ەندى تۋرا 25 كۇننەن كەيىن قاتار ەلىندە فۋتبولدان ءححىى الەم چەمپيوناتىنىڭ تۇساۋى كەسىلمەك. بۇگىن «Abai.kz» پورتالى وسى ءبىر بۇكىل دۇنيەجۇزى حالقى تامسانا تاماشالايتىن فۋتبول مەرەكەسىنىڭ تاريحى تۋرالى توپتاما ماقالالاردى باستايدى.

فيفا-نىڭ قۇرىلۋى جانە العاشقى قادام

جىلنامالاردان ادام بالاسىنىڭ الا دوپقا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان اۋا بەرە-اق اربالا باستاعانىن بىلەمىز. فۋتبولدىڭ 1896 جىلى ەجەلگى ەللادا جەرىندە باستالعان زاماناۋي وليمپيالىق ويىنداردىڭ باعدارلاماسىنا ەنگەنى دە سول شەجىرە بەتتەرىندە سايراپ جاتىر. الايدا اياقدوپ ونەرىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى العاشقى رەسمي حالىقارالىق ۇيىم تەك 1904 جىلى 21 مامىردا دۇنيەگە كەلىپتى: ءپاريجدىڭ تورىندە باس قوسقان جەتى ەۋروپالىق ەلدىڭ – فرانتسيا، بەلگيا، گوللانديا، شۆەيتساريا، شۆەتسيا، دانيا جانە يسپانيانىڭ وكىلدەرى حالىقارالىق فۋتبول فەدەراتسياسىن (فيفا) قۇردى، ال ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ فرانتسۋز روبەر گەرەن سايلاندى.

(روبەر گەرەن)

فرانتسيا فۋتبول فەدەراتسياسىن باسقارا ءجۇرىپ Le ءMatىn جۋرنالىنىڭ سپورت شولۋشىسى بولۋعا دا ۇلگەرگەن ىسكەر ازاماتتىڭ باسىندا كوپتەن ءپىسىپ-جەتىلگەن ءبىر وي – حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تۋرنير ۇيىمداستىرۋ يدەياسى ءجۇر ەدى. ول مۇنداي جارىستاردىڭ ەكى ءتۇرىن – ۇلتتىق قۇرامالار جانە كلۋبتىق كوماندالار اراسىندا وتكىزۋدى جوسپارلاعان ەكەن. ارادا ۇزاعىراق مەرزىم وتكەنىمەن، كەيىن بۇل ەكى جوبانىڭ دا ىسكە اسقانىن ەسكەرسەك، ر.گەرەن يدەيالارىنىڭ ءوز زامانىنان الدەقايدا وزىق جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. سول سەبەپتى دە، ر.گەرەن ۇيىمداستىرماق بولعان العاشقى حالىقارالىق جارىس... وتپەي قالدى. ءوز ەڭبەگىنىڭ ەش كەتكەنىنە وكىنگەن ول 1906 جىلى ورنىنان كەتتى.

كەرىتارتپانىڭ كەسىرى

ارينە، مۇنىڭ ءبارى قازىر سىرتتاي باقىلاعان ادامعا عانا ۇعىنىقتى، ال ول كەزدە فيفا-نىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كوپ جاعدايدى تۇسىنبەگەن ەدى. ماسەلەن، ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ۇلتتىق تۋرنيرلەر وتكىزىلمەيتىن، كەيبىرىندە ءتىپتى فۋتبول فەدەراتسياسى دا قۇرىلماعان-دى. دوپ تەۋىپ جۇرگەن ەلدەردىڭ وزىندە كوماندالاردىڭ قارجىلىق جاعدايى وتە ناشار ەدى، سوندىقتان دا شەكارا اسىپ، شەتەلدىكتەرمەن بەلدەسۋگە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيتىن. سوسىن كارى قۇرلىقتاعى فۋتبولشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ۇلىبريتانيا كوماندالارىنان قاتتى قورقاتىن. بريتان ارالدارىندا ءحىح عاسىردىڭ وزىندە-اق كاسىپقوي جانە اۋەسقوي فۋتبولدىڭ ارا-جىگى ەكشەلىپ، انگليا، ۋەلس، شوتلانديا، سولتۇستىك يرلانديا قۇرامالارىنا تەك كاسىپقوي فۋتبولشىلار عانا شاقىرىلاتىن جانە وسى ۇجىمدار اراسىندا ۇلىبريتانيا چەمپيوناتىنىڭ وتكىزىلە باستاعانىنا دا شيرەك عاسىر بوپ قالعان-دى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ اۋەسقوي فۋتبولشىلارىنىڭ ءوزى وزگە ەل ويىنشىلارىنان الدەقايدا مىقتى ەدى. بۇعان دالەل – كىلەڭ اۋەسقويلاردان قۇرالعان ۇلىبريتانيا وليمپيالىق قۇراماسىنىڭ 1908 جانە 1912 جىلدارى باسقا كوماندالاردى قارسىلاس قۇرلى كورمەي قاتارىنان ەكى رەت وليمپيادانى وپ-وڭاي جەڭىپ الۋى. بۇدان سوڭ «قانشا تىراشتانساق تا، فۋتبولدى ويلاپ تاپقان ەلدىڭ ويىنشىلارىنا جەتە المايمىز» دەگەن ۇرەي ەلەسى ەۋروپانى كەزىپ كەتتى.

فيفا شەنەۋنىكتەرىنە قالىپتاسقان جاعدايدى جاقسارتۋ تەك اعىلشىنداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىندەي كورىندى. «ەگەر ۇيىمدى تۇماندى البيوننان شىققان وكىل باسقارسا، وندا فۋتبول الەمدە سول ارالداعىداي ايرىقشا قارقىنمەن دامي باستايدى، بريتان ماماندارى جۇرتتىڭ ءبارىن جارىس ەرەجەلەرىن جۇيەلەۋگە، جاتتىعۋ ۇردىستەرىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋعا ۇيرەتەتىن بولادى» دەپ ۇمىتتەندى ولار. ءسويتىپ، گەرەننىڭ ورنىنا اعىلشىن دانيەل ۆۋلفوللدى سايلادى. ال ول – ۇلىبريتانيانى «جەر كىندىگى» سانايتىن، ودان باسقا ەشقانداي ەلدى ەلەمەيتىن، قالا بەردى الەمدىك دوپ دوداسىن وتكىزۋگە مۇلدە قارسى ادام بولىپ شىقتى. «الەم كۋبوگى 1884 جىلدان بەرى بار عوي: انگليا، ۋەلس، شوتلانديا جانە سولتۇستىك يرلانديا ونى جىل سايىن ساراپقا سالىپ ءجۇر ەمەس پە؟ جاڭادان جارىس ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» دەگەن ول گەرەننىڭ يدەياسىن ىسكە اسىرۋ تۋرالى ارەكەتتىڭ ءبارىن جورگەگىندە تۇنشىقتىرىپ وتىردى.

بىراق ارادا جىلدار وتە احۋال كۇرت وزگەردى. بىرىنشىدەن، 1918 جىلى كەرىتارتپا ۆۋلفولل قايتىس بولدى. ەكىنشىدەن، تاپ وسى جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالدى. سوعىستىڭ باستى جەڭىمپازى رەتىندە ۇلىبريتانيا جەڭىلگەن ەلدەرگە سالىنعان سانكتسيالاردىڭ فۋتبولعا دا قاتىستى بولۋىن تالاپ ەتتى. ۇسىنىستارىن فيفا-نىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ قولداماعانىنا وكپەلەگەن بريتاندىقتار ۇيىمنان شىقتى دا كەتتى.

(جيۋل ريمە)

تاڭداۋ نەگە ۋرۋگۆايعا ءتۇستى؟

فيفا ەكى جارىم جىل باسشىسىز ءومىر ءسۇردى. ال 1921 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە ۇيىمنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ فرانتسۋز جيۋل ريمە سايلاندى. بۇل – ءوز وتانداسى گەرەننىڭ الەمدىك دوپ دوداسىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى يدەياسىن قىزۋ قولدايتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى. قىزمەتىنە كىرىسكەننەن باستاپ ول وسى ماقسات ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. بۇل كەزدە ەشكىممەن ارالاسپاي وڭاشا قالعان بريتان كوماندالارى مەن ءوزارا كۇش سىناسۋدىڭ ارقاسىندا شىڭدالىپ، كۇشەيە تۇسكەن قارت قۇرلىق قۇرامالارىنىڭ جالپى دەڭگەيى تەڭەسە باستاعان-دى. ۇلىبريتانيا وليمپياشىلارىنىڭ 1920 جىلعى وليمپيادانىڭ العاشقى كەزەڭىندە-اق نورۆەگيا فۋتبولشىلارىنان جەڭىلىپ قالۋى – سونىڭ دالەلى. سونداي-اق 1916 جىلى ءوز كۋبوگىن ساراپقا سالۋدى باستاعان وڭتۇستىك امەريكا كوماندالارى دا كىم-كىمگە دە لايىقتى قارسىلاس-تىن. بۇعان دەيىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن ۋرۋگۆاي كومانداسىنىڭ 1924 جانە 1928 جىلعى وليمپيالىق ويىنداردى ۇتىپ الۋى – شىن مانىندە بۇكىل الەمدى تاڭ قالدىرعان وقيعا ەدى.

تالاي جىل برازيليانىڭ وتارى بولىپ، ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا عانا تاۋەلسىزدىك العان شاعىن مەملەكەت فۋتبولشىلارىنىڭ بۇل تابىسى ەلەۋسىز قالعان جوق. 1925 جىلى-اق ج.ريمە ۋرۋگۆايدىڭ بەلگياداعى ەلشىسى ەنريكە بۋەروعا جاسىرىن تۇردە جولىعىپ، ودان: «ەگەر فيفا الەم كۋبوگىن وتكىزە قالسا، ءسىزدىڭ ەل ونىڭ تۇڭعىش ۇيىمداستىرۋشىسى بولۋدان باس تارتپايتىن شىعار؟» – دەپ سىر تارتىپ كورگەن. ەلشى، ارينە، ناقتى ەشتەڭە ايتا الماعانىمەن، پالەندەي قارسىلىق بولا قويماسىن سەزدىرسە كەرەك.

ورتاق ماقساتتى ورىنداۋعا تىزە قوسىپ كىرىسكەن ريمە مەن ونىڭ ورىنباسارى ءھام وتانداسى انري دەلونەنىڭ باستاماسىمەن 1926 جىلى «الەم كۋبوگىن ۇيىمداستىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەۋ» مىندەتىمەن اينالىساتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. وعان مايزل (اۆستريا), ليننەمانن (گەرمانيا), فەررەتتي (يتاليا), بوننە (شۆەيتساريا) جانە دەلونەنىڭ ءوزى مۇشە بولدى. 1927 جىلدىڭ اقپانىندا كوميسسيا ءوز جۇمىسىن تۇجىرا كەلىپ، دۇنيەجۇزىلىك دوپ دوداسىن ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى ويلارىن ۇلتتىق فەدەراتسيالارعا جولدادى. بىراق حەلسينكي كونگرەسى وتەتىن ۋاقىت تىم تاياپ قالعاندىقتان، ۇلتتىق فەدەراتسيالار الگى تۇجىرىمداردى تۇگەل زەرتتەپ-زەردەلەپ ۇلگەرە المادى دا، اتالمىش ۇسىنىس كەلەر جىلعى كونگرەستە قارالاتىن بولدى. ءسويتىپ، گەرەن يدەياسىنىڭ ىسكە اسۋى تاعى ءبىر جىلعا كەيىن شەگەرىلدى.

(انري دەلونە)

تاريحي شەشىم

1928 جىلدىڭ 29 مامىرىندا امستەردامدا وتكەن كونگرەستە تاريحي شەشىم قابىلداندى. فيفا اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە 32 دەلەگاتتىڭ 27-ءسى الەم كۋبوگىن وتكىزۋدى قولداپ داۋىس بەردى. بۇعان تەك كاسىپقوي فۋتبولى ءالى دامىماعان شۆەتسيا، دانيا، فينليانديا، نورۆەگيا جانە ەستونيا عانا قارسى شىقتى. شەشىمنىڭ تۇپنۇسقاسىنداعى ءماتىن مىناداي بولاتىن: «فيفا ءار ءتورت جىل سايىن الەم كۋبوگىن وتكىزەدى. ءتۋرنيردىڭ ەسىگى فيفا-عا مۇشە بارلىق فەدەراتسيالاردىڭ قۇراما كوماندالارى ءۇشىن دە اشىق. ەگەر قاتىسۋعا تىلەك بىلدىرۋشىلەر سانى 30-دان اساتىن بولسا، وندا جارىس ىرىكتەۋ ماتچتارىمەن باستالادى. جەڭىمپازعا سىيلىق رەتىندە فيفا-نىڭ مەنشىگى سانالاتىن التىن كۋبوك تابىس ەتىلەدى، ەگەر ءبىر كوماندا ونى ءۇش رەت ۇتىپ السا، وندا سول ۇجىم جۇلدەنى ماڭگىگە يەلەنەدى. ءتۋرنيردىڭ بارلىق ويىنى ءبىر فەدەراتسيانىڭ اۋماعىندا  وتكىزىلەدى. ۇيىمداستىرۋشى جاق قاتىسۋشىلاردىڭ تۋرنير كەزىندەگى تۇرعىن جايى مەن جولىنىڭ اقىسىن ءوز موينىنا الادى».

قاتىسۋشىلارعا بايلانىستى قابىلدانعان ەرەجەگە سايكەس، فۋتبولشى قۇجات بويىنشا قاي ەلدىڭ ازاماتى سانالادى – سول مەملەكەتتىڭ قۇراماسىندا عانا ويناي الادى. ەگەر ويىنشىدا ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعى بار بولسا، وندا ول بىرەۋىن تاڭداۋعا ءتيىس. بىراق ءبىر تۋرنير بارىسىندا فۋتبولشىنىڭ ەكى بىردەي كوماندانىڭ ساپىندا ونەر كورسەتۋىنە تىيىم سالىنادى.

الايدا بۇل ءىستىڭ تەك باستاماسى عانا بولاتىن. ەندى العاشقى چەمپيوناتتى ۇيىمداستىراتىن ەلدى تاڭداۋ قاجەت ەدى. تاريحتاعى تۇڭعىش دوپ دوداسىن وتكىزۋگە ەۋروپانىڭ بەس بىردەي مەملەكەتى قۇلشىنىس ءبىلدىردى – يتاليا، شۆەتسيا، گوللانديا، ۆەنگريا جانە يسپانيا. امەريكا قۇرلىعىنان ارگەنتينا مەن ۋرۋگۆاي «قول كوتەردى». ارادا بىرنەشە اي وتكەندە، كورشىلەرىنە بۇيرەگى بۇرعان بولۋى كەرەك، ارگەنتينالىقتار ءوز داۋىسىن ۋرۋگۆايعا بەرەتىنىن ءبىلدىرىپ، كانديداتۋراسىن قايتىپ الدى.

1929 جىلدىڭ مامىرىندا بارسەلونادا فيفا-نىڭ كەزەكتى كونگرەسى باستالار ساتتە العاشقى فۋتبول تويىن وتكىزۋدەن ۇمىتكەرلەر التاۋ ەدى. وزدەرىنە ءبىر عانا وڭتۇستىكمەريكالىق مەملەكەتتىڭ قارسىلاسپاق ەكەنىن كورگەن ەۋروپالىق ەلدەر... جاپپاي ءوز وتىنىشتەرىن قايتىپ الىپ، ۋرۋگۆاي جالعىز قالدى. سول كەزدەگى باسپاسوزدە جازىلعانىنداي، «بۇل شەشىمدى زال ۇزاق دۋ قول شاپالاقپەن قارسى الدى». شاماسى، ريمە مەن دەلونە چەمپيوناتتى قارت قۇرلىق ەلدەرىنىڭ بىرىنە بەرسە، وڭتۇستىك امەريكا جاعى «ۇيىم باسشىلىعى قانىنا تارتىپ كەتتى» دەپ قاتىسپاي قويۋى مۇمكىن ەكەنىنەن قورقىپ، ەداۋىر ديپلوماتيالىق شەبەرلىك تانىتقان، ءسويتىپ، ەۋروپالىق ۇمىتكەرلەردى ءوز نيەتتەرىنەن اينىتا العان سىڭايلى. فيفا-نىڭ بريتاندىقتاردان ءبىر ايرىلعانىن ەسكەرسەك، وعان قوسا لاتىنامەريكالىقتاردى دا رەنجىتىپ الۋ – تۋرنير تامىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي ەدى.

ءسويتىپ، ءى الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋ قۇقىن ۋرۋگۆاي جەڭىپ الدى. ال ول تۋرنير تۋرالى كەلەسى جولى اڭگىمەلەيمىز.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz