بۇگىن الەمدە 5000-7000-عا جۋىق ءتىل بار. وكىنىشكە قاراي، جىل وتكەن سايىن ءولى تىلدەر قاتارى كوبەيىپ جاتىر. قازاق ءتىلىنىڭ الەمدىك جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاي-كۇيى قانداي؟

دۇنيەجۇزىلىك رەيتينگتە نەشىنشىمىز؟

قازىر الەمدە مويىندالعان 200-گە تاياۋ مەملەكەت بار. ءبىر وكىنىشتىسى، وسىدان 10-12 جىل بۇرىن الەمدەگى كەڭىنەن قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ جۇزدىگىندە شامامەن 70-ءشى ورىندا بولعان قازاق ءتىلى كەيبىر رەيتينگتەردە 89 ورىنعا سىرعىعان. كەرىسىنشە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەڭىنەن دامۋى ءتيىس ءتىل نەگە مۇنداي كۇيگە تۇسكەن؟! حالىقارالىق زەرتتەۋلەر قانشالىقتى بەيتاراپ؟ مۇنداي كەرى كەتۋ ءۇردىسى ورىس تىلىنە دە ءتان. ساراپشىلاردىڭ الداعى ۋاقىتتا ورىس ءتىلىنىڭ ورنىن الەمدىك رەيتينگتەردە تۇرىك ءتىلى باسادى دەگەن بولجامى بەكەر ەمەس. جالپى، جۇزدىككە ءتورت تۇركى ءتىلى كىرەدى: الەمدىك تىلدەردى زەرتتەيتىن ەthnologue انىقتامالىعىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، بۇل جۇزدىكتە تۇرىك ءتىلى – 20 ورىندا، وزبەك ءتىلى – 54 ورىندا، ءازىربايجان ءتىلى – 82 ورىندا، قازاق ءتىلى – 89 ورىندا. ءبىر قىزىعى، الەمدىك رەيتينگتە قازاق ءتىلىن قولدانۋشىلار سانى 12 934 060 ادام، ياعني، «native speakers» رەتىندە كورسەتىلگەن. ال ءازىربايجاننىڭ حالىق ساناعى بويىنشا، ەلدە 10 ملن استام ادام تۇرادى، ال ءتىلدى قولدانۋشىلار سانى 13 813 750 دەپ كورسەتىلگەن. ياعني، سىرتتاعى ءازىربايجانداردى دا ساناعان. ەندى قاراڭىز، 2009 جىلعى الەمدىك زەرتتەۋلەردە قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر سانى 17,8 ملن ادام دەپ كورسەتىلىپ، وندا قازاقستاننان بولەك، قىتاي، موڭعوليا، رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستاندا تۇراتىن قازاق سانى ەسكەرىلگەن. البەتتە ءار ەلدىڭ ءوز ساياساتى بار. بۇل تۇرعىدان رەسەي مەن قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەرى بۇرمالالانادى دەپ تالاي جازىلدى. وكىنىشكە قاراي، باۋىرلاس ەلدەردە دە مۇنداي ءۇردىس جوق ەمەس. ءتىپتى، مەملەكەتتىك ساياساتقا سايكەس، ۇلتىن وزبەك دەپ كورسەتۋگە ءماجبۇر بولعان قانداستارىمىز قانشاما؟! نەگە امەريكالىق زەرتتەۋشىلەر سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتكە سىرتتاعى قازاق سانىن كىرگىزبەگەن؟ جالپى، قازاقستان ۇكىمەتى سىرتتاعى قازاقتىڭ سانىن بىلە مە؟ بۇل دا بولەك زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن تاقىرىپ.

قازاقستانداعى جاعداي قالاي؟

ارينە، بيلىك تە، قوعام بەلسەندىلەرى دە قازاقستان دەربەس مەملەكەت بولعالى ءتىلدىڭ احۋالى الدەقايدا جاقساردى دەيدى. شىنتۋايتىندا، باسقا پوستكەڭەستىك ەلدەرگە قاراعاندا قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ بۇرىنعى يمپەريا ءتىلى رەتىندەگى ىقپالى ءالى دە جوعارى ءارى ونىڭ ءىس جۇزىندە ءىس-قاعاز، ساياسات، بيزنەس ءتىلى بوپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. جاقىندا قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزعان «مۋحورياپوۆ داۋى» دا ءتىلدىڭ قانشالىقتى اۋىر دا وزەكتى تاقىرىپ ەكەنىن كورسەتتى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ءوز سوزىندە «قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ – ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ جولىنداعى ايرىقشا ماڭىزدى قادام» دەگەن ەدى. ياعني، مەملەكەت، ۇكىمەت ءۇشىن ەلدەگى 20 ملن حالىقتى قازاقشا سويلەتۋ – ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولۋى ءتيىس. ال قولدانۋشىلارى 20 ميلليونعا جەتكەن تىلدەر جوعارىداعى رەيتينگتىڭ توپ-جەتپىستىگىندە ءجۇر. سوڭعى ساناق قازاقستاندىقتاردىڭ 80 پايىزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنىن اڭعارتتى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن ادام سانى – 3 426 306 ادام، ونىڭ ىشىندە ورىس دياسپوراسىنىڭ قاتارىندا 2 ملن 113 مىڭ ادام ءتىلدى مەڭگەرمەسە، 708 مىڭنان استامى قازاقشا سويلەيتىنىن جەتكىزىپتى. بىراق كۇندەلىكتى قازاق ءتىلىن 262 مىڭ ورىس قانا قولدانادى ەكەن. سول سياقتى قازاقتىڭ 11 ملن 861 مىڭنان استامى ءتىل بىلسە، 45 مىڭنان استامى انا ءتىلىن بىلمەيتىنىن ۇيات بولسا دا مويىنداعان، بىراق 7 ملن 550 مىڭ قازاق ازاماتى ءتىلدى كۇندەلىكتى قولدانادى.

ءتىلدىڭ جاعدايىن قالاي جاقسارتا الامىز؟

ءبىزدىڭ پرەزيدەنت، ۇكىمەت، پارلامەنتكە ۇسىنىسىمىز، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازاقستان مەن جالپى الەمدىك رەيتينگتەردەگى جاي-كۇيىن جاقسارتۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن قولدايتىن حالىقارالىق ۇيىم قاجەت-اق. ماسەلەن، فرانتسيانىڭ فرانكوفونيا ۇيىمى، تۇركيانىڭ يۋنۋس ەمرە ينستيتۋتى، گەرمانيانىڭ گەتە ينستيتۋتى، ت.ب. ءتىلدى دامىتۋدىڭ، مادەني بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋدىڭ ەڭ ايشىقتى مىسالدارى بوپ سانالادى. نەگە قازاق ءتىلىن اسىرەسە قازاق دياسپوراسى كوپ شوعىرلانعان ەلدەردە كوبىرەك ناسيحاتتاماسقا؟ بايقاۋىمىزشا، قازىر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ديماشتىڭ تىڭدارماندارى مەن فاناتتارى قازاق ءتىلىن ينتەرنەت ارقىلى ۇيرەنىپ جاتىر. نەگە وسى ءۇردىستى بارىنشا قولداماسقا؟ ءسىز نە ۇسىنار ەدىڭىز؟

كامشات تاسبولاتوۆا

Abai.kz