»، - دەگەن.

وسىنداي تىلسىممەن بايلانىس بولعاندىقتان كوشپەندىلەر قايدا جۇرسە ەشنارسەدەن قورىقپايتىن بولدى. رۋحتار مەن كيەلەردىڭ، ءتاڭىر مەن جەر يەلەرىنىڭ كومەگىنە العىس رەتىندە ولار ۇنەمى ولارعا تاساتتىققا مال ارناپ وتىرعان. ارينە مالدى ولار جەمەيدى، بىراق مالدىڭ جانى، رۋحىن الادى دەپ قارالادى. سوندىقتان ەگەر دە جاۋىنگەر ەلدى قۇرتۋ كەرەك بولسا، ولاردىڭ وسى تىلسىم الەممەن بايلانىسىن ءۇزۋ كەرەك. باقسىلاردى جىن-شايتانمەن بايلانىسۋشىلار، كۇشتى كيەلەردى جىن-الباستىلار ولارعا سىيىنۋ توزاققا اپارادى دەپ ءدىني قورقىتۋ ارقىلى ولاردىڭ سەنىمدەرىن جويسا، ولاردىڭ اتا-بابا ارۋاقتارىمەن بايلانىسى، تىلسىمنەن ەنەرگيا الۋ جولى كەسىلسە، ولار وندا وڭاي جويىلاتىن بولعان. 18-19 عاسىردا قازاقتار مەن موڭعولدارعا ءدال وسىنداي ءدىني ساياسات جۇرگىزىلدى، اقىرى ەكى جاۋىنگەر كوشپەندى حالىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ، وتارلىق كەپكە ءتۇستى.

مىسالى شامانيزمگە سەنگەندەردىڭ سوڭعى يمپەرياسى دەپ مانچجۋر تسين يمپەرياسىن ايتۋعا بولادى. 300 مىڭ عانا حالقى بار ولار 60 مىڭ عانا اسكەرىمەن 100 ميلليون حالقى بار قىتايدى جاۋلاپ الدى. 2 ميلليوننان اساتىن، 300 مىڭ كۇشتى اتتى اسكەرى بار موڭعولدارمەن جوڭعارلاردى جەڭدى. بۋدديزمگە ءوتۋ ارقىلى جاۋىنگەرلىگى السىرەگەن موڭعولدار تىزە بۇكتى. ەندىگى جەردە بۋدديس جوڭعارمەن شامانيس تسين بەتپە-بەت كەلىپ، سوڭىندا شامانيستەر جەڭىسكە جەتىپ، تەريتورياسى 13 ميلليون شارشى شاقىرىمنان اساتىن ءىرى يمپەريانى قۇردى. ولار موڭعولدارعا قاراتا ءبۋدديزمدى تىقپالادى، بارا-بارا موڭعولدار السىرەپ، وتارلاۋعا ءتۇستى. ال ءدال سول سياقتى رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردا (يسلامعا سەنگەن بولسا دا) تولىق ساقتالىپ كەلگەن ءتاڭىر سەنىمىنىڭ عۇرىپتارى مەن سىيىنۋ نىسانالارى بولعان ۇماي، ارۋاق، كيە، تاۋ، سۋ، ورمان، جەر كيەلەرىنىڭ بەينەلەرىن جوعالتىپ، ولارعا سىيىنۋعا تىيىم سالعان.

الەمدىك ەكونوميكا مەن گەوساياساتتاعى ءرولى

عۇنداردان باستاپ كوشپەندىلەردىڭ يمپەريالارى «جىبەك جولىن» مەڭگەرىپ، الەمدىك گەوساياساتقا قوجالىق ىستەي الدى. مىسالى: تۇرىك قاعاناتى ۆيزانتيا مەن قىتاي، ءۇندى، يرانمەن اراداعى ساۋدا جولدارىن باقىلاۋدا ۇستادى. 18 عاسىردا قالىپتاسقان اعىلشىن يمپەرياسى قۇرلىقتىق ساۋدانى ەمەس، كەرىسىنشە تەڭىز-مۇحيتتىق ساۋدانى نەگىز ەتكەن ەكونوميكانى قالىپتاستىردى.

ءار كوشپەندىنىڭ ۇيىندە ءبىر-بىردەن باتىر جاۋىنگەر تۋرا كەلەتىندىكتەن، كوشپەندىلەر مالشى ەمەس، قايتا اسكەري جۇرت ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ەۋرازيانىڭ مەملەكەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى. قازىر دۇنيەنىڭ جەر-جەرىندە امەريكا اسكەرى جۇرسە، بۇرىن ەۋرازيانىڭ جەر-جەرىندە تۇركى-موڭعول اتتى اسكەرى جۇرەتىن.

انگلو-ساكسوندىق جۇيە باستاعان تاياۋ زامان يمپەريالارى قازىرگى زامانداعى مەملەكەتتەردى قالىپتاستىرسا، كوشپەندى اسكەريلەر 18 عاسىرعا دەيىن 2000 جىلدا 85 يمپەريا مەن مەملەكەتتەر قۇرىپ، دۇنيەنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك جۇيەسىن جاساي الدى. سوندىقتان ءتاڭىر سەنىمى 2000 جىل بويى ءوز ميسسياسىن ورىنداپ بولدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. اسكەري جۇيەگە تىلسىم الەممەن باقسى، ابىزدار ارقىلى بايلانىسۋ، ەنەرگيا، قۇت، قۋات الۋ، تابيعاتقا جاقىن ءجۇرىپ، ءبىز بىلە بەرمەيتىن عاجايىپتاردى كورۋ ءداۋىرىنىڭ ورنىن وي-قيال الەمى ارقىلى عىلىمعا قول جەتكىزۋ ارقىلى قۇدىرەتى قارۋ مەن بىلىمگە يە بولعان ەۋروپا جۇرتى جاڭا زاماننىڭ نەگىزىن قالادى.

قىتايدا حان زامانىندا كونفۋتسي يديولوگياسىن ەل باسقارۋ داعدىسى ەتكەننەن بەرى، ەۋروپادا ريم يمپەرياسى 3 عاسىردا حريستيانعا كىرگەننەن كەيىن ەكى تاراپتا دا ەش دامۋ بولماعان. قىتايدا 2000 جىل بويى عىلىم دامىمادى، اسكەري جاۋىنگەرلىكتى تاپتايتىن ءتۇزىم ولاردى ۇنەمى كوشپەندىلەردىڭ شاپقىنشىلىعىنان زارداپ شەكتىردى. بۇل جاعىداي ەۋروپادا دا، ءۇندىستاندا دا بولدى. اعىلشىندار كەلگەنگە دەيىن ءۇندىستان ساق، عۇن، تۇرىك، موڭعولداردىڭ بيلەۋىندە بولدى.

ەرزات كارىباي

Abai.kz