جاقىندا الماتىداعى «اbai baspasy» ءزارىپباي وراز­باي ازىرلەگەن «ۇلى تاريح جانە ۇلى اۋليەلەر» اتتى جي­ناقتى جاريالادى. ول اقتان سوپى قۇتبتىڭ «ءبىزدىڭ تاريحىمىز» (1730) دەپ اتالاتىن شاعاتاي قارپىندەگى قول­جازباسى نەگىزىندە دايارلانعان. وندا شىڭ­عىس حاننىڭ (قولجازبادا – شىڭعىز) ەڭ سەنىمدى قولباسشىسىنىڭ ءبىرى نوقتا (كەي دەرەكتە بۇقىرشىن) نويان مەن ونىڭ اعاسى وراقتى ۇرپاقتارىنىڭ XVIII عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى تاريحى باياندالعان.

اتالعان كىتاپتاعى تۇركىلەر مەن شىڭعىس حانعا قاتىستى مالىمەتتەر را­شيد اد-دين فا­زۋللاح ءحامادانيدىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» (1316) جانە شاراف اد-دين ءالي ءيازديدىڭ «زافارناما» (1425) ەڭبەكتەرىندەگى دەرەكتەرگە سايكەس كە­لەدى. جيناققا بەكاسىل اۋليەنىڭ «زيكزال» مۇراسى تۋرالى دەرەكتەر مەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەستەلىكتەرى، سونداي-اق اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ «شىڭعىز حان تۋرالى توسىن پىكىر» اتتى ماقالاسى ەنگەن. «ۇلى تاريح جانە ۇلى اۋليە­لەر» كونە زاماننان وسى كۇنگە دەيىنگى ەل تاريحىن دۇرىس بايىپتاۋعا جاردەمىن تيگىزەدى.

7 جەلتوقسان كۇنى ساع. 15.00-دە ەلورداداعى اكادەميالىق كىتاپحانادا كونە تاريحتان ماعلۇمات بەرەتىن «ۇلى تاريح جانە ۇلى ءاۋ­ليەلەر» اتتى جيناقتىڭ تۇساۋكەسەرى وتەدى.

اقتان سوپى قۇتبتىڭ «ءبىزدىڭ تاريحىمىز» اتتى كىتابىنىڭ 1-ءبو­لىمىندە ادامزاتتىڭ جارا­تىلعان ءداۋىرى، ىدرىس (ع.ا.س.) پەن نۇق (ع.ا.س.) پايعامبارلاردىڭ تا­­ريحى، تۇركى تايپالارىنىڭ پايدا بولۋى، ولاردىڭ العاشقى مەكەندەگەن ايماقتارى، ونداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ (تالاس، شۋ، بالقاش، ت.ب.) نەگىزى، تايپا-رۋ اتىنا اينالعان ادامداردىڭ مالىمەتى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى، ەۋرازيا كەڭىستىگىنە قالاي تارا­عانى، ۇلتتارعا بولىنگەنى تۋرالى باعا جەتپەس دەرەكتەر كەل­تىرىلگەن. مۇرا مازمۇنىندا نۇق پايعامبار توپان سۋدان كەيىن تۋران دەگەن اتاۋعا يە بولعان جەر­لەردى يافاس اتتى ۇلىنىڭ ەنشىسىنە بەرەدى. ونىڭ العاشقى قونىسى – كۋر تاۋ (قارا تاۋ). يافاستىڭ تۇرىك، حازار، ساقلاب، رۋس، مەشەك، چين، قامار، كيمال (تيبيت) اتتى توعىز ۇل تۋادى. يافاس بي­لەۋشى بولعان كەزدە، ونىڭ ەسىمىنە «بيلەۋشى-پاتشا» ۇعىمىن اڭعارتاتىن «قا­عان» دەگەن ءسوزدى تىركەپ اتايتىن. تۇرىك تە، ونىڭ ۇرپاق­تا­رىنان شىققان قىرقىز (قىر­عىز), جا­لايىر، نايمان، ارعىن سياق­تى ۇلىقتار دا «قا­عان/ حان» دەگەن دارەجەگە يە بولعان دەلى­نەدى.

تۇرىكتەن ءالىنجا، تۇتىك، شە­گىل، بەر­سەن­جار، ەملاق، تارپاق، تۋر دەگەن ۇلدار تا­رايدى (كىتاپتا ولاردىڭ 4-بۋىنىنا دەيىنگى شە­جىرەسى بار). ولاردىڭ ىشىندە حا­لىققا تانىس قىرقىز (قىرعىز), جالايىر، قورداي، البان، قۇلان، نايمان، ءنادۇلىش، ارعىن، تۋبا، بۋيرات، بايقال، جاقۋت، تاڭقۇت، شانقۇت، ۇرانقاي، قاتۋن، اشينا (ولار ەكەۋ: ءبىرىنشىسى – قاڭقادان، ەكىنشىسى شىرشىق اۋلەتىنەن تارايدى), قوتان، قاشعار، ءتارىم، چاقماق (شاقپاق), ءارىس (ارىس), دۋلا، افراسياب، انكۇران، شىم­عان، شىمباي، شىرشىق، سي­­ريلي (سىرگەلى), چانچقۋلي (شا­نىش­قىلى) ت.ب. تايپا-رۋلار­دىڭ، تو­پونيمدەردىڭ اتاۋى ۇشى­راسادى.

كىتاپتاعى دەرەگىندە يافاس­تىڭ ۇر­پاقتارى 5-بۋىنعا جەتكەندە مەيلىنشە كوبەيىپ، باس­تاپقى مەكەندەگەن ايماعى ءتىر­شىلىگى ءۇشىن تارلىق قىلادى. سون­دىقتان تۇرىك اۋلەتىن كۋر تاۋ­عا قالدىرىپ، كەيىنگى ۇلدارىن اۋلەتىمەن قوسا باسقا ايماققا قونىس اۋدارتۋدى ۇيعارادى.

تۇرىك 240 جىل ءومىر سۇرگەن («تۇرىك – لاقاپ اتى، ءتۇبىرى اراب­تىڭ «اقىلدى، دانا، دانىشپان» ۇعىمىن بەرەدى; تۇرىك ساي­رامدا ءولىپ، سول جەرگە قويىلدى. ساي­رام – تۇرىكتىڭ تۋر دەگەن كەنجە ۇلى­نىڭ لاقاپ ەسىمى» دە­لىنگىن قولجازبادا), وسى ۋاقىت ارا­لى­عىندا ونىڭ بىرنەشە ۇر­پاعى دۇنيەگە كەلىپ، ءوسىپ-ءونىپ كوپتەگەن ۇرىققا (اتاعا) ءبولىنىپ، بولەك ءومىر سۇرە باس­تايدى. سوندىقتان ول كەنجە ۇلى تۋر­دى وڭتۇستىككە قالدىرىپ، ودان سوڭ الىن­جانىڭ دەباقۋي، ديپ جاقىي، قاڭقا دەگەن ۇلدارىنان تاراعان ۇرپاقتارىن كۋر تاۋدان (قارا تاۋدان) تالاسقا دەيىن جانە ودان ءارى شۋ وزەنىنىڭ ارالىقتارىنداعى ايماقتارىنا قونىستاندىرادى. قالعان تۇتىك، شەگىل، بەرسەنجار، ەملاق دەگەن ۇل­دارى مەن ولاردان تاراعان ۇرپاقتارىن باسقا ايماقتارعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن ۇلى كوشتى باستايدى. ول كوشىرمەك بول­عان­دا، وزەن جاعالاۋىنداعى وتىرعان ۇر­پاعى ورنىققان جەرىنەن كەت­كىسى كەلمەي، ءبىرشاما تالاستى («تا­لاس» ءتوپونيمىنىڭ نەگىزى) دەيدى.

ونىڭ كوشى العاشىندا وزەن­نەن (شۋ) ءوتىپ، ونىڭ ءسولتۇس­تىگىندە كولدەنەڭ جاتقان تاۋعا كەز­دەسەدى. ودان وتكەن كەزدە ءبىر ۇلكەن كولگە (بالقاش) شىعادى. سول جەردە تۇرىكتىڭ بالقاش اتتى قىزى جولبارىستان ۇركىگەن وگىزدەن قۇلاپ، مەرت بولادى. سو­دان ەستە قالسىن دەپ، كولگە بال­قاش اتاۋى بەرىلگەن دەسەدى.

ولار شىعىسقا قاراي جۇرگەن كەزدە، كولگە كەلىپ قۇيىپ جاتقان ءبىر وزەنگە تاپ بولادى. ول وزەن­نەن وتەر كەزدە قوردايدىڭ يلي دەگەن ايەلى سۋعا تۇنشىعىپ قاي­تادى. ونى وزەننىڭ بەرگى بەتىنە جەرلەيدى. سوندا قورداي سۇيىكتى ايەلىنىڭ بەيىتىن ايدالاعا جالعىز تاستاپ كەتكىسى كەلمەي، تۇرىك اتاسىنان سول جەردە قالۋعا رۇقسات الادى. وزەنگە يلي (Iلە) دەگەن اتاۋ بەرەدى (Iلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنا شەگىلدىڭ البان دەگەن پەرزەنتى قونىس تەبەدى).

ۇلى كوش سودان سوڭ شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ وتىرىپ، كولدەنەڭ جاتقان اسا ءبىر بيىك تاۋعا تىرە­لەدى. تۇرىك اتا وڭتۇستىك پەن سول­تۇستىك تاراپتاعى ايماقتارعا با­رىپ قايتقان ۋاقىت ارالىعىندا ونىڭ جالايىر (شىن اتى – كوك­جال) اتتى نە­مە­رەسى بيىك تاۋ­دىڭ (التاي) باسىنا شىعىپ، كوپ جەرىن ارالاپ، ونىڭ اسەم تابي­عاتىن ۇناتىپ قالادى. سول تۇرىك اتاسىنان مول ايماقتى قونىس رەتىندە ەنشىلەپ الادى. سوندا جالايىردىڭ ىنىلەرى البان مەن قۇلان جانە ولاردىڭ اكەسى شەگىل جالايىرمەن قالعىلارى كەلە­تىنىن ايتادى. تۇرىك بۇل ءوتىنىشتى قابىل الىپ، ولارعا سول تاۋدان (التايدان) قورداي قالعان وزەنگە دەيىن جەرلەردى بەرەدى. ولار العاشىندا اتالعان تاۋ مەن سول تاۋدىڭ ەتەگىندەگى وزەننىڭ بويىنا قونىستانادى. سول جەردە جالايىردىڭ ءبىر جاسار بالاسى تۇرىكتىڭ ساۋساعىن تىستەپ الادى. سوندا تۇرىك: «مى­نا بالا ءوزى ءسابي بولسا دا، ءتىسى ەرە­سەكتى­كىندەي ەكەن» دەپتى، سودان «ەرتىس» بوپ كەتە باردى دەيدى ءاپسانادا (گيدرونيم توركىنى).

تۇرىك اتا سول جەردە قىستاپ قالادى. سول جىلى قىس وتە قاتتى بولىپ، ادامدار كۇيزەلىسكە ۇشى­رايدى. ول كەزگە دەيىن ادامدار وتتى قۇرعاق اعاشتاردى ءبىر-بىرىنە ىسقىلاپ ءجۇرىپ الادى ەكەن. كۇن قاتتى سۋىپ كەتكەن كەزدە، بەرسەنجاردىڭ ۇلى ءنا­دۇلىش قۇرعاق اعاش ىزدەپ ءجۇرىپ قاتتى ىزالانادى دا، ءبىر تاستى ەكىنشى تاسقا ۇرىپ، وت شىعارىپ الادى. مۇنىڭ شاراپاتى – ادامزاتقا وت كەلەدى.

كوكتەمنىڭ ورتاسى اۋعان كەزدە تۇرىك قالعان بالالارىن جيناپ الىپ، سولتۇستىككە قاراي تاۋدى جاعالاپ جولعا شىعادى. اق سۋلى وزەنگە جەتەدى. نايماننىڭ اناسى مەن جالايىردىڭ اناسى تۋعان اپالى-ءسىڭلىلى ەكەن، العاشقىسى وزەننەن ءارى اسىپ كەتكىسى كەلمەيدى. ونىڭ باۋىرلارى ءنادۇلىش، ارعۇن (ارعىن), تۋبا، سوسىن ولار­دىڭ اكەسى بەرسەنجار دا ناي­مان قالعان ايماقتا ورنىعۋعا ءتۇ­رىكتەن رۇقسات سۇرايدى. ءوتى­نىش قاناعاتتاندىرىلىپ، بەر­سەنجارعا «ۇرپاقتارىڭ وسى تۇس­تان باتىسقا قاراي قونىستانا بەرسىن!» دەپ، نۇسقاۋ بەرەدى دە، قالعان ۇرپاعىن ەرتىپ الگى اق سۋلى (بەرەل) وزەننەن ءوتىپ، ءارى كەتەدى. بەرسەنجار بولسا اتاسىنىڭ ايت­قانىن ورىنداپ ءنادىلۇش، ارعۋن، تۋ­بانى باتىس جاققا كەزەك-كە­زەگىمەن ورنالاستىردى.

اق سۋلى (بەرەل) وزەننەن ءوت­كەننەن سوڭ جالايىر مەن ناي­ماننىڭ ناعاشىسى – قىرقىز (قىرعىز) ءوز قارىنداستارىنان الىس كەتۋدى قالامادى. ءسويتىپ، ول دا ءوتى­نىش ايتىپ، اق سۋلى وزەننەن كەيىنگى اي­ماققا قونىستانۋعا رۇقسات الدى.

تۇرىك اتامىز قالعان ۇرپاق­تارىن ەرتىپ شىعىسقا قاراي ءجۇردى دە، تاعى ءبىر وزەنگە كەلگەن كەزدە، ول ايماقتارعا تۇتىكتىڭ جالان مەن قام دەگەن بالالارىن قونىستاندىردى. بۇلار قىر­قىزدان الىس كەتكەن جوق. ءوزى تۋىپ-وسكەن جەرلەرىنىڭ اتىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن قونىستانعان ءوڭىرى مەن سۋ ىشكەن وزەنىنە شۋ دەپ ات قويدى.

سودان سوڭ تۇرىك اتامىز قال­عان ۇر­پاقتارىن ەرتىپ تاعى دا شىعىس تاراپقا جول تارتتى. سول كەزدە تۇتىك «ءوزى پەرزەن­تىمنەن تىم الىس كەتپەيىن» دەپ، اكەسىنەن سول جەردە قالدىرۋدى وتىنەدى. تۇرىك ءوتىنىشتى قابىل الىپ، بالاسى سەلەنكەيمەن بىرگە قالدىرىپ، ءوزى ءارى قاراي كەتەدى. سودان بارىپ ەملاق دەگەن ۇلىن، ونىڭ بۋيرات، بايقال، جاقۋت، سايىن دەگەن بالالارىن ەرتىپ الىپ، شىعىس تاراپقا بارلىعىن رەت-رەتىمەن قونىستاندىرادى.

سودان سوڭ تۇرىك اتا كەرى قايتىپ، جالايىردى قونىستاندىرعان تاۋدىڭ شىعىس تاراپىنا كەلىپ، وڭتۇستىككە قاراي جۇرەدى. سودان ول تاۋدىڭ وڭتۇستىگىنە دەيىن بارىپ، تارپاق دەگەن ۇلى مەن ونىڭ بار­لىق بالاسىن سول ايماققا وتىرعىزادى. ءوزى نوكەرلەرىمەن بىرگە جالايىردىڭ قونىسىنا قايتا كەلەدى.

سوندا ساناپ قاراسا، شۋ وڭىرىنەن ۇلى كوشتى باستاپ شىققاننان بەرى ون ەكى جىل ءوتىپتى. تۇرىك اتامىز ۋاقىت پەن ءداۋىر ولشەمدەرى مەن ونىڭ سانىن انىق جۇيەگە سالىپ، بىلاي دەيدى: «اسپانداعى بۇرجىلاردىڭ سانى ون ەكى، جەردەگى سوعان مۇشەل، ياعني تۇسپال جىلداردىڭ سانى دا ون ەكى، ياعني ءبىر مۇشەل جىلىندا ون ەكى جىل بار، ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ مولشەرى ون ەكى اي». سول ون ەكى جىلدى «ءبىر ءداۋىر جىلى» دەپ قابىلدايدى (مىسالى، «ون ءداۋىر جىلى ءوتتى» دەسەك، وندا «120 جىل ءوتتى» دەگەندى بىلدىرەدى). سوسىن بۇل 12 ءمۇ­شەل جىلىن ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن ءار­قاي­سىسىنا ءبىر جانۋار-ماقۇلىق اتاۋىن بەرەدى.

تۇرىك اتامىزدىڭ وسى وسيەتىنە بايلانىستى ۇرپاعى جىل ساناۋدا «مۇشەل جىلىن»، ال ءداۋىردى ولشەۋدە «ءداۋىر جىلى» ەسەبىن قولداناتىن بولىپتى. بۇل ءداۋىر جىلىنىڭ ەسەبى، شىڭعىز حاننىڭ العاشقى نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى قۇشىق نوياننىڭ ايتۋىنشا، ۇلى قاعاننىڭ بيلىك داۋىرىنە دەيىن (XIII ع.) ۇزىلمەي، ياعني 335 ءداۋىر جىلى (335 ح 12= 4020 جىل) بويى جالعاسىپ كەلگەن.

جوعارىدا اتالعان دەرەكتەردەن شىعا­تىن قورىتىندى: تۇركىلەر – جەر بەتىن­­دەگى ەڭ كونە حالىقتىڭ ءبىرى، ولار بۇدان 5 مىڭ جىل بۇرىن (جوعارىدا كورسەتىلگەن 4020 جىلعا يافاس پەن تۇرىكتىڭ جاساعان جاسىن قوسقان كەزدە) قازىرگى قازاقستان جەرىندە پايدا بولىپ، بۇگىن ەۋرازيا اتالاتىن اسا ۇلكەن كەڭىستىككە تاراعان.

اقتان سوپى قۇتبتىڭ كىتابىندا كور­شىلەس قىرقىز (قىرعىز) بەن ناي­ماننىڭ مالى ارالاسىپ كەتىپ، ولاردى اجىراتا الماۋىنان تۋعان داۋدى تۇرىكتىڭ قالاي شەشكەنى باياندالادى: «سوندا تۇرىك اتامىز وزىنە اكەسى جاساپ بەرگەن تامعانى كورسەتىپ – ءار ءبىر اۋلەت وزىنە وسىنداي تامعا جاساپ السىن دا، مالدارى مەن شەكارالارىنا سونىڭ بەلگىسىن تامعالاسىن. سوندا اركىم ءوزىنىڭ شەكاراسى مەن مالىن وڭاي اجىراتا الادى. حالىق كوبەيگەن سايى­ن داۋ­لاسۋ دا كوبەيىپ كەتەر. بۇل تۋرالى باسقا ۇرپاقتار دا قۇلاقتانسىن».

اتالعان كىتاپتا يدريس پايعامبار تۋرا­لى وتە قۇندى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. «تۇرىك پەن جالايىر ءۇش باستى تاۋعا (التايداعى مۇز تاۋعا) بارادى. سول جەردە تۇرىك تاۋدىڭ كەسكىنىن تومەندەگى كولدەن كورىپ: «بۇل ءۇش باستى تاۋ ماعان يدريس پايعامباردىڭ مىسىردا تۇرعىزعان ءۇش سۋمەرىن ەسىمە ءتۇسىرىپ تۇرعانداي» دەيدى. جالايىر ولار تۋرالى سۇراعان كەزدە تۇرىك بىلاي دەپ جاۋاپ قاتادى: «توپان سۋىنان دا، نۇق پايعامباردان دا بۇرىن وتكەن يدريس پايعامبار جۇلدىزدار ءىلىمىن زەرتتەۋگە قاجەت بولعاندىقتان، مىسىر (ەگيپەت) جەرىندە راسىتحانا (وبسەرۆاتوريا) رەتىندە ءۇش ۇلكەن احرام (پيراميدا) تۇرعىزدى. ولاردىڭ ىشىنە زەرتتەگەن جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسىن «سۋمەر» جازۋلارىمەن جازعان-تۇعىن. ول جازۋلاردى تەك يدريس پايعامبار جانە نۇق پايعامبار مەن ونىڭ ءۇش ۇلى عانا وقىپ تۇسىنەدى. ال ولاردان كەيىن­گىلەرگە ول جازۋلارداعى ءىلىم­دەردى عانا ۇيرەتىپ، جازۋدىڭ ءوزىن ۇيرەت­پەگەن. ول ءۇش احرامنىڭ ورنالاسۋى مىنا تاۋدىڭ ءۇش شىڭىنىڭ ورنالاسۋىنا دالمە-ءدال ساي كەلەدى ەكەن، ياعني ولار شاكارچي (وريوننىڭ) ورنالاسۋىنا ءدال ساي كەلىپ تۇر. ونىڭ كەسكىنى سەنىڭ تامعاڭا مەڭزەگەنىن مەن سەنىڭ تالايىنىڭ باق-داۋلەت اڭشىسىنا مەڭزەپ تۇرعانى دەپ ءتۇسىندىم...لايىم اللا تاعالا بۇل مەڭزەۋدى جارىققا شىعارسىن». وسىدان كەيىن جالايىر بۇل تاۋدى «ءۇش سۋمەر» دەپ اتادى دا، ونىڭ كول بەتىندەگى كەسكىنىن ءوزىنىڭ تامعاسىنا ءۇش ۇشتى تاراق تۇرىندە بەينەلەدى».

راس، تامعا تۋرالى دەرەكتەر ادامزات تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. وسى كۇنگە دەيىنگى بارلىق سوعىس جەر مەن قويناۋىنداعى بايلىق ءۇشىن بولعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار يدريس پايعامبار قولدانعان «سۋمەر» جازۋى تۋرالى دەرەك، ولجاس سۇلەيمەنوۆ دالەلدەگەن «شۋمەر» جازۋى ەكەنى داۋسىز.

اقتان سوپىنىڭ كىتابىندا ۇرانقاي باتىردىڭ تاريحى دا جازىلعان. ونىڭ اسقان ءباھادۇر بولعانى، الباننىڭ ۇرپاقتارىنان تاراعان ءبىر اۋلەتتىڭ قاتۋن ەسىمدى سۇلۋىنا ۇيلەنگەنى، كەيىننەن ونىڭ اتى ءبىر وزەنگە بەرگەنى، توعىز ۇلى مەن بەس قىزى بولعانى، ايەلى جولبارىستىڭ جۇرەگىنە جەرىك بوپ، جولبارىس ىزدەپ بۋيرات پەن قىرقىزدىڭ (قىرعىزدىڭ) ۇرپاقتارى تۇراتىن ايماقتارعا بارعانى، بىرنەشە ۇلىن بۋيرات پەن قىرقىزدىڭ (قىرعىزدىڭ) ۇرپاعىنا ۇيلەندىرىپ، ءوز قىزدارىن سولارعا ۇزاتىپ، ءونىپ-وسەدى. كىتاپتا تۇركى جۇرتىنىڭ شەتىنەن باتىر جانە مەرگەن ورمان ۇرانقايلارى تۋرالى ايتىلىپ، سودان سۋبتاي (سۇبەتاي) ءباھادۇردىڭ شىققانى باياندالادى. ول شىڭعىز حاننىڭ سەنىمدى ءارى بيىك دارەجەلى قولباسشىسى بولعانى راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريحىندا» جا­زىلعان. وسىندا ۇرانقاي مەن ورمان ۇران­قايلارىنىڭ مىڭدىقتارى شىڭعىز حان­­نىڭ بۇرحان-قالدۇنداعى «ۇلى قورى­عىن» قورعاعانى، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ، شانا مەن شاڭعىنى پايدالانعانى ايتىلعان.

«جاميع ات-تاۋاريحتا» بىلاي دەلىنگەن: «1224 جىلى شىڭعىز حان Iلە وزەنىن وڭ جاعالاۋىنداعى بۇقا شىجىق دەگەن جەردە ۇلكەن قۇرىلتاي وتكىزىپ، وندا حو­رەزمشاحتى جەڭگەنىن تويلايدى. پەر­زەنتتەرى مەن جاقىن تۋىستارىنا ەنشى ءبولىپ بەرىپ، اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ولارعا ۇلەستىرەدى. اسكەر باسشىلارىنا مولىنان سىيلىق بەرەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ جوعارعى ارنايى دارەجە نوقتا (بۇقىرشىن) نويانعا تيەدى. ول تۋرالى شىڭعىز حان: «بۇقىرشىننىڭ دارەجەسى تەك حاننان عانا تومەن، سوندىقتان ونىڭ ۇرپاعى مەن جاقىن تۋىسى تارحان بولادى!» دەگەن» (171-بەت).

دارەجە بەرۋ كەزەگى نوقتانىڭ تۋعان اعاسى وراقتىعا كەلگەندە، شىڭعىز حان: «ەي، وراقتى، سەنىڭ دە اتقارعان قىزمەتتەرىڭ وراسان. سۇراعانىڭدى بەرەيىن» دەيدى. سوندا نويان: «الەمنىڭ بيلەۋشىسى، ماعان نوقتانىڭ اعاسى دەگەن دارەجە جەتەدى!» دەيدى. تاپقىر سوزگە ريزا بولعان قاعان: «ەندەشە دارەجەڭ نوقتا اعاسى بولسىن» دەيدى. مىنە، تاريحقا وراقتىنىڭ دارەجەسى «نوقتا اعاسى» بولىپ ەنگەن. مۇنى وراق­تىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى - اقتان سوپى قۇتب وسى قولجازبادا ايتادى.

اتالعان مۇرا دەرەككە تولى. تولەنىڭ ۇلى قۇبلاي قاعان تاققا وتىرعان سوڭ (1260) شىڭعىز حاننىڭ استاناسىنداعى ارىقبۇقانى جەڭىپ (1264), يمپەريا كىندىگىن كايفينفۋعا (قىتاي) كوشىرەدى. قايدۋ حان وعان قارسى شىعادى. ونىڭ پىكىرىنشە، استانا قىتايعا كوشىرىلسە، يەلىگىندەگى مەملەكەتتەر مەن اۋماقتار تۇگەلدەي قىتايعا باعىنادى ءارى سولار­دىڭ اۋماعى بولىپ بەكىتىلىپ كەتۋى ءمۇم­كىن. سوندىقتان قايدۋ حان قۇبلاي قاعانعا قارسى سوعىسقا اسكەر جينايدى. تار­باعاتاي مەن ەمىلدەگى وراقتى نوياننىڭ ۇرپاقتارىنا بارىپ، باسقا دا جالايىر باسشىلارىمەن كەلىسىپ، اتويلايدى. ولار قايدۋ جاقتاعان باراق پەن اباقا حاننىڭ سوعىسىنا دا (1270), قۇبلاي قاعان مەن قايدۋ حانمەن وداقتاس بولعان باراق حاننىڭ ۇلى دۋا حاننىڭ اراسىنداعى سوعىسقا (1275) دا قاتىستى. سول ۇزاققا سوزىلعان سوعىس سالدارىنان كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى، اسكەرمەن بىرگە وتباسىلارى كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. قايدۋ قايتىس بولعاننان سوڭ (1302) شاش، شۋ ءوڭىرى مەن ياسسى، سامارقاندى مەكەندەيدى.

«ءبىزدىڭ تاريحىمىز» اتالاتىن قول­جازبا سوڭىندا بۇل ەڭبەك شىڭعىز حاننىڭ ۇلى شاعاتايعا ءۋازىر بولعان قۇشىق تۇسىندا باستالىپ، ونىڭ وسيەتىنە سايكەس ءار داۋىردە تولىقتىرىلىپ، اقتان سوپى قۇتب پەن ونىڭ وسى كۇنگى ۇرپاعىنا جەت­كەنى جازىلعان.

ەرجان يساقۇلوۆ،

ساياسي عىلىمدار دوكتورى، مۇراتانۋشى-پروفەسسور

Abai.kz