قوستانايدان قوس بىردەي اقىن باۋىرىم حابارلاستى. «وتكەن جولى تورعايداعى ۇلى جيىندا ءبىر جاقسى ۇسىنىس، قاپەرگە الارداي وي ايتىپ ەدىڭىز. ءبىز سونى قوستاپ، كوتەرمەلەپ، قولداۋ كورسەتەيىك دەسەك، ەشبىر باق بەتىندە جارىق كورمەگەن سياقتى. وسى جاعىن ەسكەرسەڭىز ەكەن» دەپتى. شىنىندا ەسكەرەرلىك وي ەدى، ەرىكسىز قولعا قالام الدىق.

توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىلعان الاش كوسەمى احاڭنىڭ تويى قازاننىڭ ءبىر جاڭاسىندا تورعايدا ءبىر-اق كۇندە دۇركىرەپ وتسە دە، ءبىر جىلعا تاتىرلىق جاڭالىق-جاقسىلىقتارىمەن جان جۇرەگىمىزگە جازىلىپ قالدى. وسىدان وتىز جىل بۇرىن اراعا اتتاي الپىس جىل سالىپ  «اقتالعان» احاڭدى تۋعان جۇرتىمەن قاۋىشتىرىپ تورعايدا ايلاپ جۇرگەن كۇندەرىمىز جادىمىزدا جاڭعىردى. وتىز جىل بۇرىنعى تورعاي ەلى (وسى اتتاس ەنتسيكلوپەديامىز دا جارىققا شىققان) قانداي ەدى؟!. وتىز جىل بۇرىن ءبىز قانداي ەدىك؟!. ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر، دوڭگەلەنگەن دۇنيە دەيمىز دە...

ءبىر كۇندى الدىمىزعا سالىپ جەتكەندىكتەن تورعاي باسىنداعى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي مۋزەيىن ابدەن ارالادىق. شيرەك عاسىر بۇرىن وسى مۋزەيدىڭ جاساقتالىپ جاتقانىن كوزبەن كورىپ، قول كومەگىمىزدى دە بەرگەنبىز. جاڭارعان، جاڭعىرعان مۇراجاي جۇتىنىپ-اق تۇر. قوس الىپتىڭ عانا ەمەس، كۇللى تورعاي ولكەسىنىڭ شەجىرەلى جىلناماسى! ەردى ەلى تۋعىزادى، كونە دە جاڭا تورعايدان كىمدەر تۇلەپ ۇشپادى دەيسىز؟!.  الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شوعىرى... جۇلدىزدى اقىندار شەرۋى... وقىمىستى عالىمدار القاسى... تۇلعالار تۇنباسى، تۇڭعىشتار اللەياسى... كيەلى تورعاي توپىراعىنا ەرىكسىز باسىڭدى يەسىڭ.

«احمەتتانۋ: كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى» اتتى عىلىمي بايانداما جاسادىق. ارينە، قازاقپىز عوي، كەم-كەتىكتى تىزبەلەپ ۇلى تويدىڭ شىرقىن بۇزۋ ابەستەۋ ءىس، ايتسەدە تىرلىگىمىزدەگى اسىرە ناۋقانشىلدىقتى، عىلىمداعى جاداعاي جاساندىلىق پەن پاتۋاسىزدەۋ جالعاندىقتى ايتپاسىمىزعا تاعى بولمادى. تورعاي-قوستاناي تۋعىزعان تاعى ءبىر قايراتكەر الىپ تۇلعا مۇحامەتجان سەراليننىڭ دە بيىل مەرەيلى 150 جىلدىعى ەكەنىن ەسكە سالدىق. «الاش» پارتياسىنا ۇيتقى بولعان «قازاق» گازەتىنەن ەكى جىل بۇرىن ىرگەدەگى ترويتسكى شاھارىندا جالعىز ءوزى قازاقتىڭ تۇڭعىشى  – «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارعانىن ۇمىتۋعا بولار ما؟!. اقيقاتىن ايتساق، بولاشاق پۋبليتسيست، دارىندى رەداكتور احاڭنىڭ قالامگەرلىك ءھام قايراتكەرلىك تۇساۋىن كەسكەن وسى «ايقاپ» پە؟!. ونىڭ قالامىن ۇشتاۋعا سەپتەسكەن قانداسى، قۇرداسى ءوزى اقىن، ءوزى جۋرناليست  مۇحاڭ ەدى عوي. ال قازاقتىڭ تۇڭعىش گازەتى قايسى دەگەندە سوناۋ 1911 جىلى قيىرداعى وردا مەن ورالدا «قازاقستان» باسىلىمىنىڭ كىندىگىن كەسكەن ەلەۋسىز بۇيريننىڭ، احاڭ مەن مۇحاڭنىڭ تاعى ءبىر قۇرداسىنىڭ ەسىمى ەسكە ورالادى. 1925 جىلعا شەكتى «قىرعىز» اتانعان ۇلتىمىزدىڭ اتىن اقپاتشا زامانىندا تۋرا اتاپ، مەملەكەتىن تۇستەپ تۋ قىلعان سول تۇلعاعا قانداي قۇرمەت كورسەتە الدىق؟!. «قازاقستانىن» جاۋىپ، قازاقستاننان قۋدىق. «الاششىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن عايباتتى ارىزداردى قىر سوڭىنان بوراتىپ، قيىرداعى دۋشانبەدە قىزى ەكەۋى بىردەي 1933 جىلى ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ، اشتان قاتتى ەمەس پە؟!. سالتاناتتىڭ ۇستىندە وسىنداي-وسىنداي سالماعى اۋىرلاۋ ويلاردى دا ايتۋعا تۋرا كەلدى. كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن جاڭا قازاقستانىمىزعا جالپاق، جالپىلاما ماقتاۋ ەمەس، سىن-سىناقتار دا كەرەگىرەك شىعار.

ال ەندى ۇسىنىمىزعا كەلسەك، ونى سوناۋ 2013 جىلى قوستاناي تورىندە تالاي ايتقانبىز، شەندىلەردىڭ ءوزىن ۇيىتىپ، ماقۇلداتقانبىز. «قازاق» گازەتىنىڭ (1913 – 1918) عاسىرلىق مەرەيتويىن وتكىزبەك بولىپ قوستاناي قالاسىندا ءبىرشاما اۋرە بولعان كەزدەرىمىز بار-تۇعىن. بىراق...

وزگە جۇرتى كوبىرەك، ءوز ءتىلىن تورگە شىعارا الماعان  قوستانايعا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن اسقاقتاتاتىن ناقىشتار كەرەك-اق. قوستاناي وبلىسى اكىمدىگىنىڭ عيماراتى الدىندا بيىك تىك شانشىلعان تۇعىر (ستەللا) تۇرعىزىپ، قوس قاپتالىنا قوس كىتاپ – «ايقاپ» پەن «قازاقتى» بەينەلەسەك دەگەن ۇسىنىمىز سول كەزدە ايتىلىپ ەدى. بۇل ۇسىنىس ءالى دە كوكەيىمىزدە تۇر. سول سەبەپتى ۇلكەن مىنبەردەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى  مەن قوستاناي وبلىسى اكىمىنىڭ الدىندا تاعى دا ايتىلدى...

كەي وبلىس ورتالىقتارىنا بارا قالساڭىز، كوڭىل سۇيسىنەدى، مەنمۇندالاپ سول ولكەنىڭ پاسپورتىنا اينالعان تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىشى قاسقايىپ تۇرادى. اتىراۋ وبلىستىق اكىمدىگىنىڭ الدىندا – سۇلتان بەيبارىس، ورالدا – سىرىم باتىر، اقتوبەدە – حان ابىلقايىر... سوندا دەيمىز عوي، قوستانايدا نەگە ءبىر عاسىر بۇرىن التى ميلليون الاش بالاسىن ورگە، وركەنيەتكە سۇيرەگەن «ايقاپ» پەن «قازاق» ارداقتالماسقا...

سوۆەت زامانىنداعى يتتەن كوپ (كومپارتيا گازەتتەرى) «يسكرا» مەن «پراۆدا» اتاۋلارى ەسىڭىزدە مە؟ نەگە ءبىز «قازاقستان»، «ايقاپ»، «قازاق»، «سارىارقا»... اتاۋلارىن، الاشتىڭ اتاۋلى داتالارى مەن ايعاقتى ىستەرىن (ماسەلەن، «الاشتىڭ ءبىرىنشى سيەزى»، «قازاق كوميتەتى»، «الاش اسكەرى»، «ويان، قازاق»، «ماسا»، ت.ب.) كوككە كوتەرىپ، جۇرەگىمىزگە ءسىڭدىرىپ، داڭعىلدارىمىز بەن پاركتەرىمىزگە، باقتارىمىز بەن كافەلەرىمىزگە، مەكتەپتەرىمىز بەن مەشىتتەرىمىزگە بەرمەسكە...كىم ءبىلىپتى، قازان اۋزى جوعارى، ول كۇندەرگە دە جەتەرمىز.

قوستانايدان ۇشكىل حابار جولداعان قوس بىردەي اقىن باۋىرىم وسى ءبىر ۇسىنىستى تاعى ءبىر ءتىرىلتىپ، رۋحاني ويعا قوزعاۋ سالدى.

عاريفوللا انەس

Abai.kz