قازاقستان ۇلت ساياساتىندا ەندىگى جەردە ەۋروپالىق ەمەس، ازيالىق ۇلتتارعا (اسىرەسە وزبەك پەن ۇيعىر ۇلتىنا) باسا ءمان بەرۋى قاجەت. ويتكەنى بۇل ماسەلە بولاشاقتا قازاقستاننىڭ باسىن اۋىرتار ۇلكەن پروبلەماعا اينالعالى تۇر...

قازاقستان ۇلت ساياساتىندا ەندىگى جەردە ەۋروپالىق ەمەس، ازيالىق ۇلتتارعا (اسىرەسە وزبەك پەن ۇيعىر ۇلتىنا) باسا ءمان بەرۋى قاجەت. ويتكەنى بۇل ماسەلە بولاشاقتا قازاقستاننىڭ باسىن اۋىرتار ۇلكەن پروبلەماعا اينالعالى تۇر...

الدىمەن وزبەك ۇلتىنا قاتىستى مەملەكەتتىڭ ساياساتى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە توقتالايق. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، 2011 جىلى ەلدەگى جالپى حالىق سانى  - 29 123,4 ملن. ادامدى قۇراپتى، تۋ مولشەرى - 626 881, سىرتقا كوشىپ كەتكەندەر - 184 149 بولعان.[1] دەمەك حالىق سانى  - 298 147 ادامعا ارتقان. ارينە، بۇرىنىراقتاعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا دەموگرافيالىق ءوسىم ازايىپ كەلەدى: «ەسلي ۆ 1991-1995 گوداح ناسەلەنيە رەسپۋبليكي ەجەگودنو روسلو ۆ سرەدنەم نا 453,8 تىسياچي چەلوۆەك (سرەدنەگودوۆوي پريروست - 2,2 پروتسەنتا), ا ۆ پوسلەدۋيۋششەم پياتيلەتي - نا 393,3 تىس. چەلوۆەك (1,7 پروتسەنتا), تو ۆ 2001-2005 گوداح - ۆسەگو ليش نا 303,3 تىس. چەلوۆەك (1,2 پروتسەنتا). تەمپى پريروستا پو سراۆنەنيۋ س ناچالوم 1990-ح گودوۆ سنيزيليس پوچتي ۆ دۆا رازا، ا س 1980-مي گودامي - ۆ 2,5 رازا. ەتو وبۋسلوۆلەنو دۆۋميا ۆاجنەيشيمي فاكتورامي: سنيجەنيەم ۋروۆنيا روجداەموستي ي روستوم ميگراتسيوننوگو وتتوكا زا پرەدەلى رەسپۋبليكي پري ستابيليزاتسي سمەرتنوستي نا دوستاتوچنو نيزكوم ۋروۆنە.»[2]. دەگەنمەن وزبەك حالقىنىڭ ءوسىمى ءالى دە بولسا جوعارى. ساراپشىلار 2030 جىلعا قاراي وزبەكستاننىڭ حالقى 36 ملن- دى قۇراۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بولجاۋدا.[3]

الداعى ۋاقىتتا وزبەكستان تەرريتورياسىنىڭ مۇنشا حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋى قيىنعا سوققالى تۇر. حالىقتىڭ ارتىق ءوسىمى بولاشاقتا ۇلكەن پروبلەما بولاتىنىن تۇسىنگەن رەسمي تاشكەنت 90 جىلداردان باستاپ «وتباسىن جوسپارلاۋ» ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى (حالىق ءوسىمىنىڭ جىلدان جىلعا ازايۋىنا بۇل دا سەپتىگىن تيگىزۋدە),  الايدا ءداستۇرشىل وزبەكتەرگە، اسىرەسە اۋىلدى جەرلەردىڭ حالقى ءۇشىن بۇل ساياساتتىڭ ىقپالى ءالسىز بولىپ وتىر.

جوعارعى دەموگرافيالىق ءوسىم جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىككە دە جاناما سەپتىگىن تيگىزىپ وتىرعاندىقتان، حالىق تىعىز قونىستانعان فەرعانا، ەكولوگيالىق زارداپ شەگىپ وتىرعان قاراقالپاقستان تەرريتورياسىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن سىرتقا بارىپ جۇمىس ىستەۋگە، سوندا تۇراقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا. مەملەكەت تە ەميگراتسيانى حالىق ءوسىمىن ازايتۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە جانە مۇمكىن باسقا دا «ىشكى ەسەپتەرمەن» وعان كەدەرگى بولماۋدا. ال، وزبەك ميگرانتتارى رەسەي، قازاقستان، تۇركيا، اراب ەلدەرى، وڭتۇستىك كورەيا مەن باتىس ەلدەرىنە دەيىن تاراپ جاتىر.

ايتسەدە وزبەكستاننان كەلگەن يمميگرانتتاردىڭ نەگىزگى شوعارىن رەسەي مەن قازاقستاننىڭ قابىلداپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. كسرو-دان قالعان كوپتەگەن ۇقساستىقتارعا بايلانىستى بۇل ەلدەردىڭ شارتتارىنا بەيىمدەلۋ وزبەكتەر ءۇشىن وڭايىراق. الايدا، سوڭعى جىلدارى سولتۇستىك كورشىمىزدە «نەوفاشيستىك» ارەكەتتەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى، ول جاققا بارۋ دا وزبەكتەردەن ۇلكەن تاۋەكەلدى تالاپ ەتۋگە ءماجبۇر ەتۋدە. وسىنداي جاعدايدا ولار مۇمكىندىگىنشە قازاقستاننان جۇمىس تابۋعا تىرىساتىنى انىق. دەمەك الا تاقيالى كورشىلەرىمىزدىڭ نەگىزگى ميگراتسيالىق سوققىسىن الاتىن ەل (ەگەر ەكونوميكا بىرقالىپتى دامىسا...) قازاقستان بولماق.

مۇنداي جاعدايدا «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. قازاقستاننىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ بار: ءبىرى - شەكارانى تارس بەكىتىپ، يمميگرانتتار شوعارىن مەملەكەتكە قاجەتتى ەڭبەك كۇشىنە سايكەس عانا ەنگىزۋ، ەكىنشىسى، كەلگەن يمميگرانتتاردى ءسىڭىرۋ.

ءبىرىنشى ستسەناري بويىنشا يمميگرانتتارمەن كۇرەسۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن الەمدىك تاجىريبە دالەلدەپ بەردى. شەكاراسىن قانشا قىراعى كۇزەتسە دە اقش مەكسيكالىقتاردىڭ، باتىس ەۋروپا دامۋشى ەلدەردەن كەلگەن يمميگرانتتاردىڭ اعىنىنىنا توسقاۋىل قويا المادى. ولار مەملەكەت تەرريتورياسىنا ءوتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى ارقىلى مەملەكەتتىك باقىلاۋدى اينالىپ وتۋدە. دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى زاڭسىز يمميگراتسيانى جەڭە الماي وتىرعاندا شەكاراسى كەڭ جانە باسىم بولىگى توسقاۋىلسىز، كوشى قون پوليتسياسى ءالسىز جانە «جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ» كەڭ تاراعان قازاقستان ءۇشىن ونىمەن كۇرەسۋ، وعان قوسىمشا قارجى شىعىنداۋ اۋىر تيەرى انىق.

ال، ەكىنشى جول ەلىمىز ءۇشىن سالىستىرمالى تۇردە پايدالىراق بولماق. ياعني، قازاقستان يمميگرانت وزبەكتەردى سىڭىرۋگە تىرىسۋى كەرەك. ەكىنشى ستسەناريدىڭ ءتيىمدى جاقتارى:

• زاڭسىز يمميگرانتتارمەن كۇرەسكە قارجى جۇمسالمايدى، قايتا ولاردىڭ جالاقىسىنان سالىق الىنادى;
• ولاردىڭ تاپقان قارجىسى ەلدەرىندە ەمەس، وسىندا جۇمسالاتىن بولادى;
• وتباسىمەن وسىندا تۇراتىن بولعاندىقتان ەلدىڭ تۇتىنۋ قابىلەتىنىڭ وسۋىنە، قارجى اينالىمىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى;
• بارىنەن دە قازاق حالقىنىڭ سانىنىڭ وسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.

ول ءۇشىن مەملەكەت ارنايى ستراتەگيا جاساپ، بەلگىلى ءبىر جوسپارعا سۇيەنۋى كەرەك. ارنايى زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس. وسى زاڭ ارقىلى ولارعا ازاماتتىق بەرۋ وڭايلاتىلادى. بىراق مەملەكەت ەشقانداي الەۋمەتتىك كومەك بەرمەيدى، قايتا بىرقاتار تومەندەگىدەي تالاپتار قوياتىن بولادى:

• ەڭ كەمى 3 جىل قازاقستاندا تۇرۋ;
• قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرۋ;
• تولقۇجاتىنا جانە باسقا قۇجاتتارعا قازاق دەپ جازدىرتۋ;
• جاسى 40-تان اسپاعان بولۋى ءتيىس;
• ولاردى سولتۇستىك وبلىستارعا قونىستاندىرىپ، باسقا جاققا قونىس اۋدارۋى ءۇشىن ارنايى رۇقسات العىزۋ (وسىلايشا وزبەكتەردىڭ وڭتۇستىكتە تۇرۋىنىڭ، كەيىن ول وڭىرگە كوشۋىنىڭ الدى الىنادى);
• سايلاۋعا قاتىسۋ جانە ءتۇسۋ قۇقىعىن بەرمەيتىن ۋاقىتشا ازاماتتىق بەرىلەدى (لاتۆيانىڭ لاتىش ءتىلىن بىلمەيتىن ورىس ۇلتى وكىلدەرىنە قولدانىپ وتىرعان ساياساتى سياقتى).

­وزبەك يمميگرانتتارىن اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى وسى ۇلتتىڭ قازاقستانداعى دەموگرافيالىق ۇلەسىن بىرقالىپتى ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ويتپەگەن جاعدايدا ولاردىڭ پايىزى ارفمەتيكالىق پروگرەسسيامەن جوعارىلاۋى ىقتيمال ەكەندىگىن ەسكەرۋ كەرەك. ارينە، اسسيميلياتسيالاۋ ۇدەرىسى وڭاي شارۋا ەمەس، ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ رۋلىق جانە جۇزدىك قۇرىلىمىنا ولاردىڭ ءسىڭىسىپ كەتۋى وڭاي ما، سىڭىسسە بۇل ينستيتۋتتىڭ قاي جەرىنەن ورىن الادى دەگەن سۇراقتاردىڭ دا كوكەيگە كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇلار بۇل جۇيەدەن تىسقارى قالادى. قازاقتا جۇزدىك ينستيتۋتقا كىرمەگەنىمەن ءوز الدىنا ءبىر-ءبىر رۋ بولىپ وتىرعان قوجالار، تورەلەر، تولەڭگىتتەر سياقتى توپتار بارشىلىق. كەزىندە ابىلاي حان اكەلگەن قىرعىزداردا بۇگىن ءبىر رۋ بولىپ ەلگە ءسىڭىپ كەتتى. ەندەشە، وزبەك يمميگرانتتارى دا جۇزگە كىرمەيتىن رۋ بولا الادى. ءارى بۇلار بارعان وڭىرلەرىندەگى رۋلىق كارتاعا وزگەرىس ەنگىزىپ، كەي جەرلەردىڭ ءبىر تايپالىلىعىن باسقا ايماقتارداعى وزگە ۇلتتاردىڭ باسىمدىعىن السىرەتەدى... مۇمكىن قاراقالپاقتارمەن قوسا التى الاشتىڭ ءبىر بالاسى ەتەرمىز؟

سىڭىرگەندە دە بۇل ساياساتتى ەكى توپقا باعىتتاپ جۇرگىزگەن ءجون بولار. العاشقىسى قاراپايىم ەڭبەك ميگرانتتارى، ەكىنشىسى ءتۇرلى سالانىڭ ساپالى ماماندارى، ينجەنەرلەر، عالىمدار مەن بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاستار. ەكىنشىلەرىنە بىرقاتار جەڭىلدىكتەر جاساۋ ارقىلى عانا تارتۋعا ءماجبۇرمىز (قازاقستاندى ايماقتاعى اقىل اعىنىن تارتۋشى ەلگە اينالدىراتىن دا ستراتەگيا دا كەرەك-اق).

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتاردىڭ سانى وزبەكتەردەن كوپ ەدى. الايدا ءحىح عاسىردا  ءسىڭىسىپ كەتكەن قازاق رۋلارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، 1920-21 مەن 1931-33 جىلدارداعى اشتىق كەزىندە تالاي قازاق تاشكەندى پانالاپ، سوڭىندا وزبەككە اينالىپ كەتتى، مەجەلەۋ جىلدارىندا ارعى جاقتا قالىپ قويعان قانداستار دا الا تاقيا كيىپ جۇرۋگە ادەتتەنىپ ۇلگەردى، سولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ ءوزى بۇگىندە بەيرەسمي دەرەكتەرگە سەنسەك، بىرنەشە ميلليون بولىپ قالادى ەكەن. سوندىقتان تاريحتىڭ قازاققا جاساعان وسى ءبىر ادىلەتسىزدىگىن تۇزەتۋ مىندەتى تۇر موينىمىزدا... ەگەر وزبەك بولىپ كەتكەن قازاق رۋلارىنىڭ نەمەسە كەيىن اشارشىلىقتا اۋىپ بارعان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى كەلىپ جاتسا ولاردى قايتا ءسىڭىرۋ ءتىپتى وڭايىراق بولادى.

قازاقستانعا الداعى ۋاقىتتا كەلەتىن وزبەكتەردىڭ جالپى اعىنىن ەسەپتەۋ قيىن. دەگەنمەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى مەن وزبەكستانداعى حالىق ءوسىمىنىڭ باسەڭدەۋىنە قاراپ، ولاردىڭ سانى 1-2 ملن اراسىندا بولۋى ىقتيمال دەپ بولجاۋعا بولادى. دەمەك وسى ساياساتتى دۇرىس جۇرگىزسەك حالقىمىزدىڭ سانىن ميلليون ادامعا ارتتىرا الامىز دەگەن ءسوز. ارينە، ولاردىڭ وزدەرى قازاق بولا قويماسى انىق، بالالارىنىڭ دا قازاققا سىڭە كەتپەسى بەلگىلى، الايدا نەمەرەلەرى قازاق ەمەسسىڭ دەسەڭ نامىستاناتىن بولادى، ال شوبەرەلەرى...

ارينە، اسسيميلياتسيالاۋدىڭ قيىن ۇدەرىس ەكەنى بارشاعا ايان. ونىڭ كوپتەگەن الەۋمەتتىك پروبلەمالار تۋىنداتارلىق فاكتورلارى بار ەكەندىگى دە بەلگىلى. بىراق قازاقستاننىڭ الدىندا وڭتۇستىك كورشىمىزدەن كەلەتىن زاڭسىز يمميگرانتتارمەن كۇرەستىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى وسى عانا سياقتى بولىپ كورىنەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ الدىندا ونىڭ زاردابىن مينيمۋمعا دەيىن تۇسىرەتىن، كەلىسىپ، ءپىشىلىپ جوسپارلانعان ارنايى باعدارلاما جاساۋ مىندەتى تۇر.

Abai.kz

[1] http://www.stat.uz/demographic/  (02.03.2013,  22:15)

[2] http://www.fergananews.com/articles/6410  (02.03.2013,  22:18)

[3] http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=UZ  (03.03.2013,  23:30)