1916 جىلعى اق پاتشانىڭ «يۋن» جارلىعىنا قارسى قازاق جەرىندەگى كوتەرىلىستەر تۋرالى تولىق ايتىلعانى شامالى. اسىرەسە ماتاي، سادىر، قاراكەرەي ەلىندەگى 1916 جىلعى كوتەرىلىستەر تۋرالى باسپا بەتتەرىندە جازىلمايدى. نەگىزى دەرەك كوزدەرىنىڭ ۇمىت قالىپ، جوقتىعىنا تىرەلەدى. 1916 جىلعى جەتىسۋداعى كوتەرىلىستەر تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ: 1730-1916» كىتابىندا قۇندى دەرەكتەر بەرەدى. وندا ماتاي، قاپتاعاي ەلىنەن قاپال ولكەسىندە تولقىنۇلى نۇرلان، تانەكەۇلى قوجابەك، كولدەي، قيال اقساقالدار، جولبارىسسوققان، ارال، تومەن قۇمدا ماتاي-كەنجەدەن مىرزاعۇلۇلى تەلىباي، تەلىبايدىڭ ءىنىسى داۋلەتبەك، شومشەتايۇلى بەكەتباي اقىن - اگيتاتور، جاقيا، بيمولدا، اتالىق-قايناردان تەرلىكبايۇلى سماعۇل قاجى باستاعان كوتەرىسشىلەر شىعىپ، ولاردى ارنايى وترياد كەلىپ باسىپ، سارمەتەندە اياق-قولدارىنا كىسەن سالىپ، 150 ادامدى جاياۋ ايداپ، قاپالداعى تۇرمەگە قاماعان دەپ ناقتى كەلتىرەدى. قيناپ-تەرگەپ، اقىرى ولاردىڭ كوبى 1917 جىلعى امنيستيامەن بوساتىلادى. سونداي كوتەرىلىستەردى سادىر ەلىندە مەيىرمان مەن مۇحامەدي قاجى، قاراكەرەيدە بالتابەك قاجى باستاپتى. اتالعان ەرلەردىڭ قايسار-قايرات ىستەرى تاريحتان ءالى ورىن الماي كەلەدى. ۇرپاقتار قاھارمانداردى دارىپتەمەك تۇگىل، ەلى مەن جەرىندە سونداي كوتەرىلىستەر بولعانىن دا بىلمەيدى. وقىعاندارى تورعايداعى امانگەلدى يمانوۆ پەن جەتىسۋداعى بەكبولات اشەكەەۆتىڭ كوتەرىلىستەرى، ياكي «امانگەلدى» كينوسى مەن «باتىر بالا بەكبولات» شىعارماسى.

1916 جىلعى اق پاتشانىڭ «يۋن» جارلىعىنا قارسى قازاق جەرىندەگى كوتەرىلىستەر تۋرالى تولىق ايتىلعانى شامالى. اسىرەسە ماتاي، سادىر، قاراكەرەي ەلىندەگى 1916 جىلعى كوتەرىلىستەر تۋرالى باسپا بەتتەرىندە جازىلمايدى. نەگىزى دەرەك كوزدەرىنىڭ ۇمىت قالىپ، جوقتىعىنا تىرەلەدى. 1916 جىلعى جەتىسۋداعى كوتەرىلىستەر تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ: 1730-1916» كىتابىندا قۇندى دەرەكتەر بەرەدى. وندا ماتاي، قاپتاعاي ەلىنەن قاپال ولكەسىندە تولقىنۇلى نۇرلان، تانەكەۇلى قوجابەك، كولدەي، قيال اقساقالدار، جولبارىسسوققان، ارال، تومەن قۇمدا ماتاي-كەنجەدەن مىرزاعۇلۇلى تەلىباي، تەلىبايدىڭ ءىنىسى داۋلەتبەك، شومشەتايۇلى بەكەتباي اقىن - اگيتاتور، جاقيا، بيمولدا، اتالىق-قايناردان تەرلىكبايۇلى سماعۇل قاجى باستاعان كوتەرىسشىلەر شىعىپ، ولاردى ارنايى وترياد كەلىپ باسىپ، سارمەتەندە اياق-قولدارىنا كىسەن سالىپ، 150 ادامدى جاياۋ ايداپ، قاپالداعى تۇرمەگە قاماعان دەپ ناقتى كەلتىرەدى. قيناپ-تەرگەپ، اقىرى ولاردىڭ كوبى 1917 جىلعى امنيستيامەن بوساتىلادى. سونداي كوتەرىلىستەردى سادىر ەلىندە مەيىرمان مەن مۇحامەدي قاجى، قاراكەرەيدە بالتابەك قاجى باستاپتى. اتالعان ەرلەردىڭ قايسار-قايرات ىستەرى تاريحتان ءالى ورىن الماي كەلەدى. ۇرپاقتار قاھارمانداردى دارىپتەمەك تۇگىل، ەلى مەن جەرىندە سونداي كوتەرىلىستەر بولعانىن دا بىلمەيدى. وقىعاندارى تورعايداعى امانگەلدى يمانوۆ پەن جەتىسۋداعى بەكبولات اشەكەەۆتىڭ كوتەرىلىستەرى، ياكي «امانگەلدى» كينوسى مەن «باتىر بالا بەكبولات» شىعارماسى. البان ەلى 1916 جىلى اق پاتشانىڭ «يۋن» جارلىعىنا قارسى ساۋرىقتىڭ ۇزاعى، جامەڭكەسى باستاپ شىققان 19 ادامعا ۇرپاققا ۇلىقتار ىستەر جاساپ قويدى. سوزاق كوتەرىلىسى دە جابىق قالمادى. دارىپتەلمەي قالعان ماتاي، سادىر، قاراكەرەي ەلىندە وتكەن كوتەرىلىستەر.

قۇلاگەر اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ سول كوتەرىلىستەردى جازىپ، تاريحتا قالدىردى. «جولداستار» رومانىنا دا ەنگىزدى. 1916 جىلعى جەتىسۋداعى كوتەرىلىستەردى باسۋدى گەنەرال كۋراپاتكين مەن فولباۋم باسقارىپ، «جەرگىلىكتى باس كوتەرگەن حالىقتى اياۋسىز قىرىپ-جويىڭدار» دەگەن تەلەگراممالاردى جان-جاققا اتتاندىرىپ، قارۋلى وتريادتاردى قوسا جىبەرتەدى. «كوتەرىلىستى باسۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. بۇلىك شىققان بولىستىڭ ءوزىن دە، ادامدارىن دا، تۇز تۇگەل اياماي قىرىڭدار» دەگەن بۇيرىق تا بەرىلەدى. كاپيتان فون برۋنكە باستاعان جازالاۋشى وتريادتار قۇرىلىپ، اسكەري تەرگەۋشىلەر جۇمىسى جاندانادى. اقىرى قاپال-اقسۋ ولكەسىنەن اق پاتشا جارلىعىمەن 1723 ادام اسكەري جۇمىسقا الىنىپ، قاتارىندا قايراتكەر ءبىلال سۇلەەۆ مىڭ باسى بولىپ، بەلورۋسسيا استاناسى مينسكىدەن بىراق شىعادى. قانشاما بوزداقتار ورالمادى. ولگەندەر سانى ءتىپتى بەلگىسىز. ەڭ بولماسا بىلگەندى دارىپتەسەك. ارحيۆ قويناۋىندا دەرەك كوزى بار-اۋ، ىزدەنبەسە كىم اشادى.

ەندى 1930 جىلعا ويىسساق. اقسۋ وڭىرىندە «ءبورىباي كوتەرىلىسى» بولعانى باسپا بەتتەرىندە تەك اتالىپ، دايەك جازىلمايدى. ءبورىباي كوتەرىلىسى 1928 جىلى، كەيدە 1930 جىلى بولعان دەلىنەدى.  نەگىزى كوتەرىلىس 1930 جىلى وتكەن. سونى دالەلدەپ باعايىن. 1928 جىلى اقسۋ ءوڭىرى ءبورىباي جانە بۇيەن-اقسۋ دەگەن ەكى اۋدانعا ءبولىنىپ، الماتى وكرۋگى قۇرامىندا بولادى. 1928-1930 جىلداردا اقسۋ وڭىرىندە، قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىز ايىنداعى «ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ» قاۋلىسىنا سايكەس، «باي-ماناپ، حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن يگى جاقسىلار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىپ، شەتىنەن ۇستاپ، ايداپ، مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەپ، جەر اۋدارىپ، باسشى دەگەندەرىن 58 باپتىڭ ەكىنشى تارماعىمەن ايىپتاپ، ودان اتۋ جازاسىن قولدانىپتى. اقسۋ وڭىرىنەن العاشقىلار قاتارىندا ەسەنقۇل مامانوۆ، ماقسۇتبەك مامانوۆ، سەيداحمەت مامانوۆ، تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكوۆ، اۋىتمۇحانبەت تۇرىسبەكوۆ، سارەكە قىليەۆ، بەكىش بىلشىقوۆ، ءنۇسىپوۆ ءۇپى قاجى ۇيەلمەندەرىمەن، بارلىق مالدارى مەن مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ، تامتىعىن قالدىرماي، بارلىعىن جەر اۋدارىپتى. جەر اۋدارىلعاندارعا 1929 جىلى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى ارنايى جوسپار بويىنشا كسرو-دا قۇرىلعان ەكەن.

اقسۋ-قاپال-سارقان وڭىرىندە حالىقتىڭ يگى جاقسى، باس كوتەرەرلەرىن جاپپاي ۇستاپ، ايداپ اقسۋ، اشىبۇلاق، اراسان، سارقان، قاپال تۇرمەلەرىنە، ات قورانى دا تۇرمە قىلىپ، اپارىپ قاماپتى. مال-مۇلىكتى جاپپاي تاركىلەپ، كولحوز ۇيىمىنا كۇشتەپ كوندىرۋ ارەكەتتەرى، «شاش ال دەسە باس العان» كەڭەس شولاق ساياساتىنا، وسپادارسىز سالىققا، وزبىرلىق ىستەرگە توزبەگەن حالىق 1930 جىلى كوكتەم مەزگىلىندە ناۋرىز ايىنىڭ 20-نان باستاپ كوتەرىلىسكە ۇمتىلادى. ماقساتتارى تۇرمەگە قامالعان يگى جانداردى بوساتىپ، كەڭەستىكتەر وزبىرلىعىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ. كوتەرىلىس «ءبورىباي» دەپ اتالعان. سەبەبى: ءبورىباي باتىر ەسىمى ءيسى ماتاي ەلىنىڭ جوڭعارعا قارسى تۇرعان كەزدەگى ۇرانى بولعان. «ءبورىباي» ۇرانى شاقىرىلسا بولدى، بۇكىل ماتاي ەلى كوتەرىلىسكە ورە تۇرعان.

ءبورىباي نەمەسە ماتاي ەلىنىڭ كوتەرىلىسى ءۇش تاراپتا ءورىس العان. باستاۋى بورتە مەن كەنجە ەلىنەن ءوربيدى. التى اسان، بورتە ەلىن قىليەۆ بيسەباي، قىليەۆ قالدىباي، قىرباسوۆ قالي، قىرباسوۆ حاليت، كەنجە ەلىن سارباسوۆ ارناي، سارباسوۆ جابىقباي، سارباسوۆ عابدوللا، ءنۇسىپوۆ شاتىرباي، شاتىرباەۆ ەسبولات، ەتەكتەگى اتالىق-شوقپار ەلىن قانابەكوۆ-شيىرباەۆ مۇحامەدعالي، جيدەباەۆ ءابدىراحمان دەگەن اسىلدار ۇيىمداستىرا باسقارادى. تاۋدا ورنىققان ماتايلار ەتەكتەگى قانداستارىن قولداپ، قاراشوقىدا سىرتتانوۆ سارداربەك، باتىرباەۆ، تاسىروۆ، تانەكەەۆ قوجابەك، تانەكەەۆ سولتانبەك دەگەندەر باس بولىپ جيىن وتكىزىپ، اراسان، قاپال، سارقاندى باسىپ الماققا ۇيىمداسادى. ماتايلاردىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن شابارماندار ارقىلى حابارلاسىپ، جىك شىعارماي 22 ناۋرىز كۇنى، ءبىر مەزەتتە كوتەرىلىسكە شىپاقشى بولادى. ول ويلارى ىسكە اسپاي، 25 ناۋرىز كۇنى تاعى ءبىر استىرتىن كەلىسۋ جيىن وتكىزىپ، كوتەرىلىس 26 ناۋرىزعا شەگىرەلەدى.

اقسۋ اۋدانىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان «اعىندى مەنىڭ اقسۋىم» كىتابىندا: «ماتاي ەلىنىڭ يگى جاقسىلارىن اقسۋداعى تۇرمە قاماۋىنان شىعارۋ ءۇشىن، بورتە ەلىنەن باستاۋ العان «ءبورىباي كوتەرىلىسى» 1930 جىلى، 25 ناۋرىزدا بۇيەن-اقسۋ اۋدانىندا № 3 اۋىلىندا جيىن ءوتىپ، وسپادارسىز ازىق-تۇلىك سالىعىنا، اسىرا سىلتەۋگە قارسى تۇرىپ، سول اۋىلدان باستاۋ الدى. قارا حالىق اشا، تاياق، بالتامەن قارۋلانىپ كەلىپ، اقسۋداعى تۇرمەدەن، باستاپقىدا ۇستالعان يگى، جاقسىلاردى بوساتىپ الدى. كوتەرىلگەن حالىق بىرنەشە ەلدى مەكەندەردى باسىپ الىپ، ۇستاپ تۇردى. اق-قاراسىن انىقتاماي، قىزىلدار كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردى جازالاعان»، - دەلىنەدى.

اقسۋ مەكەنىن قىليەۆ بيسەباي، سارباسوۆ ارناي باسقارعان ماتاي ەلى كوتەرىلىسشىلەرى 1930 جىلى، 26 ناۋرىز كۇنى باسىپ الادى. قىزىلدار ونداعى قارۋلارىنان ايىرىلادى. قامالعان يگى جاقسىلار تۇرمەدەن بوساتىلادى. كوتەرىسشىلەردىڭ سانى جۇزدەپ كوبەيەدى. ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر بولەگى قاپالعا، ءبىرى سارقانعا قاراي بەت الادى. بىراق، قارۋلانعان قىزىلدار وتريادتارى شىعىپ، كوتەرىلىستى جەدەل باسادى. ءبورىباي كوتەرىلىسى تۋرالى تاريح مالىمەتىندە: «ءبورىباي كوتەرىلىسىندە نكۆد-نىڭ قولىنان 68 ادام ءولىپ، 517 ادام تۇتقىنعا الىندى»، - دەلىنەدى.  ارحيۆتەن الىنعان تانەكەەۆ قوجابەكتىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا: «بۇل كوتەرىلىس ءۇش تاراپتى اقسۋ، سارقان، قاپال باعىتىنا قاراستى وتكەن. قاراشوقىدا وتكەن جيىندى سىرتتانوۆ سارداربەك، باتىربەكوۆ، تاسىروۆ (شابارمان) دەگەندەر ۇيىمداستىرعان. ولار اراسان، سارقاندى باسىپ الماق بولعان. بورتە ەلىن سارباسوۆ ارناي، قىليەۆ بيسەباي دەگەندەر قولداپ، اقسۋدى العان. قاپال باعىتىن تانەكەنىڭ قوجابەگى باسقارىپ، اراساندى العان»، - دەلىنەدى. بارىنە قارسى قارۋلانعان وتريادتار شىعىپ، كۇدىك تۋعىزعان جاننىڭ بارلىعى ۇستالادى. ۇستالعاندارعا «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولدىڭدار» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تۇرمەگە توعىتىلادى.

تانەكەنىڭ قوجابەگى ۇستالعانىندا 75 جاستا، وقىمىستى، بىلىكتى، شەشەن ءتىل، ونەرلى ادام بولعان. ورىسشا، ارابشا حات تانىپ، جازا ءبىلىپتى. ايىپتاۋ قۇجاتىندا: «تانەكەەۆ قوجابەك ات ۇستىندە وتىرىپ، قولىنا اق تۋ ۇستاپ، كوتەرىسشىلەر وتريادىن باسقارعان. حالىقتى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىتتەپ، كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، جەڭىلەتىنىن ايتقان. قاپالعا شابۋىل ۇيىداستىرعان»، - دەلىنەدى. «كىنالى ەمەسپىن» دەگەنىنە قاراماستان تانەكەەۆ قوجابەك، تانەكەەۆ سولتانبەك ايىپتالىپ، ۇشتىك شەشىمىمەن 3.07.1930 جىلى اتۋ جازاسى الماتىدا ورىندالىپتى. قۇجاتتا قوجابەكپەن بىرگە 9 ادام قوسا ۇستالعانى  كەلتىرىلگەن. ولاردىڭ تاعدىرى نە بولعانى بەلگىسىز، ءالى جۇمباق قالۋدا.

ءبورىباي كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرىپ، باسقارعاندار تۇگەلدەي ۇستالىپ، سارباسوۆ ارناي، سارباسوۆ جابىقباي، سارباسوۆ عابدوللا، ءنۇسىپوۆ شاتىرباي، شاتىرباەۆ ەسبولات، قانابەكوۆ-شيىرباەۆ مۇحامەدعالي، جيدەباەۆ ءابدىراحمان، قىليەۆ بيسەباي، قىليەۆ قالدىباي، قىرباسوۆ قالي، قىرباسوۆ حاليت ۇشتىك ۇكىمىمەن رسفسر زاڭىنىڭ 58 باپ، ءىى تارماعىمەن بارلىعىنا اتۋ جازاسى بەرىلىپ، ورىندالعانى تۋرالى «ادىلەت»، الماتى، 8 باسىلىم، 2004 جىلى شىققان «ازالى» كىتاپتا بەرىلگەن. ءبورىباي كوتەرىلىسى كەڭەس وكىمەتى وزبىرلىعىنا قارسى حالىقتىڭ سوڭعى كوتەرىلىسىنىڭ ءبىرى بولدى. كەڭەستىكتەر ماۋسىم ايىندا كوتەرىلىستى باسىپ تىندى. كەڭەس وكىمەتى «ناۋرىز - ۇلىس كۇنىن» وسى كوتەرىلىستەن سوڭ 60 جىلدان استام حالىققا تويلاتتىرمادى.

ازاتتىق ءۇشىن ەل قامىن جەپ، ومىرلەرىن قيعان، 1916 جانە 1930 جىلدارى كوتەرىلىستەردى ۇيىمداستىرىپ، باسقارعان قاستەرلى ازاماتتاردى، ەڭ بولماعاندا الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى ەسكە الىپ، ۇرپاقتار ءبىلىپ جۇرەردەي شارالار جاسالسا. 26 ناۋرىز كۇنىن «ءبورىباي نەمەسە ماتاي ەلى كوتەرىلىس كۇنى» دەپ اتايتىن بولسا. ويتكەنى: كوپتەگەن ادامدار قىرىلىپ، اتىلىپ، ايدالىپ، تۇقىم دا قالمادى. «ەسكە الار ءبىزدى» دەمەكشى، كەش تە بولسا يگى ىستەر ىستەلسە. «ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى» دەپ ءىلياس جانسۇگىروۆ ايتقانىنداي، ەل اتاعىن ەرلەرى شىعارادى ەمەس پە.

ABAI.KZ