جەتەلى «جەتى جۇرتقا» جەتەدى
سونىڭ ارقاسىندا بۇل ەلگە ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىمداي باۋىر باستىم، دەيدى بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتباي
- تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى، الەم مەملەكەتتەرى اراسىندا مادەني-رۋحاني جادىگەرلەر الماسۋدىڭ وزىندىك قالىپتاسقان ۇردىستەرى بار عوي. بۇل ۇلگىلەردىڭ عاسىرلار بويى ءبىر ەلدىڭ قۇنتتىلىعى مەن تياناقتىلىعى ارقىلى ەكىنشى جۇرت تاريحىنا تيگىزىپ كەلە جاتقان پايداسى وتە زور. سۇحباتىمىزدىڭ بەتاشارىندا وسى جاعداياتقا توقتالىپ، ونى تانىمدىق تۇرعىدان ناقتى-ناقتى مىسالدارمەن تۇجىرىمداپ وتسەڭىز.
سونىڭ ارقاسىندا بۇل ەلگە ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىمداي باۋىر باستىم، دەيدى بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتباي
- تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى، الەم مەملەكەتتەرى اراسىندا مادەني-رۋحاني جادىگەرلەر الماسۋدىڭ وزىندىك قالىپتاسقان ۇردىستەرى بار عوي. بۇل ۇلگىلەردىڭ عاسىرلار بويى ءبىر ەلدىڭ قۇنتتىلىعى مەن تياناقتىلىعى ارقىلى ەكىنشى جۇرت تاريحىنا تيگىزىپ كەلە جاتقان پايداسى وتە زور. سۇحباتىمىزدىڭ بەتاشارىندا وسى جاعداياتقا توقتالىپ، ونى تانىمدىق تۇرعىدان ناقتى-ناقتى مىسالدارمەن تۇجىرىمداپ وتسەڭىز.
- قازىرگى وركەنيەت تۇرعىسىنان العاندا، بۇگىنگى جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋى مەن رۋحاني ۇستەمدىگىنىڭ كەپىلى، تۋريستىك ساياحاتتاردىڭ «التىن جۇلگەسى» بولىپ وتىرعان «مادەني-رۋحاني تۇرعىداعى جادىگەرلەر الماسۋدىڭ قالىپتاسقان» ءۇردىسى تاريحي تراگەدياعا تولى. سوناۋ قادىم عاسىرداعى داري پاتشانىڭ قۇدىستاعى قاسيەتتى اسىل تاس پەن قۇدايى اسا تاياقتى بابىل يمپەرياسىنىڭ قازىنا سارايىنا الىپ كەلگەنىنەن باستالعان «ءۇردىس» الەكساندرياداعى ميلليونداعان جادىگەرلەر مەن جازبالاردىڭ مۋزەۋمعا جيناقتالۋىنا، ۇندىستەر مەن پەرعاۋىندار وركەنيەتىنىڭ عاجايىپ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تونالۋى مەن قولدى بولۋىنا جالعاستى. مۇنداي تالان-تاراجدان ءبىزدىڭ دالامىز دا ايتارلىقتاي زارداپ شەكتى. اتاقتى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» كەشەنىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى مەن التىن قۇيمالارى رەسەي يمپەرياسى مۇراعاتتارىنىڭ ەنشىسىنە اينالدى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، ەسەپكە تىركەلگەن 42 مىڭنان استام دالا جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ 40 مىڭعا جۋىعى ءوزىنىڭ تابيعي ءارى تاريحي وتانىنان جىراقتا: گەرمانيا، فرانتسيا، رەسەي، انگليا مەملەكەتتەرىندە قالىپ وتىر. ال قياقتىداعى (رەسەي) ءبىرجارىم عاسىردان بەرى ءۇيىلىپ جاتقان كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاعدىرى جانىڭدى جارالايدى. قازىر بۇل تاريحي مۇرالار كەزىندەگى وتارلاۋشى ەلدەردىڭ تابىس كوزىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استامىن قۇرايتىنى بەلگىلى. ساياحاتشىلار مەن عالىمدار، سونىڭ ىشىندە قىتاي زيالىلارى دا ءوزىنىڭ تاريحي مۇرالارى مەن جازبالارىن كەزىندە قانجىعاسىنا بايلاپ كەتكەن سول ەلدەرگە بارىپ زەرتتەۋگە ءماجبۇر.
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، بىزگە كونە مۇرالاردىڭ قازىناسىنداي كورىنەتىن قىتاي جۇرتى ءوزىنىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىنىڭ قولدى بولۋى جاعىنان مىسىر مەن ۇندىستەردەن كەيىنگى ورىندا تۇر. «اپيىن سوعىسى»، «سەگىز مەملەكەتتىڭ جاۋگەرلىگى»، «گومينداڭ» تۇسىندا وركەنيەت جەتىستىكتەرى مەن تاريحي جازبالار، مەملەكەتتىك ارحيۆتەر تۇبىرىمەن قولدى بولىپتى. بەيجىڭدەگى ايگىلى ەۋرازيالىق كونە وركەنيەتتىڭ اسقان ۇلگىسى، گاليكارناس ماۆزولەيىمەن تەڭدەستىرە باعالانعان «يۋان ميڭ يۋان» پاتشا باقشاسىنداعى التىن جالاتقان قابىرعالار مەن ورنەكتەردى جاتجەرلىكتەر 1860 جىلى جۇرناعىن دا قالدىرماي اكەتىپتى. ەميل زوليا مۇنى «شىعىس وركەنيەتىنىڭ باتا وقىرى» دەپ اتاعان ەدى. قازىرگى جاريالانىپ جاتقان كونە مۇرالاردىڭ دەنى شەتەلدە جيىرماسىنشى-ەلۋىنشى جىلدارى بەلگىلى بولعان جادىگەرلەر. سونىڭ ىشىندە، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى دۋنحۋانداعى كەرىشتەن ويىلعان تاڭعاجايىپ مىناجاتحاناداعى كونە تۇركى، قىتاي، تيبەت، سانسكريت، سوعدا سياقتى 17 تىلدە جازىلعان (سونىڭ ىشىندە حۇدام بىتىك، ياعني تۇركى ارپىمەن كەستەلەنگەن 10 مىڭ، قىتايدىڭ تاڭبا جازۋىمەن جازىلعان 58 مىڭ ورام) جازبا مۇرالاردى 1907 جىلى ۋاڭ داۋشى دەگەن تاقۋا تەگى ماديار ستەينگە ساتىپ جىبەرىپتى. ول بۇل قولجازبالاردى 60 ساندىققا سالىپ، 36 تۇيەگە ارتىپ، ەۋروپاعا الىپ كەتىپتى. وعان كوزلوۆ سياقتى رەسەي اتجالماندارى ارالاسىپ، ستەيننەن قالعان قولجازبالاردى ءوز يىنىنە تارتىپ ەرميتاجعا وتكىزگەن. قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنداعى قولجازبالاردىڭ دەنى سونداي تالان-تاراجبەن كەلگەن مۇراعاتتار. وسى كۇندەرى قىتايداعى ەڭ داۋلى ماسەلە: «ستەين مەن ۋاڭ داۋشى «مادەنيەت قاراقشىسى ما، جوق وركەنيەتتى قۇتقارۋشى ما؟ ەگەر ول قولجازبالار ۇڭگىردىڭ قۋىسىندا تىعۋلى كۇيىندە جاتا بەرسە، نە ءشىرىپ كەتسە، تابىلعان كۇننىڭ وزىندە «مادەني توڭكەرىس» تۇسىندا جويىلىپ كەتەر مە ەدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋدا بولىپ تۇر. جۇبانىشتىسى، ول قولجازبالار ەۋروپانىڭ تابالدىرىعىن اتتاسىمەن زەرتتەلە باستاپتى. سونىڭ جەلىسىندە نەمىستەر مەن فرانتسۋزدار ىرگەلى جەتىستىكتەرگە جەتىپتى. ەڭ العاش رەت 1916 جىلى ميۋللەر عىلىمي حابارلاما جاساعاننان كەيىن بارىپ تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ ەكىنشى ءبىر تىنىسى اشىلىپ، بۇرىنعى كونە سيريالىق قارىپ نەگىزىندە تۇزىلگەن نايمانداردىڭ «حۇدام بىتىك» اتالعان سۇيرەتپە جازۋىنا «ۇيعىر جازۋى» دەگەن جاناما ات بەرىلىپتى. ءسويتىپ، «مادەني الماسۋلار» بارىمتا ارقىلى ىسكە اسىپتى. ەڭ سوڭعى ءبولىس ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باس-اياعىندا جۇرگىزىلىپتى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرىلعان سوڭ عانا زاڭدى تۇرعىدان رەتتەلە باستاعانى ءمالىم.
ال بۇل جىلدارى قىتايدىڭ ىشكى قوعامىنىڭ وزىندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس باستالىپ، بۇكىل ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ كەپىلى - تاڭبالى ءارىپتى جەڭىلدەتىپ وزگەرتۋ رەفورماسى، جاپون سوعىسى، گومينداڭ مەن گۋنساڭدان قوزعالىستارى قوعامدى جانتالاستىرىپ، «مادەني-رۋحاني الماسۋ» مىندەتىن اتقارۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. ال ءبىز بۇل ۋاقىتتا ماتىندىك جانە تۇسىندىرمەلىك تۇرعىدان ەسكىرگەن ي.ءبيچۋريننىڭ ءتارجىمالارىن، نە شەتەلدىكتەردىڭ ەكىنشى، نە ءۇشىنشى كوزقاراسپەن پايىمدالعان قۇجاتتارى مەن زەرتتەۋلەرىن پايدالانۋمەن شەكتەلدىك. ل.ن.گۋميلەۆ تە سول سارىنعا جۇگىندى.
سەكسەنىنشى جىلداردان باستاپ قىتايدىڭ كونە جازبالارى ەرەكشە قارقىنمەن جانە جەدەل قولعا الىندى. شەتەلدەگى جادىگەرلەردىڭ كوشىرمەلەرى شۇعىل جيناقتالىپ، باسىلدى. ءسويتىپ، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي، ياعني «بارلىق قاقپا سىرتقا قاراي ەركىن اشىلعان سوڭ»، «مادەني الماسۋدىڭ» نەگىزگى باعىتى سىرتتان ىشكە قاراي جۇرگىزىلدى. جالپى، قىتايدىڭ «مادەني الماسۋ ۇردىسىنە» كەلەتىن بولساق، وندا «تەڭىزدى تۇپتەن قوزعاۋعا» تۋرا كەلەدى. قىتاي فيلوسوفياسى مەن ادەبيەتى تاريحىنىڭ كىلتى مەن كوڭىلىن تاپپاساڭ، بۇل ۇلتتىڭ قۇپياسىن اتوم يادروسىنىڭ كۇشىمەن دە جارا المايسىڭ.
- ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن بارلىق اقپارات كوزدەرىنە قىتاي مەملەكەتىنىڭ ەسىگى جابىق بولعانى وزىڭىزگە ءمالىم. ەندىگى جەردە بۇل ەلدەن ءبىز تاريح، رۋحانيات، عىلىم سالالارى بويىنشا نەنى ىزدەۋگە ءتيىسپىز؟ ەگەمەندىكتەن كەيىنگى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە قانداي قۇندىلىقتارعا قول جەتكىزدىك؟
- الپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى قىتاي مەملەكەتى سىرتقا عانا جابىق مەملەكەت بولىپ قالعان جوق، مەملەكەتتىڭ ءوز ىشىندە دە «جابىق» ساياسات ۇستاندى. قوعامدىق عىلىممەن ەمىن-ەركىن اينالىسا الاتىنداي مۇمكىندىك ەشكىمدە بولعان جوق. مىسالى، ەلۋىنشى جىلدارى ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىندا قازاق كافەدراسىن اشقان، سول جىلدارى «مايتري سميت نوم بىتىكتى» كونە تۇركى تىلىنەن اۋدارعان عۇلاما گىڭ شىمين ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىن سەكسەنىنشى جىلدارى گەرمانيادا جالعاستىرىپ، جاريا ەتتى. ول جۇمىس 2006 جىلى عانا بەيجىڭدە باسىلىپ شىقتى. ارحيۆ، كىتاپحانا سياقتى مەكەمەلەردەگى كونە قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوزى تاۋەكەلدىڭ ءىسى بولاتىن. دەمەك، بۇل جىلدارى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستىڭ بولماعانى تۇسىنىكتى ءارى ءوز رەسپۋبليكامىزداعى ارحيۆتەرگە شەكتەۋ قويعان كەڭەس وكىمەتى قازاق تاريحىنا قاتىستى ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ مۇراعاتتارىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن. الپىسىنشى جىلدارعا دەيىن ەكى جاق اسا تاتۋ-ءتاتتى، الپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى قىرعيقاباق ساياسات ۇستانعاندىقتان، عىلىمي-زەرتتۋلەر دە ساياساتقا بەيىمدەلدى. «بۇل ەلدەن ءبىز تاريح، رۋحانيات، عىلىم سالالارى بويىنشا نەنى ىزدەۋگە ءتيىسپىز»، دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ونى شارتتى تۇردە مىناداي تاقىرىپتارعا جۇيەلەۋگە بولادى: ءبىرىنشى جانە ەڭ دىلگەر باعىت - ءبىزدىڭ جىل قايىرۋىمىزدان باستاپ حح عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتاعى كونە قىتاي تاڭبا جازۋىمەن جازىلعان، وزدەرى «24 تاريح» دەپ اتايتىن پاتشالار اۋلەتىنىڭ جازبا مۇرالارىنداعى حۇن، ساق، تۇركى جۇرتتارىنا قاتىستى تاريحي جادىگەرلەردەگى ءارتۇرلى جانردى قامتيتىن دەرەكتەر. ءبىز ازىرشە سىما ءسياننىڭ جانە بان گۋدىڭ ءحىح عاسىرداعى ورىس تارجىمەسىندەگى ماعلۇماتتارىن دەرەك كوزى رەتىندە تالداۋمەن شەكتەلىپ كەلەمىز. ودان بەرى يەروگليفتى وقۋدىڭ جاڭا ءادىسى مەن تاسىلدەرى جاسالدى. يەروگليف پەن ءماتىننىڭ مازمۇندىق استارىنا، تاريحي وقيعالارعا، «جاتجۇرتتىقتاردىڭ» اتاۋلارى مەن قونىستارىنا، تەكتەرىنە تۇسىنىكتەر بەرىلدى. بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. قوعامتانۋ سالاسىنداعى كەز كەلگەن پروفەسسور وقي المايتىن، ءبىر سىزىعى قاتە كەتسە، ءماتىننىڭ بۇكىل مازمۇنى استى ۇستىنە توڭكەرىلىپ تۇسەتىن ەجەلگى تاڭبالىق قارىپپەن جازىلعان تاريحي جازبالارعا تولىق تۇسىنىك بەرگەن سىما ءسياننىڭ 12 تومدىق باسىلىمىن وسى جولى ساتىپ اكەلدىم. ەندى سوعان سۇيەنىپ جاڭا تارجىمەلەر جاساۋعا بولار دەپ ويلايمىن. بۇدان وزگە دە ءار پاتشالىقتىڭ اۋلەتى تۇسىنداعى ءتۇرلى تاقىرىپتاعى بايانحاتتار، ماعلۇماتتار، سيپاتتامالار، مىنەزدەمەلەر، حاتتار، جولساپارلار، جاناما دەرەكتەر جەتكىلىكتى. اسىرەسە، تاڭ پاتشالىعى مەن تۇركى قاعاناتى تۇسىنداعى جادىگەرلەر مەن جازبالار، ەسكەرتكىشتەر، سۋرەتتەر ەرەكشە قاداعالاۋدى قاجەت ەتەدى. مەن وسى ساپاردا ءبىر كەزدەرى بۋمىن مەن تونىكوكتەر ىرگەسىن اجىراتقان تۇستاعى تاڭ پاتشالىعىنىڭ استاناسى، قىتايدىڭ ۇلى قورعانى باستالاتىن كونە شيان قالاسىنداعى تاڭ تايزۇڭ مەن قاتىن پاتشا ۋزى تياننىڭ ءبىر شوقىنى تۇگەل الىپ جاتقان زيارات كەشەنىنىڭ الدىندا ولار قايتقاندا كوڭىل ايتا كەلگەن شەتەل ەلشىلەرىنىڭ ءتۇر-ءتۇسى، بويى، كيىمى اينىتپاي قاشالعان، ولاردىڭ كىم جانە قاي ەلدەن كەلگەنى تۋرالى ماعلۇماتتار جاۋىرىندارىنىڭ ورتاسىنا ويىلىپ جازىلعان جەتپىسكە تارتا ءمۇسىندى كوردىم. وكىنىشكە قاراي، ەسكەرتكىشتىڭ باستارى مەن جازۋلارى قاساقانا جويىلعان (بىرەۋلەر تۇركىلەردىڭ، بىرەۋلەر مادەني توڭكەرىستىڭ تۇسىندا دەيدى). سولاردىڭ اراسىنان تۋرا ءسىز بەن ءبىزدىڭ بالا جاسىمىزدان كورىپ، ۇستاپ، بەلگە تاعىپ وسكەن كىسە تاعىنعان ءمۇسىندى كورگەندە تاڭعالدىم. وقشانتايى، كەزدىگى، ويىق باسپاسى، ورنەگى، ىلگەشەگى، بەلدىكباسى ءبىزدىڭ مۇراجايلارداعى كىسەمەن ءدال كەلەدى. ارينە، جازۋى وشكەن. تاڭ اۋلەتىنىڭ ءوزى تۇركى قاعاندارىمەن كىندىكتەس لي اۋلەتىنەن شىققانىن جانە تاريحشى تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ مونوگرافياسىنا ارقاۋ بولعان. بۇرىن عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن 6 كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ وسى شياننان تابىلعانىن ەسكەرسەك، ونداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ءالى دە ارنايى قويمادا «سۇرلەنىپ» جاتقانى انىق. تەك وسى تاڭ ءداۋىرىنىڭ وزىنەن تۇركىلەرگە قاتىستى قانشاما تاريحي ءافسانالاردى تابۋعا بولاتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى عانيبەت.
وسىدان التى جىل بۇرىن بارعان ساپارىمدا سۇحباتتاسقان، حح عاسىرداعى ۇلى ارحەولوگيالىق جاڭالىق - شيانداعى شيحۋاندي پاتشانىڭ (ب.د.ب. ءىى عاسىر) قازاسىنا وراي كومىلگەن جەر استىنداعى ون مىڭ اتتى اسكەردىڭ ەسكەرتكىشىن اشقان ديقان ياڭ جى فا قاريانىڭ ولجاسىنا قاتىستى تاڭعاجايىپتاردىڭ ءبىر پاراسىن اشۋعا قىتاي عالىمدارى قازىردە دايىن، تەك الدەبىر ءسات ساعاتىن كۇتىپ وتىرعان سىڭايى بار. سونىڭ ىشىندە كوشپەلىلەرگە، ونىڭ ىشىندە تۇركى دۇنيەسىنە قاتىستى ەسكەرتكىشتەر مەن جادىگەرلەردىڭ ءۇش توعىز بوپ كەزدەسەتىنىنە ەش كۇمانىم جوق. بۇل باعىتتا جاقىپ مىرزاحان اعامىز باستاتقان زيالى قاۋىم قۇراستىرىپ، اۋدارعان «جۇڭگو (قىتاي) تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» اتتى كوپ تومدىق جيناقتى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت. جالپى العاندا، وسى ەجەلگى كەزەڭدەر تۋرالى باۋىرلاستارىمىز جاريالاعان دەرەكتەردى ءبىر ىزگە تۇسىرە وتىرىپ قازاقستاندا كوپ تومدىق باسىلىم ەتىپ جاريالاسا، كونە دەرەكتەرگە دەگەن كەپكەن ىندىمىزدىڭ سۋسىنى ءبىر قانىپ قالار ەدى. ازىرشە، كونە قىتاي جازبالارىنداعى تۇركى تاريحى مەن رۋحانياتىنا قاتىستى جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ قاتارىنا «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا دايىندالعان «كونە قىتاي دەرەكتەرىندەگى تۇركىلىك ادەبي ۇلگىلەر (ب.د.د. ح ع. باستاپ ءحىح ع. دەيىن)» اتتى ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعىن، تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «تاستاعى تاريح: كونە تۇركى ۇستىندارىنىڭ قىتايشا ماتىندەرى»، «مايتري سميت نوم بىتىك» (ەكى توم), «ارىستان حان»، «بيدايىق حان»، «مۇزبۇرشاق حان» اتتى ەڭبەكتەردى جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى:
«ويقاستاپ وڭدى-سولدى باستىم قامشى،
سورعالاپ تەبىنگىدەن اقتى تامشى.
سەمسەردەي بولماسا دا وتكىر ءجۇزى،
ءۇش قۇلاش ءورىمىنىڭ ۇزىندىعى.
دويىردى جىبەرگەندە ءبىر ءۇيىرىپ،
تۇمەندى ءبىر كىسىدەي تۇردى ءيىرىپ»، -
دەگەن بايان اقىننىڭ ء(حىىى ع.) ولەڭىن قازاقتان باسقا قاي ۇلتقا تەلۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ءار اقىننىڭ شىققان تەگى قاڭلى، قىپشاق، كەرەي، نايمان، قارلۇق دەپ كورسەتىلىپ تۇر. ورتا عاسىردان بۇرىنعى تەگى تۇركى ماتەماتيكتەر مەن استرونومدار، قيسىنشىلار تۋرالى پروفەسسور ءامىر جالباعايدىڭ مونوگرافياسى تاعى بار. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، بۇل باعىتتاعى نەگىزگى جاڭالىقتار الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى.
- ەكىنشى ۇلكەن باعىت - موڭعول يمپەرياسى تۇسىنداعى جازبالار دەسەك، بۇل تۋرالى قانداي ۋاجدەرگە جۇگىنەر ەدىڭىز؟
- ءبىز قازىر جالپىعا بەلگىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» سياقتى دۇنيەلەردى تاپسىرلەۋمەن شەكتەلىپ ءجۇرمىز. سىرتقى جانە ىشكى موڭعولياداعى عالىمدارمەن پىكىر الىسىپ، كەيبىر تاريحي جازبالاردىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ، حوحوتتاعى (كوكوت) موڭعولتانۋ عىلىمي ورتالىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور جىرعالدىڭ (جىرعال، جىرىق - وجەت، باتىر دەگەن ءسوز ەكەن. دەمەك، «قابانباي باتىر» داستانىنداعى اتەكە جىرىق - اتەكە باتىر): «تۇركى ءسوزىن بىلمەي موڭعول جازبالارىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. سونى اڭعارعاندا عانا بارىپ ەڭبەگىمىز العا جىلجىدى»، دەگەن پىكىرىن ەستىگەندە بۇل سالادان ءبىز مۇلدەم بەيماقۇرىم ەكەنىمىزدى مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. ولار عۇن زامانىنداعى تىلدىك قولدانىستى تاريحي تۇرعىدان زەرتتەۋدى قولعا الىپتى. ىشكى موڭعوليانىڭ سولتۇستىگىندە قوڭىرات، نايمان، كەرەي، مەركىت، ۋاق تايپالارى بار. ال كوكوت - شىڭعىس حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى الاقۇستىڭ استاناسى. ول تۋرالى گاي شان-ءليننىڭ «وڭعۇتتار تۋرالى زەرتتەۋى» (اۋد. ق.ىنتىحانۇلى) عىلىمي ورتالىقتىڭ دايىنداۋىمەن «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كوردى. دومبىرا - ارحۋ، قوبىز - قوبىز دەپ اتالادى. «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ سارىنى ساقتالعان «جەتىم بوتا» اتتى كۇي دە بار ەكەن. كونە جازباداعى «تاع»، «كۇندىك»، «تۇندىك»، كەرەگۋ - كەرەگە، كوك - كوك، كوك - وت، ياعني جاسىل ءشوپتى جەر، كوك - اسپان، كوك - ءتاڭىر دەگەن سوزدەردى موڭعولشا اۋدارىپتى، ال ونى قازاقشالاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. سول ساپاردان كەيىنگى عىلىمي سالىستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە - ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تامىرىن موڭعول، ءمانجۋ، ءشۇرشىت ۇلتتارىنىڭ تاريحىمەن سالىستىرا زەرتتەمەسەك، باتىستىق كوزقاراس پەن دەرەكتەرگە بويسىنعان جاي عانا تۇركى دەگەن سوزبەن ەشقاشاندا تەكتىك نىسانىمىزدى تابا المايتىنىمىزعا انىق كوزىم جەتتى. ونسىز شالكيىز، مۇرىن، ءماشھۇر ءجۇسىپ، شاكارىم ايتقان «جەتى جۇرتتى» تابا المايمىز. گىڭ شىمين عۇلامانىڭ: «قازاق عالىمدارى مۇمكىندىك تۋعان ورايدى شۇعىل پايدالانىپ، كونە تۇركى مۇرالارىنا يەلىكتەرىڭدى زەرتتەپ الماساڭدار، ودان ايىرىلىپ قالۋ كەزەڭىندە تۇرسىڭدار. سول پىكىرىمنەن ۇزاق جىلدار بويى تايماعان مەنىڭ ءوزىمدى ساياساتپەن تۇقىرتىپ تاستادى، ءتىپتى شاكىرتتەرىمنىڭ ءوزى سىنعا الا باستادى. نەگە سونشا مارعاۋسىڭدار. تەكتەرىڭدى باتىستان ەمەس، شىعىستان ىزدەڭدەر. تەكتىك قاعاندىقتارىڭدى ەسكە الىڭدار. مۇسىلماندى قابىلداعاننان كەيىن تۇپكى تامىرلارىڭنان بەتتەرىڭدى بۇرىپ اكەتتىڭدەر. سەنىم ءوز الدىنا، ال تەكتىك تاريح ءبىر باسقا. مەنىڭ وسى ءسوزىمدى جەتكىزىڭدەرشى»، دەگەن سوزىندەگى تەرەڭ استار، ويلانتارلىق پىكىر سونى اڭعارتسا كەرەك. كيىز ءۇي، ونىڭ ەسىگىن شىعىسقا قاراتىپ تىگۋ، شاڭىراق پەن تابالدىرىقتى قۇرمەتتەۋ، اق سارباس قوي مەن اق بوز اتتى قۇرباندىققا شالىپ باتالاسۋ (انت بەرۋ), «قارعا تامىرلى تۋىس (قازاق)» دەگەن ۇعىمداردىڭ توركىنى ءVىىى-ءىح عاسىرداعى ءمانجۋ ۇلتىنىڭ تامسىلدەرىندە كەزدەسەدى. «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا دايىندالعان ءVىى-ح عاسىرلارداعى وقيعالاردى قامتيتىن، ايگىلى ماناسشى ءجۇسىپ ماماي جىرلاعان «ارىستان حان»، «بيدايىق حان»، «مۇزبۇرشاق حان» داستاندارىندا ءمانجۋ، موڭعول، تۇركى جۇرتىنىڭ ىلىكتەس سارىنى دا سونى تانىتادى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، وسى جولى نۇرباقان سياقتى تەكتى عالىمنىڭ سەلبەسۋىمەن (پەكيندەگى، لانجۋدەگى تيبەتتانۋ ورتالىقتارىنان تابىلماعان) تيبەتتىڭ قىرىق تومنان استام «گەسەر» ەپوسىنىڭ «جاساقتى قارۋ اسىنعان تۇركتەر» (عىلىمي اتاۋى «تۇركى مەملەكەتىنىڭ قارۋ-جاراقتارى») اتتى مىڭ بەتتىك ءبىر تومىنىڭ قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسىن الىپ كەلدىك. مىنە، وسى داستاننان ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تامىرى تابىلىپ قالاتىنىنا ىشتەي سەنىمىم بار.
- وسىدان كەلىپ، قىتاي مۇراعاتتارىنداعى تۇركى، سونىڭ ىشىندە قازاق رۋحانياتىنا قاتىستى فولكلورلىق، ەپوستىق، افسانالىق، ءدىني (بۋددالىق) راۋاياتتىق قولجازبالاردى ىزدەستىرۋ، جيناقتاۋ، كوشىرمەلەرىن الۋ، اۋدارۋ باعىتىنىڭ مىندەت، ماقساتتارى كەلىپ تۋىندايدى ەمەس پە؟
- ارينە، دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن اۋدارعان حۇدام بىتىك جازۋىنداعى «التىن جارىق (يارۋق)» سياقتى كولەمدى راۋاياتتار مەن ءمىناجاتتار، داستاندار، جىرلار، سوزدىكتەر قازاق ادەبيەتتانۋشىلارى مەن تىلشىلەرىنىڭ ىقىلاسىن وياتا قويعان جوق. عۇبايدوللا ايداروۆ مارقۇم جاريالاعان «تاريات» پەن وتكەن جىلى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىندا كونە تۇركى جازۋىنان تىكەلەي اۋدارىلعان (اۋد. ە.سىلامحانۇلى) «مايتر سميت نوم بىتىك» ۋاعىزناماسىنىڭ ەكى تومدىق باسىلىمى عانا كوڭىلگە قاناعات ۇيالاتادى. تۇركىتانۋدى انادولى تۇرىكتەرىنىڭ ءتىلىن وقىتۋمەن الماستىرىپ جۇرگەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تۇركولوگيا كافەدرالارىنىڭ نازارىن وسىعان اۋدارعىم كەلەدى. ياعني ءبىز ءمانجۋ، موڭعول، ءشۇرشىت، تيبەت اۋىز ادەبيەتى مەن داستاندارىن سالىستىرا زەرتتەمەي، بۇل سالادا بەلگىلى ءبىر ءتۇبىرلى ناتيجەگە جەتۋىمىز نەعايبىل.
ءتورتىنشى باعىت - قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان، ياعني قاسىم حان مەن جانىبەك حاننىڭ شىعىس تۇركىستانداعى موڭعول يمپەرياسىنا ارقا سۇيەگەنىنەن باستاپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ شىعۋ سەبەپتەرىنەن جانە ونىڭ بارىسىنان، ەڭ اقىرىندا ءمانجۋ يمپەرياسىنىڭ شىعىس تۇركىستاندى تولىق وتارلاۋىمەن اياقتالاتىن تاريحي جاعدايلاردان حابار بەرەتىن كلارا حافيزوۆانىڭ «ورتالىق ازياداعى قىتاي ديپلوماتياسى. ء(حىV - ءحىح عاسىرلار)» اتتى مونوگرافياسىندا مەجەلەنگەن مەرزىمدەگى مۇراعات جادىگەرلەرى. بۇل كەزەڭ كەڭەس تۇسىندا دا، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە دە تاريحشىلار تاراپىنان ەرەكشە نازارعا يە بولدى. سونىڭ ىشىندە ك.حافيزوۆانىڭ ۇزاق جىلدارداعى ىزدەنىسى ناتيجەلى اياقتالدى. ءبىر وكىنىشتىسى، ءىشىنارا ىرىكتەلىپ جاريالانعان تۇپنۇسقالىق دەرەكتەر قولجازبالىق نەگىزدە ەمەس، ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى. مىسالى، ابىلاي حان ءمانجۋ يمپەراتورىنا ورىس تىلىندە حات جولداماعانى انىق. قىتايدىڭ №1 باس مۇراعاتى گۋگىڭدا «باتىس وڭىرىنە قاتىستى»، سونىڭ ىشىندە قازاق تاريحىن دا قامتيتىن 14 تومدىق كاتالوگتار جيناعى جارىق كوردى (باسىلىم ءالى اياقتالعان جوق). مۇنداعى كورسەتىلگەن قۇجاتتاردى «سويلەتەتىن» بولسا، 20 تومعا جۋىق ماتەريال شىعار ەدى. مەن «ورتا جۇزدەگى نايمان ەلىنىڭ بايجىگىت تايپاسىنىڭ ءبيى، قابانباي باتىردىڭ ءىنىسى داۋلەتبايدىڭ يمپەراتورعا جولداعان» قازاق جانە ءمانجۋ تىلىندەگى حاتىن وقىدىم. وسى جەردە بۇرىن الماتىدا قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ قايتقان توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى (اتىن ۇمىتتىم) «قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى» اتتى تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ وتىرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مەنىمەن قازاق تىلىندە سويلەستى، شاعاتاي، ءمانجۋ، قىتاي تىلىندەگى ورامداردى سالىستىرا وقىپ وتىر. ال بىزدە بۇل مەكەمەنىڭ ەسىگىن تەك باقىت ەجەنحان عانا اشىپتى. وسى جولى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىنان «ىلە گۋبەرناتورىنىڭ ورداعا جولداعان مالىمەتتەرى مەن حاتتارىنىڭ» 38 تومدىق قولجازباسى كوزگە ءتۇستى. شاكىرتتەرىمنىڭ كومەگىمەن ونداعى قازاقستان مەن قازاقتارعا، شەكارا ماڭىنداعى وقيعالارعا، قازاق اراسىنداعى اشارشىلىقتارعا، شەكارا بولىسىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوشىرمەسىن الدىم. ال مۇنداي جاناما دەرەكتەر قانشاما دەسەڭشى.
- سول قۇندىلىقتاردى قوپارا زەرتتەۋ ءۇشىن سول سالانىڭ يەروگليفتەرىن مەڭگەرگەن مامان دايىنداۋ قاجەت شىعار؟
- مىنە، ءبىزدىڭ وسى باستان ويلاناتىن ماسەلەمىز وسى. قازىر قازاقستاندا ب.ەجەنحان، ن.مۇحامەتحانۇلى، ت.زاكەنۇلى (قايىركەن), ج.وشان، س.سۇڭعاتاي، ي.نۇراحمەت سياقتى قالىپتاسقان، ق.ىنتىحان، ە.سىلامحان ىسپەتتى تۇياقباسار دەرەكتانۋشى عالىمداردىڭ لەگى بوي تۇزەپ كەلەدى. ادەبيەت، ءتىل، ونەر سالاسىنداعى ماماندار ءتىپتى شوعىرلى. وسى لەكتىڭ زەرتتەۋ باعىتتارىن، مۇددەلەرىن توعىستىرىپ، ۇيلەستىرىپ، مەكتەپ دەڭگەيىنە كوتەرۋگە شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا تولىق مۇمكىندىك بار. قىتايتانۋشى عالىمداردىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ، زەرتتەۋ باعىتتارىن انىقتاپ، ماقساتتى تۇردە شۇعىلدانسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى، تاريحي دەرەكتەردى ىزدەستىرىپ، جيناقتاپ، اۋدارۋ ءوز الدىنا، قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ ورتاق وقىلىمىن، تەرميندەردى قالىپتاستىرۋدىڭ ءارى ونى ورتاقتاستىرۋدىڭ ءوزى قيامەتتىك ءىس. شەتەلدىكتەر عىلىمي جەتىستىكتەردى يگەرۋگە قوماقتى قارجى ءبولىپ جاتقانى شىندىق. ال قىتاي سياقتى تىكەلەي مەملەكەتتىك، ونەركاسىپتىك، عىلىمي تۇرعىدان تىعىز جانە شەشۋشى بايلانىستى قاجەت ەتەتىن، بۇرىنعىداي رەسەي ارقىلى ەمەس، تىكەلەي مۇحيت ارقىلى الەمدىك وركەنيەتكە جول اشاتىن مۇددەلەر مەن مۇمكىندىكتەر يمپەرياسىنىڭ تىلدىك داستۇرىمەن جان-جاقتى جانە تۇجىرىمدىق دەڭگەيدە اينالىساتىن كەز جەتتى. بۇل - جاڭا زەلانديادا، نورۆەگيادا، كانادادا، ءتىپتى فرانتسيا مەن فينليانديادا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جاتقان شاكىرتتەردەن گورى قىزىعىن «قالىڭ ەلى قازاعى» قاپتالداسا كورەتىن پايداسى زور باعىت.
- ءسىزدىڭ وتكەن جىلدىڭ سوڭىنداعى قحر استاناسى بەيجىڭگە بارعان ءتورت ايلىق ءىسساپارىڭىزدا قانداي ماقسات الدىعا قويىلىپ، نەندەي ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن ەدى؟
- ول ساپاردىڭ مىندەتى تۇپكىلىكتى اياقتالعان جوق. بيىلعى مامىر-شىلدە ايلارىندا جالعاسىن تاپپاق. وسىدان التى جىل بۇرىن بەيجىڭدەگى مەملەكەتتىك ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى، ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ شاكىرتتەرىنە «شەتەلدەن شاقىرىلعان تۇڭعىش پروفەسسور» رەتىندە التى اي ءدارىس بەرگەم. ول كەزدەگى ستۋدەنتتەردىڭ بارلىعى وقۋىن ءتامامداپ كەتتى. مەن وقىعان قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، قازىرگى قازاق ادەبيەتى، سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ، شىعارماشىلىق پسيحولوگياسى، ابايتانۋ، اۋەزوۆتانۋ سياقتى پاندەردى جاڭا تولقىن شاكىرتتەردىڭ دە تىڭداعىسى كەلسە كەرەك. سونىمەن قاتار، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ دا قاراسى مولايىپتى. كوركەم ادەبيەتتى تالداۋ بارىسىندا «جۇلدىز» جۋرنالىندا جيىرما جىلداي سىن بولىمىندە ىستەگەن تاجىريبەم كومەكتەستى. سونىڭ بارلىعى ەسكەرىلسە كەرەك، بۇل جولى مەنى ءبىر جىلعا شاقىرعان ەدى. ونداي كەڭقولتىق ۋاقىت مەندە قايدان بولسىن. ءدارىستى ەكى كەزەڭگە ءبولىپ وقۋعا كەلىستىك. بۇرىنعى ستۋدەنتتەر مەن قازىرگى ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا زاماناۋي اعىمعا بەيىمدەلگەن ايىرماشىلىقتار بار ەكەن. ىلگەرىدە بىردەن ادەبيەت تاريحى مەن ادەبيەتتانۋ، شىعارماشىلىق پسيحولوگياسى مەن ابايتانۋ ماسەلەسىنە تىكەلەي كىرىسىپ كەتكەم. بۇل جولى ءسال وراعىتا سويلەۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى، شاكىرتتەردىڭ ىشىندە قىتاي مەكتەبىن بىتىرگەن، ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەن سوڭ عانا قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن تۇلەكتەر دە بار بولىپ شىقتى. كوركەم تانىمنىڭ باسى ميفتەن - اسىرەافسانادان، سونىڭ ىشىندە ءوزىم قىرىق جىل بويى تام-تۇمداپ دەرەك جيىپ، الەمدىك اسىرەافسانالارداعى ۇلگىلەردى سالىستىرا ءجۇرىپ، جۇيەگە كەلتىرگەن «ءومىر اعاشى»، «الەم اعاشى»، بايتەرەك ۇعىمدارىن سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن پايدالانا وتىرىپ، «قازاق ەرتەگىلەرىندەگى اسىرەافسانالىق (ميفتىك) كوركەم سانا مەن كوركەم ويلاۋ جۇيەسى» دەگەن ارنايى ءدارىس وتكىزدىم. ماقتاندى دەمە، ناتيجەسى تاڭعالارلىق بولدى. قىتاي وقۋ جۇيەسىندە ءتالىم العان شاكىرتتەر «مىقان اعاشى» جانە «كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ!» (ابايتانۋ دارىستەرى) اتتى ەكى وقۋلىقتى توتە جازۋعا قوتارتىپ، عىلىمي كەڭەستە بەكىتكەن سوڭ وقۋلىق رەتىندە جاريالادىم.
- ستۋدەنتتەردىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعى كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- شىققاندا قانداي. قىتاي ستۋدەنتتەرىنىڭ وقۋعا، كىتاپقا دەگەن ىندىنى كەرەمەت، سۋ سىڭىرگەن سورتاڭ توپىراق سياقتى، ءسىمىرىپ تە، ءسىڭىرىپ تە الادى. دارىسكە وزگە فاۋلتەتتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ شاكىرتتەرى، ىزدەنۋشىلەرى، ماماندىق جەتىلدىرۋگە كەلگەن ەرەسەك تىڭداۋشىلارى دا قاتىستى. بىلگەنىمدى جەتكىزۋگە جانىمدى اياماعانىمدى ەسكەرگەن بولۋى كەرەك، «قازاق ەلىنىڭ بيىك ءبىلىم دەڭگەيىن تانىتىپ»، «وزىق وقۋ-ادىستەمەلىك تاسىلدەرىن پايدالانىپ»، «وقۋ ۇدەرىسىنە قوسقان ۇلەسىم ءۇشىن» «قۇرمەتتى پروفەسسور» اتاعىن بەردى. بۇل ەندى، كەز كەلگەن پەداگوگ ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. ەڭبەگىڭنىڭ ءارى جانعانى، ءارى ەلەنگەنى. سونىڭ ءوزى ءبىر ادامنىڭ ومىرىنە ماعىنا بەرەتىندەي قۇرمەت. ونىڭ ۇستىنە بۇكىلقىتاي كولەمىندە عىلىمعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان دۇنيە جۇزىندەگى تاڭداۋلى 2000 عالىمدى شاقىرۋ جوباسىن مەملەكەت بەكىتىپ بەرىپتى، سونىڭ جەكەلەگەن رەسمياتتارى عانا قالىپتى. سول تىزىمگە مەنىڭ دە اتىم ءىلىنىپتى. سوعان وراي ءپىشىمى مەن ءپىشىنى توسىن ءبىر كىتاپتىڭ جوباسىن ويلاستىرىپ قويدىم. ونىڭ ناتيجەسىن ۋاقىت جانە رەسمي بەكىم شەشەدى.
- تاريحى مەن ءداستۇرى، مادەنيەتى جانە عىلىمى وتە ەرتە زاماننان دامىپ، مۇراعات ماسەلەسى مىقتى جولعا قويىلعان كورشى ەلدەن وسى جوعارىدا ايتقانداردان باسقا ساپار بارىسىندا قانداي قۇندىلىقتار تاپتىڭىز؟ اكەلگەن ولجالارىڭىز بۇعان دەيىن اتالمىش مەملەكەتكە بارىپ جۇمىس ىستەگەن م.ابۋسەيىتوۆا، ق.سالعاراۇلى، ك.حافيزوۆا سەكىلدى عالىمداردىڭ جادىگەرلەرىن قايتالاپ كەتپەي مە؟ وسى تۋرالى دا انىقتاپ ايتا كەتسەڭىز.
- ايت دەدىڭ ايتايىن. جالپى، جەكە باسىما ءتان ءبىر ادەت - قاي جەردە، قاي ەلدە بولمايىن قازاق رۋحانياتىنا قاتىسى بار مۇراعاتتار مەن كىتاپحانالارعا، عىلىمي مەكەمەلەرگە مىندەتتى تۇردە باس سۇعىپ، مۇمكىندىگىنشە قىزمەتكەرلەرمەن اڭگىمەلەسىپ، قورلارىمەن تانىسىپ، جوقتان جۇمىس تاۋىپ الىپ جۇرەمىن. ال سونشاما تاريحي جادىگەرلەر قازىناسى قاتتالعان قىتاي ەلىن قاراپتان-قاراپ قىزىقتاپ، نە زەرىككەندە كورۋ - زيالى دەگەن اتىڭا سىن. الدىڭعى ساپاردا دا، وسى جولى دا عىلىمي ىزدەستىرۋ جۇمىسىن ءوزىمنىڭ باستى نازارىمدا ۇستادىم، ساباق كەستەسىن دە سوعان ورايلاستىرا قۇردىم. وتكەن جولعى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە قۇراستىرىلعان «قازاق قولجازبالارى (ب.د.د. ح ع. - ءحىح ع.)» اتتى 10 تومدىق جيناقتىڭ 6 كىتابى جارىق كوردى، 4 تومى دايىندالىپ جاتىر. قالعان دەرەكتەر عىلىمي سۇزگىدەن وتۋدە. ونىڭ ىشىندە ەجەلگى تۇركى، قازاق تاريحىن مۇلدەم جاڭا كوزقاراس ارقىلى سارالاۋعا جەتەلەيتىن ءويتۇبىر ۇيىتقىلار دا بار. «24 تاريحتىڭ» 26 تومىنان باستاپ، «حالىق اۋىز ادەبيەتى قازىناسىنىڭ» 25 تومدىعىن، سىما ءسياننىڭ تولىق تۇسىنىك بەرىلگەن 12 تومدىعىن، 45 تومنان اساتىن تيبەتتىڭ «گەسەر» ەپوستىق ەپوپەياسىنىڭ تۇركىلەرگە قاتىستى 4 كىتاپتان تۇراتىن قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسىن (و، مۇنى ىزدەستىرۋ بارىسىندا قانشاما رەت تۇيىققا تىرەلدىم دەڭىزشى), سودان كەيىن ءVىىى-ح عاسىردىڭ وقيعاسىن باياندايتىن ءۇش تومدىق ەپوستىڭ قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسىن الۋ جانە ونى اكەلۋدىڭ ماشاقاتى ءبىر ادامعا ەمەس، ءبىر قاۋىمعا جۇك ارتاتىن قاربالاستى شارۋا. وسىدان 6 جىل بۇرىن سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار قورىنان تسين يمپەرياسىنىڭ باتىس ءوڭىردى (شىعىس تۇركىستان، قازاقستان، ورتالىق ازيا) باعىندىرۋى بارىسىنداعى وقيعالار مەن ەلشىلىكتى قابىلداۋ سياقتى راسىمدەرى بەينەلەنگەن، تۇپنۇسقاسى فرانتسيادا ساقتالعان سىزبا سۋرەتتەردىڭ البومىن كورىپ، قانشاما ۇمتىلسام دا، رۇقسات الا الماعام. وندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى تسين يمپەرياسىنىڭ اسكەري ورداسى، شابۋىل ساتتەرى، تۇتقىنعا الۋى، ەلشىلىكتى قابىلداۋى، سوعىس قۇرال-جابدىقتارى، كيىمدەرى بار مانەرىمەن سيۋجەتتى تۇردە سىزىلعان. ءار سۋرەتكە بەرىلگەن پاتشانىڭ سيپاتتاماسىنىڭ استىنا ءمورى باسىلعان. وزىمىزگە تانىس بەينەلەردى تانۋ قيىن ەمەس. بۇل جولى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن بەيجىڭ مەملەكەتتىك ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى اراسىندا بايلانىس ورناتۋ تۋرالى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەلىسىم-شارتتىڭ دەمىمەن ول سۋرەتتەرگە قول جەتتى. اتالمىش سۋرەتتەردىڭ تاريحى ەگجەي-تەگجەيىمەن باياندالعان كىتاپحانا ديرەكتورىنىڭ ماقالاسى قازىر اۋدارىلىپ جاتىر.
قىسقارتىپ ايتقاندا، بۇل ساپاردا دا قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىنە جاڭا وي سالاتىن اشىق جادىگەرلەر قولعا ىلىكتى. ەندى سونىڭ يگىلىگىن كورەتىندەي تيبەت، ءمانجۋ، كونە تۇركى (حۇدام بىتىك) جازۋىن بىلەتىن مامانداردى تاربيەلەۋ جۇمىسىن قولعا الۋ ويدا بار.
ال قىتايعا ارنايى ىسساپارمەن، نە عىلىمي ەكسپەديتسيامەن بارعان جوعارىدا اتالعان عالىمداردىڭ، سونىڭ ىشىندە قويشى-اعاڭنىڭ جيناقتاعان دەرەكتەرى جالپى قازاق وقىرماندارىنا، ال ك.حافيزوۆانىڭ، ا.قادىرباەۆتىڭ، ن.الدابەرگەنوۆانىڭ، م.ابۋسەيىتوۆانىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمي قاۋىمعا جاقسى تانىس. بۇل رەتتە كلارا شايسۇلتانقىزىنىڭ ۇزاق جىلدار بويعى تياناقتى زەرتتەۋلەرىن، قىتاي مەن رەسەي مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەردى قاراستىرىپ، جۇيەلەپ تالداۋىن، تانىم-تاجىريبەسىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. سول ۇردىسكە كەلىپ قوسىلعان ب.ەجەنحانۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ج.وشاننىڭ، س.سۇڭعاتايدىڭ قاتىسۋىمەن دايىندالعان قىتاي دەرەكتەرىندەگى تۇركى، قازاق جۇرتىنا قاتىستى 5 تومدىق باسىلىم، شىن مانىندەگى ىرگەلى عىلىمي جاڭالىق. سونىمەن قاتار، ب.ەجەنحاننىڭ تىكەلەي ءوزى جۇزەگە اسىرعان قىتاي-ءمانجۋ تىلدەرىندەگى جادىگەرلەر مەن «ۇلى نايمان مەملەكەتى تۋرالى» مونوگرافياسى ءبىزدىڭ قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرىمىزگە وزگەرىس اكەلەتىن ءتۇبىرلى زەرتتەۋلەر. ت.زاكەنۇلىنىڭ قىتاي دەرەكتەرىندەگى تۇركى قاعاناتى، تاڭ يمپەرياسىنىڭ تۇركى قاعاناتىمەن بايلانىسى، قۇبا قالماقتار (تۇركى ءتىلدى جوڭعارلار), شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسى حاقىنداعى مونوگرافيالارى تىڭ دەرەكتەر مەن پىكىرلەرگە تولى. مەنىڭ ويىمشا، وسى تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىر ىشىندەگى قىتايتانۋ سالاسىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى ءبىر رەت قورىتىندىلاپ، عىلىمي باعىتتاردى انىقتاپ، مىندەتتەردى ءبولىسىپ الۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. جادىگەر - تەك تاريحشىنىڭ، نە تۇركىتانۋشىنىڭ، نە ءتىل مامانىنىڭ، نە مۇراعاتتانۋشىنىڭ ەنشىسى ەمەس. سونىمەن قاتار، ءبىر مۇراعاتقا بىرنەشە عىلىمي ەكسپەديتسيالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بارىپ جۇرگەن جاي دا كەزدەسەدى. مىسالى، جوعارىدا ايتتىم، قىتايدىڭ ەڭ باستى №1 ءارحيۆىنىڭ كىلتىن العاش اشقان ب.ەجەنحان. ودان كەيىنگى كەزەك بىزگە كەلىپتى. ارحيۆتەگى قىزمەتكەرلەردى ەتەنە تانيتىن، قىتايدا تۇڭعىش رەت تاريح سالاسىندا عىلىم دوكتورى اتاعىن العان، العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ ءوزى بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەكانى سياقتى لاۋازىمعا جەتكەن باقىتتىڭ بەدەلى وندا ەرەكشە. ءبارى مويىندايدى. وسىنى پايدالانىپ، بار عىلىمي كۇشتى تاريحشىلاردى، مۇراعاتتانۋشىلاردى، كىتاپحاناشىلاردى، تىلشىلەردى، قاراجاتتى ءبىر ادامنىڭ اينالاسىنا جۇمىلدىرىپ، جۇمىلا كىرىسسە ۇتىمدى ناتيجە بەرەر ەدى. ءيا، زەرتتەيتىن نارسە ۇشان-تەڭىز.
- كەز كەلگەن مۇراعات پەن عىلىمي ورتالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، شەتەلدىڭ ارحيۆ مەكەمەلەرىنە كىرىپ، دىتتەگەن نارسەڭدى بىردەن تاۋىپ الۋ قيىننىڭ-قيىنى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇندايدا زەرتتەۋشىگە ءۇش-اق نارسە كومەككە كەلۋى مۇمكىن. ول - ولجاعا ويلاماعان جەردەن جولىعىپ قالۋ، كاسىبي ينتۋيتسيا جانە ۋاقىتى از، مەرزىمى وتە تىعىز ءىسساپار يەسىنە سول جەرگىلىكتى جەردەگى مۇراعات ماماندارىنىڭ كومەككە كەلۋى. ءبىزدىڭ سۇرايىن دەگەنىمىز سوڭعىسى. بەيجىڭ مۇراعات ورىندارىنا بارعاندا سىزگە كىم جاردەمدەستى؟ قولۇشىن بەرگەن جاناشىرلار بولدى ما؟ ءسوز رەتىنە قاراي ولاردىڭ دا اتى-ءجونى مەن ەڭبەگىن ايتا كەتسەڭىز.
- وسى ءوزىڭ ايتقان ۇشتاعان ۇشتاسپاسا، ونداي زەرتتەۋشىنىڭ سورى قايناعانى، ەڭبەگىنىڭ ەش بولعانى دەپ ەسەپتە. كىسىنىڭ كۇنى - كىسىمەن. ەگەردە ادامدارمەن ءتىل تابىسا الماسام، عىلىمي ىزدەستىرۋدى، وندا ۇزاق مەرزىم تۇرۋدى بىلاي قويعاندا، ءۇش مەزگىل تاماقتانۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قيامەتكە اينالار ەدى.
شىندىعىن ايتايىن، وسى ەكى مارتە ۇزاق ساپاردا مەن سونداعى باۋىرلاردان، ۇستازداردان، شاكىرتتەرىمنەن تۇراقتى تۇردە ءدارىس الدىم. سونىڭ ناتيجەسىندە قاي جەردە تۇركى تاريحىنا قاتىستى قانداي دەرەك، ەسكەرتكىش بارىن ءبىلدىم. وزدەرى قولۇشىن بەردى. شانحاي، داليان، شيان، حوحوتقا بارعاندا سولار ءجون كورسەتتى. بۇل رەتتە تۇراقتى «جولسەرىگىم» بولعان پروفەسسور مۇحتار ابىلقاقۇلىنا، قولىم مەن ويىمدى ۇزارتقان دوكتورانت نۇرباقان كامەلحانۇلىنا، «ەرىنبەي جۇرۋگە ەرىنبەيتىن» ەركىن عىلىمي ويدىڭ يەسى پروفەسسور ەركىن ابۋعاليۇلىنا، «ءبارى دە بولسىن» دەپ تۇراتىن دوتسەنت بولاش شوكەيۇلىنا، قىتايلاردىڭ وزىنە 30-40 جىل قىتايشا ۇيرەتىپ كەلگەن جۇماتاي اپاي مەن مايراعا، ىلگەرىندى-كەيىندى وقىعان بارلىق شاكىرتتەرىمە العىسىم مول. وسىدان الپىس جىل بۇرىن ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى اشىلعاندا قازاق كافەدراسىن قۇرىپ، جوعارىدا اتالعانداردىڭ بارلىعىن تاربيەلەپ شىعارعان، قىتاي تۇركىتانۋىنىڭ اتاسى اتانعان گىڭ شىمين عۇلامامەن «جىگى لاۋحان - حاۋ لاۋحان، و شى لاۋحان - حاۋ لاۋحان» دەيتىندەي («ءسىز جاقسى شالسىز، مەن دە تەگىن شال ەمەسپىن» دەگەن ماعىنادا) جاراسىمدى ءتىل تابىسقانىما كادىمگىدەي ارقالانامىن. سول كىسى باتا بەرگەننەن كەيىن عانا مەنىڭ قىتايداعى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىم العا باستى ءارى بويىما سەنىم ءبىتتى. قاتتى ناۋقاستانىپ جۇرگەنىنە قاراماستان، مەنىڭ ەكىنشى رەت كەلۋىمە وراي وتكەن وتىرىستا پىكىر الىسىپ، كونە حۇدام بىتىك جازۋىنان لاتىن ترانسكريپتسياسىنا تۇسىرگەن «مايتري سميت نوم بىتىكتىڭ» قازاق تىلىندە شىققان ەكى تومىنىڭ مۇقاباسىن سيپاتىپ ۇلگەرگەنىمە شۇكىر ەتەمىن. جاڭا جىل قارساڭىندا ۇلى وقىمىستى دۇنيەدەن قايتتى. وسى يگىلىكتەردىڭ باسى-قاسىندا «قاربالاستىقتان» قولى تيمەيتىن، بالالىق ۇياتىن ىشىندە ساقتاعان، جاقسىلىققا جانى اشىق، ىسىنە ۇقىپتى، ەڭبەك تارتىبىنە قاتاڭ، ال جايشىلىقتا كەڭقولتىق، قازاق ءتىلىن سۋداي ساپىرىپ، قازاق فاكۋلتەتى ءۇشىن ءبىر كۇيىپ، ءبىر سۋىپ جۇرگەن دەكان، پروفەسسور جان ديڭ ءجيڭنىڭ يگىلىگى ەرەكشە. بەيجىڭگە جولى تۇسكەن قازاقتىڭ (شىڭجاڭنان، قازاقستاننان، موڭعوليادان، تۇركيادان، رەسەيدەن، ت.ب.) وسى شاڭىراققا سوقپاي كەتكەنى از. ءتورت ايدىڭ ىشىندە مەنىڭ ۇسىنىسىممەن عانا 2 پروفەسسور، 12 دوكتورانت پەن ماگيسترانت تاجىريبەدەن ءوتتى. مۇنىڭ ءوزى، ياعني قازاق ءتىل، ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ حالىقتىق ەلشى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعانى، قازاقتار ءۇشىن دە، قازاقستان ءۇشىن دە ۇلكەن دەمەۋ.
- ءسوزىڭىز جالاڭ شىقپاس ءۇشىن دالەل-دايەك كەلتىرە كەتسەڭىز.
- ءازىرمىن. قىتايدىڭ №1 مۇراعاتى «گۋگىڭعا» رۇقسات الۋ وڭاي بولماي بارا جاتقان سوڭ، ءبىر كۇنى اكەسىنىڭ قازاق اراسىندا وسكەنىن بىلگەندىكتەن دە جان دين جيڭگە: «مىرزالاتا بەرگەنشە، مىرزالىعىڭدى كورسەتپەيسىڭ بە؟ مۇنىڭ ءجونىن انا مەنىڭ اعامنان سۇرا»، دەدىم قاباعىمدى تۇيىڭكىرەي. تاڭعى ساعات جەتىدە جان دين ءجينىم: «مەنىڭ اكەم ءسىزدىڭ اعاڭىز بولعاندىقتان دا ءسىز مەنىڭ اعام بولاسىز. ءسىزدى «مىرزا» دەپ قاتەلەسىپ ءجۇرىپپىن. سول قاتەلىگىمدى جويۋ ءۇشىن ءسىزدى بۇگىن ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا، ەرتەڭ گۋگىڭنىڭ قولجازبالار قورىنا الىپ بارايىن. رۇقساتىن قاراستىرىپ جاتىرمىن»، دەگەنى. سويتسەم، ۇلكەن مۇراعاتتىڭ باتىس ءوڭىرى قورىن رەتتەۋگە جەتپىسىنشى جىلدارى ارنايى جولدامامەن كەلگەن ءتورت قىز، ءبىر جىگىت ىلە ايماعىنا قاراستى شاپشال اۋدانىنىڭ قازاقتارمەن ارالاسا قونىستانعان سىبەلەر، ءارى جاننىڭ ساباقتاستارى ەكەن. ءبىر قىز: «وسى مۇراعاتقا كەلگەندە قىز ەدىم. قازاق-قازاق دەپ، مىنە، قارتايدىم»، دەپ ازىلدەپ تە قويدى. مىنە، قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارلىعى وسىلاردىڭ قولىنان وتكەن. جوعارىدا ايتىپ وتكەن، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن جاپون عالىمىمەن سول مۇراعاتتىڭ قورىندا كەزدەستىم.
ەكىنشى، ءبىزدىڭ جىل قايىرۋىمىزدان بۇرىنعى ح عاسىردان باستاپ ءحىح عاسىرعا دەيىنگى ۇزاق كەزەڭدە كونە يەروگليفپەن حاتقا تۇسكەن تۇركى، كەيبىرىنىڭ قاڭلى، قىپشاق، قارلىق، ۋاق (وڭعۇت), كەرەي، نايمان ەكەنى انىق كورسەتىلگەن الپىستان استام اقىننىڭ شىعارماسى ەنگەن باسىلىم ەش جەردەن تابىلمادى. تاپسىرماعان ادامىم، ىزدەستىرمەگەن كىتاپحانام جوق. مۇندا كەلگەن سوڭ دا ول مازامدى الا بەردى. اقىرى تاعى دا قازاقى مىنەزگە جۇگىنىپ «ۇلتتار باسپاسىنداعى» قازىرگى زاماننىڭ ءتىلىن بىلەتىن مۇناي دەگەن باۋىرىما: «وسى سەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعان اعاڭ كىم؟ مەن ەكەنىم راس بولسا، مىنا كىتاپتى مىنا باعىتتا ىزدەپ، ماعان ءۇش كۇننىڭ ىشىندە تاۋىپ بەر»، دەدىم. ءۇش كۇن ەمەس، ءبىر كۇننەن كەيىن: «ۇيىقتاماي ينتەرنەتتى اقتاردىم. ىشكى ولكەنىڭ پالەنباي جەرىندە، پالەنباي كىتاپحانادا بار ەكەن. جەتكىزەمىن»، دەدى. بۇل جيناقتى اۋدارىپ، بىلتىر باسپادان شىعاردىق. تيبەتتىڭ كونە تۇركى تۋرالى داستانى دا دوكتورانت نۇرباقانعا «ەكى تۋىپ، ءبىر قالعاندىعىمنىڭ» ارقاسىندا تۋرا كەتەر كۇنى قولعا ءتيدى. ءوزىم بىرنەشە رەت قولعا ۇستاپ، سورەگە قويعان جازبا بولىپ شىقتى. جالپى، ازىلگە جەڭدىرىپ، بەيجىڭدە مەنىڭ تەك «ناعاشى-جيەندەرىم، قۇدا-جەكجاتتارىم، اعا-باۋىرلارىم، قايىن جۇرتىم مەن قۇداشا-بالدىزدارىم جانە سانسىز كوپ شاكىرت-بالالارىم عانا تۇرادى» دەسەم ارتىق ەمەس.
وسىلاي باۋىرىنا كىرىپ كەتكەندىكتەن ولار دا مەنى باۋىرىنا تارتتى.
ىشكى ولكەدەگى عىلىمنىڭ ءار سالاسىنداعى پروفەسسورلار مەن دوتسەنتتەر، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار جىل سايىن باس قوسىپ، تانىسادى، تابىسىپ جاتقاندارى دا بار. سول باسقوسۋدا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت توكيونىڭ جەر سىلكىنۋدى زەرتتەيتىن ورتالىعىندا ىستەپ كەلە جاتقان، فۋكۋسيمادا سەگىز كوپىر سالعان، سەگىزى دە اپاتقا قارسى توتەپ بەرگەن، قازىر ونىڭ جوباسىمەن مۇحيت پەن قۇرلىقتى قوساتىن 140 شاقىرىمدىق، ونىڭ 42 شاقىرىمى مۇحيتتىڭ ۇستىمەن وتەتىن كوپىر سالىنىپ جاتقان، سوعان وراي بەيجىڭنىڭ تۇبىندەگى جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرەتىن عيماراتتاردى زەرتتەۋ لابوراتورياسىندا سىناق جۇرگىزىپ جۇرگەن گۋانجوۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە شەتەلدىك پروفەسسور رەتىندە ءدارىس وقيتىن ورلەۋحانمەن ەتەنە ارالاستىق.
جالپى، بەيجىڭدەگى قازاقتاردىڭ ءبارى دە گازەت، جۋرنال، باسپا، راديو، ونەر سالاسىنداعى اسا بىلىكتى زيالىلار. وشاعى بولەك، وتاۋى ءبىر. وندا ءۇشىنشى ۇرپاققا اۋىسقان بەيجىڭدىكتەر تۇرادى. شاڭىراق يەلەرى بالالارى قازاققا ۇيلەنسە، قازاقستانعا ۇمتىلسا، باقىتتان جارىلىپ كەتە جازدايدى. ۇلتتار باسپاسىنىڭ ءالىمجاننان باستاپ باقىتبەك پەن مۇنايعا، بۇكىلقىتايلىق راديوداعى قاناتبەكتەن باستاپ بالاپان، قىزىرحانعا دەيىنگى قالامگەرلەر قازاقستانعا جاقسى تانىس. ال بۇكىل قىتايدى ءسوز ونەرىمەن مويىنداتقان، قىتاي تىلىندە جازاتىن اكبار ءماجيت قازىر قىتاي جانە بەيجىڭ جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، «قىتاي ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. نوبەل سىيلىعىن العان مو ياننىڭ اتىن شىعارعان «ءمولدىر شالقام» حيكاياتى العاش رەت سوندا جاريالانعان. شەشەن، كوركەم تالداۋعا شەبەر، قالامى قۋاتتى جازۋشى. قازاق جازۋشىلارىن ۇنەمى نازارىندا ۇستايدى. ەكەۋمىز بىردەن ءتىل تابىستىق. اكباردىڭ ۇزاق جىلعى قۋزاۋىنىڭ ناتيجەسىندە «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالى قازاق تىلىندە شىعا باستادى. وعان مينار اتتى قارىنداسىمىز جەتەكشىلىك ەتەدى. بۇل بەيجىڭ ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى قازاق ءۇشىن ۇلكەن ادەبي وقيعا ءارى مادەني كوپىر. ءبىز ءۇشىن دە سەپتىگى زور. مىسالى، وسى جولى جۋرنالدىڭ باس رەداكتورىمەن كەزدەسىپ، ءبىراز پىكىر الىسىپ، ولاردا باسىلعان مو يان باستاتقان التى-جەتى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا جاريالاۋعا رۇقسات الدىم.
- قىتاي قۇپياسى قىرىق قابات، ساياساتى سان سانات كەيپىندەگى ەل عوي. ولاردا ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا قاتىستى نەنىڭ بار، نەنىڭ جوق ەكەنىن ءبىر-ەكى بارعاندا ءبىلىپ قايتۋ مۇمكىن ەمەس نارسە. دەسەك تە، ەگەر ىزدەي بىلسەك، بۇل كورشىمىزدىڭ جادىگەرلىك ورىندارىندا بىزگە، ءبىزدىڭ ەلىمىز تاريحىنا بايلانىستى تاعى دا نەندەي دۇنيەلەر تابىلىپ قالۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟ الدا قاي باعىت بويىنشا ارەكەت جاساۋعا بولار ەدى؟ قازاق ەلىنە قاتىستى شەتى شىعىپ تۇرعان دەرەكتەر كوزىڭىزگە شالىندى ما؟
- ءبىز بۇلاقتىڭ كوپىرشىگىن عانا ۇرلەپ ءجۇرمىز، ال قىتاي مۇراعاتتارى مۇحيتپەن پارا-پار. ءبىر قولجازباعا قانشاما ادامدى سابىلتا جۇمىلدىرىپ، ەكى مارتە جارتى جىلدان جۇرگەننىڭ وزىندە ءساتى تۇسكەن بىرەن-ساران جادىگەردىڭ كوشىرمەسىنە قولىمىز ازەر جەتتى. سوندىقتان دا بۇل ەلگە باقىت، ءنابيحان، تۇرسىنحان سياقتى ءجون بىلەتىن جىگىتتەردى قوماقتى قارجىمەن، جاساقتى عىلىمي توپپەن ۇزاق مەرزىمگە جىبەرگەن ءجون. بۇل رەتتە تاڭ داۋىرىنە قاتىستى جازبا جانە قازبا مۇرالارى قاتتى قاپەرگە ءىلىنۋى ءتيىس. ايتپەسە، ءبىز تابىلعان ەسكەرتكىشتەر مەن جادىگەرلەردەن ماعلۇماتسىز، ءتىپتى گىڭ شىمين عۇلاما ايتقانداي، ايىرىلىپ تا قالۋىمىز مۇمكىن. ونىڭ سەبەپتەرى وتە كوپ. اسىرەسە، ەكپىندى تۇردە سالت-داستۇرىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان از ساندى ۇلتتار مەن ۇلتتىق توپتاردىڭ تاريحي، مادەني، ەتنوگرافيالىق، لينگۆيستيكالىق قۇندىلىقتارى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ەرەكشە اۋدارۋى كەرەك. وسى جولى وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن، كوكبورىنىڭ كيەسى دارىعان، ەجەلگى تۇركى وركەنيەتىنىڭ اتا قونىسى شۇلەن تاۋى مەن باعىلىق تاۋىنىڭ وزەگىن جارىپ وتكەن، ءحVىى عاسىرعا دەيىن شىڭ يمپەرياسى مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ شەكاراسى بولعان حىشىي ءدالىزىن بويلاپ، دۇنيە ءجۇزىن تاڭعالدىرىپ وتىرعان دۋنحۋاڭ ۇستىرتىنە، ودان تيبەتتىڭ ەتەگىن باسا قونىستانعان اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا باردىم. «بۇدان ءارى قىتايلارعا اتتاپ باسۋعا بولمايدى»، دەپ قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنا جازىلعان، قىتاي قورعانىنىڭ ۇزىلگەن تۇسى اققورعاننىڭ (جا ءۇي گۋاڭ) ءتورت مۇناراسى ءالى قىلتيىپ تۇر. جىل قايىرۋىمىزدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن «ۇيسىندەر اۋعان» بۇل ءدالىزدى قازىر دە كونە تۇركىنىڭ ۇرىمدەرى مەكەندەيدى. اسىرەسە، سارىۇيعىر دەپ اتالىپ كەتكەن، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، قاڭلى تايپالارىنىڭ تاڭبالارىن ءالى دە تەكتىك بەلگى رەتىندە تۇتىنىپ وتىرعان، تىلدەرى قازاق تىلىنە وتە جاقىن بۇل جۇرت بۇگىنگى قازاق ۇلتى تۇرعىسىنان ەتەنە زەرتتەۋدى كۇتىپ تۇر. قۋانىشتىسى، ول جاقتاعى قانداستارىمىز بۇعان نازار اۋدارا باستاپتى. بىراق ىرگەلى، كەمەلدى زەرتتەۋگە ءزارۋ. تەزدەتىپ قولعا الماسا قازىرگى جاھاندانۋ تۇسىنداعى جاستاردىڭ بەتالىسى ەكپىندى، ەرتەڭ كوز جازدىرىپ كەتۋى مۇمكىن. ال اقسايداعى قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى مۇراجايدى كورىپ تاڭعالدىم. گيننەستىڭ تىزىمىنە ىلىنگەن 64 مەترلىك سىرماقتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. كوشەدە دەلبەگەي كيىپ جۇرگەن قازاقتى مەنىڭ قۇرداستارىمنىڭ ءوزى كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىنىنا سەنەمىن. مەكەمەنى بىلاي قويعاندا، ۇساق دۇكەن مەن دۇڭگىرشەكتەرگە دەيىن اتتارى قازاقشا جازىلعان. جاياۋجولدىڭ تاقتالارىنا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى (بايگە، تۇيە جارىسى، قىز قۋ، ت.ب.), التىنتاۋدى مەكەندەيتىن اڭ-قۇستار (قىران، اققۋ، كوكالا ۇيرەك، تاۋتەكە، تۇلپار، ويسىلقارا، كوك بۇقا، اق قوشقار، اق سەركە، ت.ب.) مارمارعا ماتىنىمەن بەدەرلەنىپ سالىنىپتى. ارينە، الاڭداتارلىق جايلار دا بار. مىنە، وسى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتاردى سول جاقتاعى وتانداستارىمىزبەن قويىنداسا، قولتىقتاسا وتىرىپ زەرتتەسەك، ۇلكەن عىلىمي ولجا بولار ەدى. بۇل قۇندىلىقتار ارحەولوگتاردىڭ، تۇركولوگتاردىڭ زاتتاي ايعاقتارىمەن قوسىلعان كەزدە، قانداي رۋحاني ولجا كۇتىپ تۇرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. شۇلەن تاۋىنىڭ ارعى بەتى تيبەت جوتاسى. ءبىر قىزىق وقيعا ايتايىن. تاعدىر ايداپ گيمالايدىڭ قولتىعىندا قالعان قانداستارىمىزدى سەكسەنىنشى جىلدارى ۇرىمجىگە، اقسايعا قونىستاندىرىپتى. ولار جەرسىنبەي تيبەتكە قايتىپ كەلسە، بۇرىنعى جەرىن وزگەلەر يەمدەنىپ الىپتى. ءتىپتى تىركەۋگە دە المايدى. سودان جيىرما جىلدان استام تاۋ-تاس كەزىپ، تاعىلانىپ كەتىپتى. ءبىر ۇرپاق ساۋاتسىز وسكەن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن دۇنگەننىڭ اتاقتى ءبىر جازۋشىسى بارىپ، جەرگىلىكتى اكىمدەرمەن جولىعىپ جەر الىپ بەرىپ، دۇنگەندەردى اسارعا شاقىرىپ، مەشىت سالدىرتىپ، باستارىن قوسىپتى. اۋەلىدە ادامعا جولاماي اۋرە قىلىپتى. سوناۋ «الەم شاتىرى» گيمالايدىڭ باۋىرىنداعى وسىناۋ شاعىن توپتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرى دە وزگەشە كورىنەدى. مۇراعاتتاعى جادىگەرلەر بىرتىندەپ يگەرىلەر-اۋ، مەنى قاتتى الاڭداتاتىنى ادامداردىڭ بويىنداعى وزدەرىمەن بىرگە كەتەتىن قۇندىلىقتار. ءبىزدىڭ تاريحي تامىرىمىزدىڭ ءبىر تارامىسى بولعاندىقتان دا ۇمىت قالدىرعانىمىز ەلدىگىمىزگە سىن بولماق. تاريحي تاعدىرىمىزدى سارالاي كەلگەندە، تەڭىزدىڭ كەرى شالقىپ سارىارقاعا قاراي لىقسۋىنا، مەنگۋ تەمىر مەن نۇرقاشىدان ىققان باتىر حونتايشى قۇرعان جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا - قىتايداعى وتىزىنشى قىركۇيەكتە اتالىپ وتەتىن «توقاش تويى» مەن گالدان سەرەنگە «بۋرحان ءتاڭرى بوشوقتى» دەگەن اتاقپەن قوسا: «التىن حاننىڭ التىن ۇرىعى! ەندىگى باعىتىڭدى باتىستاعى «التىن وردادان ىزدە!»، دەپ باتا بەرگەن تيبەتتىڭ زاياپانديت لاماسىنىڭ جارلىعىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىنە كوزىم انىق جەتتى. ەندى جولىم تۇسە قالسا، زاياپانديت لامانىڭ سول جارلىعىنىڭ ءماتىنىن تابۋعا ۇمتىلامىن.
- قىرۋار ءىستى قىڭق ەتپەي ءبىتىرۋ ءۇشىن نە كەرەك دەسەك، بەرەر جاۋابىڭىز قالاي بولار ەكەن؟
- جاندى جەردەن ۇستادىڭ. مۇنىڭ بارىنە مۇمكىندىك پەن دەمەۋ بەرەتىن ءبىر عانا كۇش - قاراجات. قاراجاتسىز قامقورلىقتىڭ قاۋقارى «اتتەگەنايدان» اسپايدى. ويتكەنى، سەن ءۇشىن ەشكىمدە جولاقىڭدى، جامباساقىڭدى، جالداۋ اقىڭدى، كوشىرتۋ اقىسىن، تاسىمالداۋ اقىسىن تولەمەيدى. بۇل جولى ماعان عىلىمي ورتالىقتاعى جوبانىڭ قاراجاتى دەمەۋشىلىك ەتتى. سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار دۇكەندە ساتىلمايدى، مۇراعاتتار كوشىرتىپ الساڭ شەك بەرمەيدى. شەك بەرمەگەن سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەسەپشىلەرى قابىلدامايدى. كەيدە اشىق جارناما جاساپ ساتىپ، جالاقىمدى قايىرىپ السام با ەكەن؟ دەگەن دە وي كەلەدى. سونداي-اق، ءىسساپاردا جۇرسەڭ مۇنداعى جالاقىڭ ساقتالمايدى، دەگەن دە قارجىلىق ەرەجە بار سياقتى. سوندا، مەملەكەت تالاپ ەتىپ وتىرعان شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قالاي ءدارىس بەرەمىز؟ قالاي عىلىمي ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟ ءدارىس بەرىپ، عىلىمي ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەگەن سوڭ قالاي شەتەلدە كىتاپ باستىرامىز؟ بۇل دا ەتەكتەن الىپ تۇرعان كۇيكى تىرلىكتىڭ ءبىرى. مىسالى، تيبەتتىڭ كونە ەپوسىنداعى تۇركىلەرگە قاتىستى داستاندى ىزدەستىرىپ پەكيندەگى، شانحايداعى، شيانداعى، لانجوۋداعى، دۋنحۋاڭداعى تيبەتتى زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن تيبەت باسپالارىنا باردىم. سوڭى ءساتتى اياقتالدى. ەندى سونشاما ازاپقا سالعان، ءوز قاراجاتىمدى شىعارعان ءتورت تومدىق كوشىرمەگە «يە» جوق، يەمدەنۋشى بار. اڭگىمەمىزگە جاراسپايتىن، تاراتىپ ايتىلمايتىن، ايتىلسا دا شەشىلە قويمايتىن ەتەكباستى ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى. بۇل جالعىز مەنىڭ باسىمداعى جاي ەمەس، كوپكە ورتاق. ىزدەستىرۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ بارلىعى مەن سياقتى «ساباق بەرىپ، قوسىمشا تابىس تاۋىپ جاتقان» جوق قوي. قىسقارتىپ ايتقاندا، بۇل ساپاردا دا قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىنە جاڭا وي سالاتىن جادىگەرلەر تابىلدى. ەندى سونىڭ يگىلىگىن كورەتىندەي تيبەت، ءمانجۋ، كونە تۇركى (حۇدام بىتىك) جازۋىن بىلەتىن مامانداردى تاربيەلەۋ جۇمىسىن قولعا الۋ ويدا بار.
- مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن سۇلەيمەن مامەت،
«ەگەمەن قازاقستان».
*تسين يمپەرياسىنىڭ «باتىستى باعىندىرۋ» اتتى سۋرەتتەر البومىنداعى «ەلشىنى قابىلداۋ» بولىمىنەن ءبىر كورىنىس.
* دۋنحۋانداعى 1907 جىلى 40 مىڭ كونە تۇركى قولجازباسى تابىلعان قۇجىرا.
* وسىدان 2200 جىل بۇرىنعى شيحۋاندي پاتشانىڭ زيارات توبەسىندەگى جەر استى اتتى اسكەرلەر كومبەسىن تاپقان ديقان ياڭ جى فا قاريا. قازىر ول وسى مۋزەي-قورىقتا شىراقشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
