«مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى»
مەملەكەتتىك ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنان.
1990 جىل 25 قازان.

كەڭەس وداعى قۇرامىندا، 1990 جىلى 25 قازاندا جاريالانعان، بۇگىن 32 جىل تولىپ وتىرعان قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيادا وسىنداي: «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى» دەگەن ۇلتتىق قاعيدا بار ەكەن!

ال وتكەندە 2022 جىلى 7 قازاندا حالىقتىق كواليتسيادا «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى اتىنان سويلەگەن سوزىمىزدە ءبىز دە: «ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە داميتىن ۋاقىت جەتتى!» - دەپ مالىمدەدىك.

ءيا، بۇل ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ پرەزيدەنت سايلاۋىندا قاسىم-جومارت توقاەۆتى قولداۋ جونىندەگى حالىقتىق كواليتسياسىندا، ەلىمىز بويىنشا 3 مىڭداي ادام جينالعان جيىندا سويلەگەن سوزىمىزدە: «تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ەندى بىزگە ۇلت بولىپ ۇيىسۋ – ەڭ ماڭىزدى مىندەت. ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى قاتاڭ جولعا قويىپ، ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە داميتىن ۋاقىت جەتتى!»- دەگەن ەدىك.

وسى 32 جىلدان سوڭ ايتىلىپ تۇرعان ءسوزىمىزدى قۋانا قولداپ كەتۋدىڭ ورنىنا، بۇكىل سوزدەن ءبىر سويلەمدى ءبولىپ الىپ، بالاقتان تارتىپ جاتقاندار دا بار وكىنىشكە وراي…

بۇل دەرەكتى ماعان بۇگىن رەسپۋبليكا كۇنىمەن قۇتتىقتاعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جازۋشى-پۋبليتسيست، پروفەسسور مارات توقاشباەۆ اعامىز جىبەردى.

سول ءبىر تاۋەلسىزدىككە العاش قادام جاساعان، ەلىمىز ءۇشىن زور تاريحي ساتكە كۋا بولعان مارات اعامنىڭ ءسوزى ءبارىمىز ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى بولعاندىقتان تۇگەل كەلتىرە كەتەيىن:

«بۇگىنگى رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن! 1990 جىلى 25-قازاندا «قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعاندا جوعارعى كەڭەستىڭ ءماجىلىس زالىندا اسپانعا سەكىرىپ ەدىك. ول تاۋەلسىزدىككە قۇقىقتىق نەگىز بولدى. كەيىن ەكس-ەلباسىعا دەكلاراتسياداعى «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى» دەگەن قاعيداسى ۇناماي، ەل جادىنان ۇمىتتىرۋ ءۇشىن 2008 جىلى ول تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قوسىلىپ جىبەرىلدى.

ودان كەيىن رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەسىن قايتا ءتىرىلتۋ تۋرالى قانشاما ماقالا، پوست جازدىق، ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن ۇيىمداستىردىق. اقىرى قازىرگى بيلىك رەسپۋبليكا كۇنىن ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىندە قالپىنا كەلتىردى. بۇل ەلىمىزدە ۇلتتىق مارتەبەگە يە جالعىز مەرەكە. ءبىز قۋانىشتىمىز! ويتكەنى رەسپۋبليكا كۇنى دەگەنىمىز قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇنى دەگەن ءسوز عوي. سوندىقتان دا وسى قاستەرلى مەرەكەمىز قۇتتى بولسىن!» - دەيدى اقجارما تىلەگىن ايتقان اعامىز مارات توقاشباەۆ.

بۇل دەرەك ءبىز ءۇشىن اسا قۇندى! دەكلاراتسياداعى «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى» دەگەن قاعيدا كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. وتكەندە كواليتسيادا سويلەگەن سوزىمىزدە: «ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە داميتىن ۋاقىت جەتتى!» - دەگەن ءسوزىمىزدىڭ قۇجاتتىق نەگىزى دە بار ەكەن عوي! ول ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىندا جاتىر ەكەن!

ول ءۇشىن مارات توقاشباي كوكەمە كوپ راحمەت!

سوندا قاراڭىزدار، قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس يمپەرياسى قۇرامىندا تۇرىپ، سول كەزدە ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قابىلداعاندا: «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى»، - دەپ مالىمدەيدى. بۇل ارينە، دەكلاراتسيانىڭ نەگىزگى جوباسىنا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوميسسيا جەتەكشىسى، زاڭعار زاڭگەرلەر، اكادەميكتەر سالىق زيمانوۆ پەن سۇلتان سارتاەۆتار باستاعان تارلانداردىڭ تاريحي ەڭبەگى. پەيىشتە رۋحى شالقي بەرگەي!

دەكلاراتسياعا كەڭەس كەزەڭىنىڭ وزىندە وسى ۇلتتىق قاعيدالار قالاي ەنگىزىلدى ەكەن دەپ ينتەرنەت اقتاردىق. ىزدەگەنىمىز edu.e-history.kz سايتىنان تابىلا كەتتى.

ءيا، سول كەزدەگى «ۇلتتىق مەملەكەت، قازاق» دەگەن سوزدەردى تاريحي قۇجاتتان الىپ تاستاپ، ءوز جوبالارىن ۇسىنعان جوعارى كەڭەستەگى «دەموكراتيالىق قازاقستان» توبى مۇشەلەرى ەكەن.

دەكلاراتسيا كوميسسياسى مۇشەسى، دەپۋتات سۇلتان سارتاەۆ «دەموكراتيالىق قازاقستان» توبىنداعى دەپۋتاتتاردىڭ «ۇلتتىك رەسپۋبليكا دەگەندى جويىپ، ازاماتتىق قوعام قۇرايىق» دەگەن پىكىرىنە قارسىلىق بىلدىرەدى. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ سۇلتان سارتاەۆ: «ۇلتتىق مەملەكەت ازاماتتىق قوعامعا، ياعني قۇقىقتىق مەملەكەتكە قايشى كەلمەيدى. ماسەلەن. انگليا — كۇقىقتىق مەملەكەت. الايدا ول اعىلشىنداردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى. سونداي-اق، فرانتسيا، يسپانيا، جاپونيا تاعى دا باسقا كوپتەگەن ۇلتتىق نەگىزدەگى قۇقىقتىق مەملەكەتتەردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ءبىز دە وسى مەملەكەتتەردىڭ ۇلگىسىندە ءوزىمىزدىڭ ەگەمەندى، ۇلتتىق رەسپۋبليكامىزدى دامىتامىز، گۇلدەندىرەمىز. دەكلاراتسياداعى «قازاق» دەگەن سوزدەن قورقاتىن ەشتەڭە دە جوق. قازاق ۇلتى، سوناۋ ەرتە داۋىردەن ءتىلى، ءدىلى كالىپتاسقان، كىندىك قانى تامعان ءوز اتامەكەنى بار حالىك قوي. ەندى كەلىپ ونى مۇلدە سىزىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەپ تويتارىس بەرەدى.

قازاق زيالىلارى «ەگەمەندىك الدىمەن تىلگە بەرىلسىن» دەگەن ۇسىنىس تاستادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى باباش ابىلقاسىموۆ، ساپارعالي وماربەكوۆ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 3 قازانداعى سانىندا قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىنىڭ جوباسى ءتىل تۋرالى زاڭعا قايشى كەلىپ تۇرعانىن ايتىپ، دابىل كوتەردى. ءتىل تۋرالى زاڭدا ورىس ءتىلى — قازاقستان جەرىندە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دەپ جاريالانعان بولاتىن. دەكلاراتسيا جوباسىن جاساۋشىلاردىڭ ونى رەسمي ءتىل دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەنى سىنعا الىندى. عالىمدار ورىس ءتىلىن قازاق كسر-ىندە رەسمي ءتىل دەپ جاريالاۋ — قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسىن جوققا شىعارۋمەن پارا-پار ەكەنىن، ءوزى كوكتەپ، وركەن جايعان تۋعان توپىراعىندا قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل بولۋعا دا ابدەن قۇقىعى بار ەكەنىن دالەلدەدى.

مىنە، كوردىڭىزدەر مە، كەڭەس كەزەڭىندە قابىلدانعان دەكلاراتسيادان بەرى 32 جىل، ءبىز تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 31 جىلدان، ياعني ءبىر داۋىردەن اسسا دا، ءالى كۇنگە قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتا الماي كەلەمىز!

ءالى كۇنگە تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى -مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداي الماي كەلەمىز.

كەڭەس كەزىنىڭ وزىندە دەكلاراتسيا قابىلداۋدا ەل قارسى بولعان رەسمي ءتىل مارتەبەسىن تاۋەلسىزدىك العاندا يەلەنگەن ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق جاساپ كەلەدى.

«قازاق، ۇلت، مەملەكەتتىك ءتىل» دەسەڭ ءبىزدىڭ بيلىكتە وتىرعان شەنەۋنىكتەردىڭ شەتىنەن شەكەسى تىرىسىپ، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 31 جىل بولعانىن بىلمەيتىندەي قالتىراي جونەلەدى…

جوعارعى كەڭەس «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانى» 1990 جىلى 25 قازان كۇنى 18 ساعات 55 مينۋتتا قابىلدادى. دەكلاراتسياعا قسسر جوعارعى كەڭەس توراعاسى ەرىك اسانباەۆ قول قويدى.

ۇلتتىق يدەيانى دامىتۋ وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىنعى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى باستاعان الاش يدەياسىنان باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا الاش جولىن ۇستانعان «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى 2020 جىلى جاريالانعان «تۇبەگەيلى وزگەرىستەر قاجەت» اتتى ساياسي باعدارلاماسىندا:

«ءبىز «الاش» ساياسي مۇرالارىن قازاقستاندى جاڭعىرتۋدىڭ ۇلتتىق يدەياسى رەتىندە قارايمىز!» - دەپ ايقىن جازىلعان.

رەسپۋبليكا كۇنىن ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە جاريالاپ، ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قايتا جاڭعىرتقان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ! سوندىقتان ەل باسشىسىنا ەل العىسىن ايتۋدا. ەندەشە، وسىدان 14 جىل بۇرىن «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى» دەگەن قاعيداسى ءۇشىن ەكس-پرەزيدەنت ماڭىزىن جويىپ جىبەرگەن، تاۋەلسىزدىك الۋعا جاسالعان العاشقى قۇقىقتىق قۇجات، ازاتتىق اكتىسى - ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قايتا قالپىنا كەلۋى قۇتتى بولسىن، حالايىق!

حالىقتىق كواليتسيا اتىنان پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءتۇسىپ جاتقان قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، زاڭدى قۇجاتقا يە بولعان ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنداعى «مەملەكەت قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋعا جاۋاپتى» دەگەن ءبىز قازىر ەڭ باستى بولىپ تۇرعان ۇلتتىق قاعيداعا باسا نازار اۋدارىپ، حالىق اماناتىن ىسكە اسىرادى دەپ سەنەمىز!

ۇلتتىق مەرەكەمىز رەسپۋبليكا كۇنى قۇتتى بولسىن، اعايىن!

اتا-بابامىز سان عاسىر ارمانداپ، قانى مەن جانىن بەرگەن بارىمىز دا، باعىمىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كوك تۋى كوكتە ماڭگى جەلبىرەي بەرسىن!

اللا جار بولسىن!

اق جول!

قازىبەك يسا،

اقىن، قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتى

Abai.kz