ەلباسى قازاقستان حالقىنا ارناعان 2008 جىلعى جولداۋىندا: «تاريحي اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن ورالماندارعا بولىنەتىن جىل سايىنعى كۆوتانى 2009 جىلى 5 مىڭ وتباسىنا دەيىن ۇلعايتىپ، جىلىنا 20 مىڭ وتباسىنا جەتكىزۋىمىز كەرەك»، - دەپ كوشى-قون كوميتەتىنە ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. وسىمەن بىرگە ۇكىمەتتىڭ الدىنا جاڭا مىندەت قويىپ، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولىپ ەدى.

ەلباسىمىزدىڭ ۇستانعان وسى سارا ساياساتى ءبىر مەزگىل توقىراۋعا بەت العان قازاق كوشىنە جاڭا سەرپىن بەرىپ، تالاي جاننىڭ ساناسىنا ساۋلە شاشتى. كوگىلدىر تۇمانعا اينالىپ بارا جاتقان كوشتىڭ الدىنان جارقىراپ كۇن شىققانداي، الىستاعى اعايىننىڭ دا جانارىنان ءۇمىت ۇشقىنى جىلتىرادى. وڭ قۇلاعى شىڭىلداپ، اتاجۇرتتان حوش-حابار كۇتتى.
كوش تۋرالى ويلاعاندا كولەڭكەلى قۇبىلىستارعا كوپ ۇڭىلە بەرمەي، ەلىمىز بەن جەرىمىزدە جەمىس بەرگەن تابىستارىمىزدى دا كورە بىلسەك، اللاعا شۇكىر دەگىمىز كەلەتىنى دە وتىرىك ەمەس. قاندىبالاق جىلداردىڭ ەلەسىن ۇمىتىپ، ەسىمىزدى جيىپ، ەتەگىمىزدى جابا باستاعان بۇگىنگى باقىتتى زاماندا بارىمىزدى باعالاپ، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن ونان ارى بەكەمدەي بەرۋدەن ۇتپاساق ۇتىلماسىمىز انىق. وسى جاعىنان قاراعاندا، «نۇرلى كوشتىڭ»  باستاماسى، ارينە، قازاق سىندى حالىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاۋەلسىزدىگى مەن تابانىمەن باسقان قاسيەتتى دالاسىنىڭ كيەسىن اسىرماسا كەمىتپەيتىندىگىنە كامىل سەندىرىپ ەدى.

ەلباسى قازاقستان حالقىنا ارناعان 2008 جىلعى جولداۋىندا: «تاريحي اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن ورالماندارعا بولىنەتىن جىل سايىنعى كۆوتانى 2009 جىلى 5 مىڭ وتباسىنا دەيىن ۇلعايتىپ، جىلىنا 20 مىڭ وتباسىنا جەتكىزۋىمىز كەرەك»، - دەپ كوشى-قون كوميتەتىنە ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. وسىمەن بىرگە ۇكىمەتتىڭ الدىنا جاڭا مىندەت قويىپ، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولىپ ەدى.

ەلباسىمىزدىڭ ۇستانعان وسى سارا ساياساتى ءبىر مەزگىل توقىراۋعا بەت العان قازاق كوشىنە جاڭا سەرپىن بەرىپ، تالاي جاننىڭ ساناسىنا ساۋلە شاشتى. كوگىلدىر تۇمانعا اينالىپ بارا جاتقان كوشتىڭ الدىنان جارقىراپ كۇن شىققانداي، الىستاعى اعايىننىڭ دا جانارىنان ءۇمىت ۇشقىنى جىلتىرادى. وڭ قۇلاعى شىڭىلداپ، اتاجۇرتتان حوش-حابار كۇتتى.
كوش تۋرالى ويلاعاندا كولەڭكەلى قۇبىلىستارعا كوپ ۇڭىلە بەرمەي، ەلىمىز بەن جەرىمىزدە جەمىس بەرگەن تابىستارىمىزدى دا كورە بىلسەك، اللاعا شۇكىر دەگىمىز كەلەتىنى دە وتىرىك ەمەس. قاندىبالاق جىلداردىڭ ەلەسىن ۇمىتىپ، ەسىمىزدى جيىپ، ەتەگىمىزدى جابا باستاعان بۇگىنگى باقىتتى زاماندا بارىمىزدى باعالاپ، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن ونان ارى بەكەمدەي بەرۋدەن ۇتپاساق ۇتىلماسىمىز انىق. وسى جاعىنان قاراعاندا، «نۇرلى كوشتىڭ»  باستاماسى، ارينە، قازاق سىندى حالىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاۋەلسىزدىگى مەن تابانىمەن باسقان قاسيەتتى دالاسىنىڭ كيەسىن اسىرماسا كەمىتپەيتىندىگىنە كامىل سەندىرىپ ەدى.

الىستاعى قانداستاردىڭ ىسجۇزىندىك جاعدايىمەن سالىستىرعاندا بۇل باعدارلامانىڭ وتانعا ورالۋشىلارعا كوپتەگەن تيىمدىلىگى بار ەدى.
جوبانىڭ ماقساتىنداعى وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جانە جوبا قاتىسۋشىلارىنىڭ الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ مۇددەسىمەن شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردى، وتانداستاردى ەرىكتى نەگىزدە ۇتىمدى قونىستاندىرۋدىڭ اۋەلگى باعىتى دا تەرىس بولعان جوق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى اۋماقتىق دامۋ ستراتەگياسىنا سايكەس: سولتۇستىك، وڭتۇستىك جانە ورتالىق اۋماقتىق دامۋ كىندىگى دەپ اتالاتىن نەگىزگى قونىستاندىرۋ ماكروايماقتارىنىڭ بارلىعى دا ورالۋعا ءتيىستى اعايىندارعا وتە ۇيلەسىمدى ەدى. كوشباسشى قالالار مەن تىرەك قالالاردا 30 سەرپىندى جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەڭبەك رەسۋرستارىنا قاجەتتىلىك 390 مىڭ ادامدى قۇراسا، جات جەردە جۇمىسسىز جۇرگەن قاراكوز ۇل-قىزدارىمىزدان تارتۋدىڭ ورايى تۋعانىن دا اڭعارتقان بولاتىن.
دامۋ الەۋەتى جوعارى جانە ورتاشا سەلولىق ەلدى مەكەندەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سەلولىق اۋماقتارىن دامىتۋدىڭ 2004-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس قونىستاندىرۋدا سولتۇستىك اۋماقتىق دامۋ كىندىگى بويىنشا - 342,2 مىڭ ادامدى، وڭتۇستىك كىندىك بويىنشا - 898,6 مىڭ ادامدى، ورتالىق كىندىك بويىنشا - 77,7 مىڭ ادامدى قۇرايتىندىع دا ايتىلىپ ەدى. الىستان كەلىپ جاتقان اعايىندارىمىزدا ورتاق ءبىر كەمشىلىك بار دەلىنسە، ول ءبارىمىزدىڭ بىردەن الماتىعا عانا ەنتەلەپ، سولتۇستىك نەمەسە ورتالىق، شەت ايماقتارعا ۇركە قارايتىندىعىمىز دەر ەدىك. شىن مانىنە كەلگەندە، قيىر قونىپ، شەت جايلاپ، تاعدىردىڭ قيلى سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن اعايىنداردىڭ ىستىق-سۋىقتان قورقا قوياتىنداي ەش ءمانى جوق. مۇمكىن ۇگىتى جاقسى بولىپ، ۇمىتىنە ۇكى بايلاسا، جىرتىعىمىزعا جاماۋ، تۇندىگىمىزگە تىرەۋ بولاتىن سولار ەدى.

«نۇرلى كوش» جوباسىنداعى «شەكاراعا جاقىن اۋماقتاردا شەكارالاس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق شەكاراعا ىرگەلەس وڭىرلەرىنىڭ باسىمدىعىنىڭ، سونداي-اق كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەڭبەك رەسۋرسى ارتىق وڭىرلەرى تاراپىنان دەموگرافيالىق قىسىمنىڭ (سىرتقى ستيحيالىق كوشى-قون) الدىن الۋ ءۇشىن، قونىستاندىرۋ ەلدىڭ توقىراۋ وڭىرلەرىندە تۇراتىن قازاقستان ازاماتتارى مەن شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردى ەرىكتى قونىستاندىرۋ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى» دەگەن باعىتتىڭ وزىندە دە ەل مەن جەردى قورعايتىن ۇلت ۇلاندارىنا دەگەن ۇلكەن سۇرانىس جاتقانداي بىلىنەدى. ارينە، جەردىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ وتىندە كەۋدەسىن وققا توسەپ، دارقان دالامىزدى قورعاعان باتىرلىق شەجىرەمىزدىڭ قاسيەتى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنان تابىلىپ جاتسا، تاريحتىڭ سەنىمىن اقتاعان بولار ەدىك. كەشە عانا قىتايدان كوشىپ كەلگەن (1962 جىلعى كوشتى ايتامىن) بىرنەشە ءجۇز مىڭ قازاقتىڭ بۇگىندە ەلىمىزدىڭ شىعىس قاقپاسىن تياناق ەتىپ، ۇلارداي شۋلاعان ۇرپاعىمەن قازاقتىعىمىزعا وزىندىك ەسەسىن قوسىپ وتىرعانى - سونىڭ ءبىر مىسالى عانا. ەسكى تاريحتىڭ ەلەسىنە بوي ۇرساق، سو-ناۋ شىڭعىسحان زامانىندا موڭعول قولىنا قانات بىتىرگەن، ونى قۋاتتى قوسىنعا اينالدىرىپ، الەمدى سىلكىندىرگەن تۇركىلەر ەكەنىنە سەنسەك، ءوز باۋىرلارىمىزدى قۇشاعىمىزعا تارتۋدىڭ، قارا ورمانداي قازاقتىڭ ءبىرىن-ءبىرى قالقان ەتۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءتىپتى دە سەزىنە تۇسكەن بولار ەدىك. قازاق وسىنداي ۇعىمدار توڭىرەگىندە «ءتىس كەتسە، ءتىل توڭار»، «شەتكى ءۇي كوشسە، ورتاڭعى ءۇي شەت بولار»، «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار»، «كورشىڭدى ۇرى دەمە، وزىڭە-ءوزىڭ ساق بول» دەگەن سياقتى ماقال-ماتەدەردى ايتادى. ولاي بولسا، شەكارالىق اۋماقتاردى قونىستانىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى قىمتاپ وتىرساق، ىستىق باۋىرىمىزعا سۋىق جەلدىڭ كىرە المايتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى جاعداي.

جوباعا قاتىسۋشىلاردىڭ جانە ورنالاستىرۋ ايماقتارىنا بىرگە قونىس اۋدارعان ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جوباعا قاتىسۋشىلاردىڭ ساناتى مەن قونىستاندىرۋ ايماقتارى بويىنشا سارالانعان الەۋمەتتىك قولداۋ الۋى نەمەسە سونىڭ العاشقى جەڭىلدىكتەرى نەگىزىندە، ەڭ الدىمەن، تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا تۇرعىن ءۇي زايمىن بەرۋدى قامتۋىنىڭ ءوزى الىستان ارىپ-شارشاپ  كەلگەن اعايىنعا ۇلكەن دەمەۋ ەكەنىن كورسەتكەن-ءدى.

وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى وزىنەن بۇرىنعى كوشi-قون ساياساتىنداعى كەمشiلiكتەردi جويۋدى كوزدەگەن بولاتىن. سونداي-اق iشكi-سىرتقى كوشi-قوندى بiر-بiرiنەن بولە جارماۋ، ەلiمiزگە كوشiپ كەلۋگە نيەتتi قانداستارىمىز بەن وتانداستارىمىزعا بارىنشا ءتيىمدى جاعداي جاساۋ باعىتىندا جاڭا جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىسىپ ەدى.

ۇكiمەتتە وسى باعدارلامانى ماقۇلداعاننان كەيiن، كوشى-قونعا جاۋاپتى قۇزىرەتتى ورگاندار اۋىل شارۋاشىلىعى، قارجى، بiلiم، دەنساۋلىق، يندۋستريا مينيسترلiكتەرiمەن بiرگە بارلىق وبلىستاردا بولدى. العاشقى بولجام بويىنشا، باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى كەزەڭiندە ءۇش جىلدىڭ iشiندە 60 مىڭ وتباسىن الىپ كەلۋدە جوسپارلانعان بولاتىن. ولاردى،  الدىمەن  سولتۇستiك وبلىستارعا، ودان كەيiن ورتالىق وبلىستارعا ورنالاستىرۋ كوزدەلىپ ەدى. اسىرەسە، جۇمىس كۇشi جەتiسپەي جاتقان، ەكونوميكا قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان وڭiرلەر - سولتۇستiك وڭiرلەر. شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، سولتۇستiك قازاقستان، قوستاناي، اقتوبە وبلىستارىنا ادام رەسۋرسى كوبiرەك قاجەتتىلىگى قارالىپ ەدى.

پرەزيدەنتتىڭ قولداۋىمەن ۇكىمەتتىڭ بەكىتۋىنەن وتكەن وسى شارا توڭىرەگىندە وبلىستاردىڭ دا وڭ شارالار اتقارا باستاعانى بارشامىزدى قۋانىشقا بولەگەن بولاتىن.
سول كەزدەگى دەرەك بويىنشا، اقمولا وبلىسىنا ورنالاساتىن ءتورت مىڭ وتباسىنىڭ العاشقى ازىرلىگى رەتىندە كوشى-قون سالاسىنىڭ ماماندارى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ باستاپقى وڭىرلىك جوباسىن ازىرلەگەن حابارى دا جەتىپ ەدى. اتاپ ايتقاندا، وبلىس ورتالىعى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ شەتىندەگى قىزىلجار (كراسنىي يار) كەنتىنىڭ جانىنان 30 گەكتار جەر بەلگىلەنىپ، ونىڭ قازىعى قاعىلعاندىعى ايتىلعان.  مۇنداي شارانىڭ وبلىس اۋماعىنداعى ەكى قالا جانە 11 اۋدانىندا قولعا الىنا باستاعانى حابارلانعان-دى.
قىتاي جاعىمەن كورشىلەس وتىرعان شىعىس قازاقستان جانە الماتى وبلىستىق كوشى-قون دەپارتامەنتتەرىنىڭ دە ءوز دەڭگەيىندەگى جۇمىستاردى تىڭعىلىقتى اتقارىپ، سىرتتاعى اعايىننىڭ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى توڭىرەگىندە وتانىنا ورالۋىنا وڭتايلى جۇمىستار اتقارىپ جاتقانى دا ەمىس-ەمىس جەتىپ جاتتى.
دەمەك، وسىنىڭ ءبارى الىستاعى اعايىننىڭ وتانىنا ورالۋ وت سەزىمىن ونان ارى الاۋلاتا تۇسەتىن جاقسى ويلارعا جەتەلەگەن بولاتىن.

«داۋدىڭ باسى - دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، كوپ وتپەي قىزىل ءورت - سول قىزىلجاردان باستالدى. سالىنعان قۇرىلىستىڭ ساپاسىزدىعى مەن ونداعى ورالمان تۇرعىندارىنىڭ جۇمىس جانە ءبىلىم الۋ جاعىنداعى قول جەتىمسىزدىگى اقپاراتتا از شۋ بولعان جوق. ءسويتىپ، ەندىگى جەردە «نۇرلى كوشتىڭ» پايدالى جاقتارىن ايتۋشىلاردان كورى، ونىڭ كەمشىلىگىن قازۋشىلار كوبەيدى دە باسى تاۋداي، اياعى قىلداي كۇيگە ءتۇستى. سونىمەن قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك كوش-قون كۆوتاسى مۇلدەم بەرىلمەيتىن كۇيگە بەت بۇرىپ قانا قالماي، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا اياقسىز قالىپ بارادى. «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلاماسىنا ساي ورالماندارعا قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسى رەتتەلەدى دەگەنمەن، بۇل ماسەلەنىڭ دە ناقتىلى ونىمدىلىىگ ءالى دالەلدەنگەن جوق.

شىن مانىندە حالىقتىق كوشى-قون ءۇشىن «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ كوپتەگەن تيىمدىلكتەرى بار ەدى. ول ورالماندار ءۇشىن عانا ەمەس، وتان تۇتاستىعى مەن ەل بىرلىگىنە ساياتىن جاقتان دا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە بولاتىن. الايدا، كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاۋشى ازماتتاردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ تومەندىگى مەن قاراپايىم حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ شەبەرلىگىنىڭ شەكتىلىگى ماسەلە ءمانىنىڭ كەرى باعىتقا بۇرىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتتى.

شىن مانىندە، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ شارتتى ەڭبەكپەن قامتۋ جوباسىن ىسكە اسىرۋدا (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت الاسىنداعى «اسار» ىقشام اۋدانىنان باسقا جەردە) ورالمانداردىڭ  كوپشىلىگىنە ولاردىڭ كىرىستەرىنىڭ جوقتىعىنان نەمەسە جەتكىلىكسىزدىگىنەن يپوتەكالىق نەسيەلەندىرۋ تەتىكتەرىنىڭ قول جەتىمسىزدىگى كورىنىس تاپتى.
كەلىپ جاتقان جəنە «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنا قاتىسۋعا تىلەك بىلدىرگەن ورالمانداردىڭ كوپشىلىگىندە ۇسىنىلعان جوعارى جالاقىلى جۇمىس ورىندارىنا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ءۇشىن قاجەتتى ماماندىعى مەن بىلىكتىلىگى از بولدى. ەكىنشى جاعىنان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار باعدارلامانى əزىرلەۋ جəنە جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ءوتىنىم بەرگەن كەزدە، وزدەرى مəلىمدەگەن جۇمىس ورىندارىنىڭ جەتكىلىكتى سانىن اشۋ مەن تالاپ ەتىلگەن ساپاسىن قامتاماسىز ەتە المادى. مىسالعا، 2010 جىلى باستالعان اقتوبە وبلىسىنداعى پيلوتتىق جوبا بويىنشا سالىنعان 300 پəتەردىڭ 271 پəتەرىنە نەمەسە 90%-نا ەشكىم قونىستانباعان، شقو-دا 363 ءۇيدىڭ 170-نە نەمەسە 47%-نا ەشكىم قونىستانباعان. 2009 جىلعى پيلوتتىق جوبالار بويىنشا دا پروبلەمالار ساقتالۋدا - اقمولا وبلىسى بويىنشا 276 ءۇيدىڭ 257-سىنە عانا قونىستانعان، ال شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ قالاسىندا جوسپارلانعان 200 پəتەردىڭ 100 پəتەرىنە ەشكىم قونىستانا الماعان.

مۇنىڭ ءبارى وڭىرلەردى əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ورالمانداردى قونىستاندىرۋ پروتسەسىن رەتتەۋ ءۇشىن əكىمشىلىك جəنە ىنتالاندىرۋشى سيپاتتاعى ايقىن تەتىكتەردى بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگىن ايقىن ۇعىندىردى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ۇكىمەتتىڭ الدىندا الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەن كوشىپ كەلەتىن قانداستىرىمىزدىڭ قازاقستاندىق قازىرگى قوعامعا تەزىرەك ءسىڭىسىپ  كەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بۇرىنعى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن قايتا قاراپ، جەتىلدىرگەن تۇردە جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگىنىڭ تۋىنداپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.

عاسىرلار قويناۋىنان سۋىرىلعان قازاق كوشى تالاي ءور-ەڭىستەردى، جاۋىن-شاشىندى باسىنان كەشىرىپ كەرۋەنىن تالاي دوعارىپ، اتاندارىن تالاي رەت قايتا قومداعان بولاتىن. ويپاڭ جەرگە ازىراق ايالداعان بۇگىنگى «نۇرلى كوش»-تە عاسىر قايقاڭىنا قاراي بەت تۇزەپ، ءوزىنىڭ جازيرالى جاسىل قويناۋىنا كەرەگەسىن قايتا جايادى دەگەن ۇمىتتەمىز. اتى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ «نۇرلى كوشى»، ارينە، نۇرلى بولۋعا قاقىلى. ەل باسى باستاعان يگى باستامانىڭ اياقسىز قالمايتىنىنا كامىل سەنەمىز!

Abai.kz