... ۇندىستانداعى دۋمۋركوتا ەلدى مەكەنىندە الكوگولدى سۋسىنعا سىلقيا تويىپ، ماس بولىپ قالعان 50 ءپىل دەرەۆنيا­­­نىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان: ۇيلەردى ويرانداپ، ەگىستىك القاپتارىن جايپاعان، ولاردى توقتاتۋعا ءتىپتى پوليتسيا كۇشتەرى شاقىرىلدى. پوليتسەيلەر ولاردى ارەڭ دەگەندە توقتاتىپتى. اتاتىنىن اتىپ، شالاتىنىن شالىپ...

پىلدەردى قويا تۇرىپ، مىنا وقيعاعا قاراڭىز: 14 اقپان كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ ۇشتوبە قالاسىندا تۋعان اناسى ءوزىنىڭ ەكى ايلىق بالاسىن قىلقىندىرىپ ءولتىردى. ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى كۇيەۋىمەن سپيرتتىك ىشىمدىك ىشكەن، مازاسىزدانىپ جىلاعان بالانىڭ داۋىسى اراققا ىقىلىق اتا تويعان ايەلدىڭ جۇيكەسىنە تيگەن سوڭ، ول ءسابيىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستاپ، كوڭىلدى وتىرىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرىپتى...

بۇل ناعىز سۇمدىق وقيعا بولدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا نە شارا؟!.

... ۇندىستانداعى دۋمۋركوتا ەلدى مەكەنىندە الكوگولدى سۋسىنعا سىلقيا تويىپ، ماس بولىپ قالعان 50 ءپىل دەرەۆنيا­­­نىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان: ۇيلەردى ويرانداپ، ەگىستىك القاپتارىن جايپاعان، ولاردى توقتاتۋعا ءتىپتى پوليتسيا كۇشتەرى شاقىرىلدى. پوليتسەيلەر ولاردى ارەڭ دەگەندە توقتاتىپتى. اتاتىنىن اتىپ، شالاتىنىن شالىپ...

پىلدەردى قويا تۇرىپ، مىنا وقيعاعا قاراڭىز: 14 اقپان كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ ۇشتوبە قالاسىندا تۋعان اناسى ءوزىنىڭ ەكى ايلىق بالاسىن قىلقىندىرىپ ءولتىردى. ول ءوزىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى كۇيەۋىمەن سپيرتتىك ىشىمدىك ىشكەن، مازاسىزدانىپ جىلاعان بالانىڭ داۋىسى اراققا ىقىلىق اتا تويعان ايەلدىڭ جۇيكەسىنە تيگەن سوڭ، ول ءسابيىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستاپ، كوڭىلدى وتىرىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرىپتى...

بۇل ناعىز سۇمدىق وقيعا بولدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا نە شارا؟!.

ەلىمىزدە 30 مىڭعا جۋىق ماسكۇنەم ايەل بار

ءيا، قازىر قازاقتىڭ قىزى دا، ايەلى دە اراق-شا­راپ ىشەتىن بولدى. ول جاڭالىق بولۋدان قال­عا­لى قاشان...  ال بۇل تاقىرىپتىڭ تىم ءجيى اي­تى­­­لا­­تىنى سونشالىقتى - ول تۋرالى اڭگىمە ءىشىم­­­­دىك ىشەتىن ايەلدەردەن دە جيىركەنىشتى بولا­تىن دەڭگەيگە جەتتى. الايدا ايەل ماسكۇنەمدىگى ۇلت­­تىق دەڭگەيدەگى قاسىرەت ەكەندىگىن ۇمىتپاۋى­مىز كەرەك.

قازىر قازاقستان الەم بويىنشا ىشىمدىكتى كوپ ىشەتىن 188 ەلدىڭ قاتارىندا 34-ءشى ورىندا تۇر. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، ورتا­لىق ازياداعى ەڭ «ىشكىش» ەل - قازاقستان. ەلىمىزدە جان باسىنا شاققاندا ءار ادام جىلىنا 12 ليتر الكوگول ءونىمىن پايدالانادى. ال الەم­­دىك كورسەتكىشتەر بويىنشا ازاماتتار جى­لىنا 6 ليتردەن استام سپيرت پايدالان­عان ەل دەگرا­­داتسياعا ۇشىرايدى ەكەن. ەلىمىزدە جارتى ميل­ليون­عا جۋىق ادام الكوگولدى ىشىمدىكتىڭ ۋىسى­نا ءتۇسىپ، ۋىن ءىشىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ورتاسىن­دا ايەلدەر ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. ءيا، ءبىر قو­لىمەن بالاسىنىڭ ارباسىن سۇيرەپ بارا جا­تىپ، ەكىنشى قولىمەن سىرا ىشە بەرەتىن بولدىق. ءبىز مۇنداي كۇيگە قالاي جەتتىك؟

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازىر ماسكۇنەم كۇيەۋى­مەن الىسىپ، سونى ەمدەتەمىن دەپ جۇرگەن ايەل­دەردىڭ سانى ازايعان. بۇل - ەرلەر از ىشەتىن بول­دى دەگەن ءسوز ەمەس، ايەلدەر كۇرەسۋدى قويعان، كۇيەۋ­لەرىمەن بىرگە ىشەدى دەگەن ءسوز.

الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ايەلدەر­دىڭ ءسپيرتتى ىشىمدىككە تىم ءۇيىر بولۋى 90-جىل­داردىڭ باسىندا بايقالىپتى. ەركەك قارا با­قىر تاپپاي ۇيدە وتىرىپ قالعاندا ايەل بازارعا شىعىپ، اقشا تاۋىپ، ءوزى بي، ءوزى قوجا بولىپ، اقىرى الدىمەن «بويىن جىلىتۋ ءۇشىن»، كەيىن «كو­ڭىل كوتەرۋ ءۇشىن»، «سترەستەن قۇتىلۋ ءۇشىن» ءىشتى. قازىر ەندى ەر ايەلىن ناركولوگيالىق ديس­پان­­سەرگە سۇيرەپ اپاراتىنداي جاعدايعا جەتتىك. بۇل كۇندەرى ەر ادامداردىڭ دارىگەرگە «ايەلىمدى ماسكۇنەمدىكتەن ەمدەپ بەرىڭىزشى» دەپ جالىنا­تىن وقيعالارى جيىلەپتى.

كوشە-كوشەدە، قۋىس-قۋىستا بەت-اۋىزدارى دومبىعىپ ءىسىپ، ءۇستى-باسى ساسىپ، كوزىنىڭ استى كو­گەرىپ جۇرەتىن ايەلدەردى كورگەندە ايايسىڭ ءارى جيىركەنەسىڭ. كافە-مەيرامحانالاردا تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ، سىراعا تويىپ، ىقىلىق اتىپ وتى­را­تىن ۋىزداي جاپ-جاس قىزداردىڭ سانى دا كو­بەيىپ بارادى. سىرانى الكوگولدى ىشىمدىك ەمەس دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ قويدىق. قىزىمىز ءۇي­گە اۋزى­نان ءيىس شىعىپ كەلسە، «ە-ە، سىرا ىشكەن ەكەن عوي» دەپ، «ايتەۋىر، اراق ەمەس ەكەنىنە» ءتاۋ­بە دەيمىز. ول از بولسا، الپىستان اسىپ، جەت­پىسكە قاراي كەتىپ بارا جاتقان اجەلەرىمىز بەن اتالارىمىز ءبىر-ءبىرىن سۇيەپ، اراق ءىشىپ جۇرەتىن اۋىل­دار بار. مۇن­داي ۇيلەردىڭ بەرەكەسى دە، مە­رەكەسى دە جوق.

بالاسى مەن كەلىنى اكە-شەشەسىنىڭ ماس­كۇنەمدىگى كەسىرىنەن ءبىر-بىرىنەن ۇيالىپ، ۇر­سىسىپ، جان-جاققا تاراپ كەتكەن بالالارى «اكە ءۇيى» دەگەندە كەجەگەسى كەيىن تارتىپ تۇراتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى.

ماسكۇنەمدىك - اۋىر دەرت. الەم ەلدەرى بۇل دەرتتى توقتاتۋدىڭ ءتۇرلى امالدارىن وي­لاپ تاپقانىمەن، ماسكۇنەمدىك اۋىزدىققا ىرىق بەرەر ەمەس. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى ايەل­دەر ماسكۇنەمدىگى بەلەڭ الىپ بارا جات­قان كورىنەدى. ەلىمىزدە ىشىمدىككە سالىن­عان 30 مىڭعا جۋىق ايەل بار ەكەن. مۇمكىن، بۇل اسا كوپ تە ەمەس شىعار. الايدا ستاتيس­تي­كانىڭ ناقتى كورسەتكىش ەمەس ەكەنى، ىشكەن ادامنىڭ بارلىعىنىڭ «مەنى ەمدەڭىز» دەپ دارىگەرلەردىڭ الدىنا بارا بەرمەيتىنىن ەسكەرۋ كەرەك.

قازاق ايەلى «مەن ءىشىپ كەتتىم» دەپ ءدارى­گەردىڭ الدىنا بارمايدى. سەبەبى ۇيالادى. ەل-جۇرتقا قارابەت بولامىن دەپ ويلايدى. ءارى جۇمىسقا تۇرعاندا ونىڭ قۇجاتتارى «ءمىنسىز» بولۋى ءۇشىن «سىرىن» جۇرتقا جاي­ماۋ­عا تىرىسادى. ال ابدەن اعزاعا دەندەپ ەنىپ، ىشىمدىكپەن ءوزى كۇرەسە الماي­تىن جاع­دايعا جەتكەندە دارىگەردىڭ الدىنا بارۋعا تۋرا كەلەدى.

بالزادا مۇرزاتىلەۋوۆا، اقتوبە وبلىستىق ناركولوگيالىق ديسپانسەردىڭ مەڭگەرۋشىسى:

- قازىرگى ۋاقىتتا ديسپانسەردە 10 159 ادام ديسپانسەرلىك تىركەۋدە تۇر. سونىڭ 7859-ى - ىشىمدىكپەن دوستاسقاندار. وسى­نىڭ ىشىندە 1111-ءى - ىشىمدىككە سالىنعان ايەل­­دەر. ارينە، سالىستىرمالى تۇردە ال­عان­­دا ماسكۇنەم ايەلدەردىڭ سانى ەرلەردەن انا­عۇر­لىم از. بىراق از ەكەن، ەشتەڭە ەتپەس دەۋ­گە بولمايدى. ءبىر ايەل ماسكۇنەمدىككە سالىن­سا، دابىل قاعۋىمىز كەرەك. سەبەبى ايەل - وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى.  ايەل ازسا، ۇلت ازادى. جاقىندا ءبىر ايەل ماسكۇنەم­دىككە سالىنعان جاسى 50-دەن اسقان ۇلكەن انا­نى الىپ كەلدى. «ەمدەڭىزدەرشى» دەپ جا­لىن­دى. تاعى بىردە، ءبىر ايەل بەت-اۋزى ابدەن دومبىعىپ ءىسىپ، قاڭعىباس بولىپ كەتكەن ءبىر ايەل­دى ەرتىپ كەلدى: «كەزىندە ءىنىمىز قايتىس بولعاندا، ونىڭ كەلىنشەگى جاس بولعان سوڭ ءومىرىن ءارى قاراي جالعاستىرسىن، تاعى دا وتباسىن قۇرىپ، جاقسى بولىپ كەتسىن دەپ رۇق­ساتىمىزدى بەرگەن بولاتىنبىز. كەلىنى­مىز باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىقتى. ءبىراز ۋا­قىتتان كەيىن ونىڭ كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، ىشكى­لىككە سالىنىپ كەتكەنىن ەستىدىك. مىناۋ - مەنىڭ كەلىنىم. قاڭعىپ، اراق ءىشىپ جۇرگەن جەرىن­ەن تاۋىپ اكەلىپ تۇرمىن. قانداي ادام بول­سا دا، مەنىڭ باۋىرىمنىڭ جالعىز ءسۇي­گەن ايەلى عوي. وسىنى ەمدەڭىزدەرشى، ادام بولىپ، قاتارعا قوسىلىپ كەتسە، ءىنىم دە انا دۇنيەدە تىنىش جاتار ەدى»، - دەپ كەتتى. كەي­دە ايەلدەر الدىما كەلىپ، «مەنىڭ ەم­دەل­­گىم كەلەدى» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تو­لا­دى. قىرىق كۇندە وسىنداي قىرىق ءتۇرلى تاع­دىرمەن بەتپە-بەت كەلىپ جاتامىز.

ماسكۇنەم ايەل ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتپەي مە؟

دارىگەردىڭ ايتۋىنشا، قازىر ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىرعانداي، 35-تەن اسقان ازامات­تار اراسىندا ىشىمدىككە اۋەستىك دەڭگەيى جوعارى بولىپ وتىر. جاسى ۇلكەن ازاماتتار ارا­سىندا دا ىشكىلىككە قۇمارلار بارشى­لىق. سوڭعى ءۇش جىلدا الكوگولدى قابىلدا­عان جاسوسپىرىمدەر سانى ەكى ەسە كوبەيگەن. بۇ­لاردىڭ دەنى - اكە-شەشەسى ماسكۇنەم­دىككە سالىن­عان بالالار.

ماسكۇنەمنىڭ بالالارى كوبىنە اۋرۋ، كەمىس، اقىل-ەسى كەم بولىپ تۋادى ەكەن. مىنا ستاتيستيكاعا قاراڭىز: ىشكىلىكتى از دا بول­سا ىشەتىن ايەلدەردىڭ ومىرگە اكەلەتىن ءسابي­لەرىنىڭ 80-90 پايىزى ءالسىز بولادى، ولار بولاشاقتا پسيحيكالىق قيىندىق­تار­عا ۇشىرايدى، سويلەۋ مۇشەلەرىندە كەمىستىك باي­قالىپ، تەرىسىندە ءتۇرلى اۋرۋلار بولادى ەكەن. 40-50 پايىزىنىڭ جىنىستىق مۇشە­لە­رىندە كەمىستىك بايقالىپ، اياق-قولىنىڭ ساۋساقتارى قيسىق بولىپ جاراتىلادى. ال 20-30 پايىزىندا بالالار جۇرەك اۋرۋىنا شال­دىعىپ، كورۋ قابىلەتى تومەن، 10 پايى­زىنىڭ بۇيرەگى تولىق جاسامايتىن كۇيىندە ومىرگە كەلەدى. سىرا ىشەتىن ايەلدىڭ ىشىندەگى بالانىڭ ميىنا زاقىم كەلەدى ەكەن. سىرا دەمەكشى، قازىر «ومىرىمدە اراق ءىشىپ كورگەن جوق­پىن» دەپ ماقتانىپ، كۇنىگە كەم دەگەندە ءبىر-ەكى ساپتىاياق سىرا ءسىمىرۋدى ادەتكە اينال­دىر­عان ايەلدەر بار. الايدا جارتى ليتر سىرا­نىڭ 50 گرامم اراقپەن تەڭ ەكەنىن بىلە بەر­مەيمىز. ءحىح عاسىردا اعىلشىندار قۋا­تى جوعارى ىشىمدىكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ولار­دى جەڭىلدەۋ دەپ سانالاتىن سىرامەن اۋىس­تىرۋدى ماقسات ەتكەن. الايدا حالىق­تىڭ سىرامەن تەز دوس بولىپ، جاعدايدىڭ بۇرىنعىدان دا ۋشىعىپ كەتكەندىگى سونشالىق - قازىر ونى شىعارعان ەلدىڭ ءوزى سىرامەن كۇرەسىپ اۋرە بولىپ وتىر.

- سىرانى كوپ ىشكەن ادامنىڭ بۇيرەگى، باۋىرى، جۇيكە جۇيەسى، اسقازانى، ءوت جول­دارى اۋىرادى. باۋىرى، بۇيرەگى ءىسىنىپ، ادام­نىڭ ءىشى قامپيىپ كەتەدى. ودان سوڭ ءجۇ­رە­گى اۋىرادى. سىرانىڭ قۇرامىنداعى كو­مىر­قىشقىل گازى قان تامىرلارىنا كۇش ءتۇ­سىرە­دى. قان تامىرلارىنا كۇش تۇسكەسىن ءجۇ­رەك­تىڭ قىزمەت ەتۋى ناشارلاپ، ەتى بوساپ، ءىسىنىپ، سىرتى ۇلبىرەپ كەتەدى. مۇنى دارىگەر­لەر «جۇرەكتىڭ سىرا سيندرومى»، كەيدە «ءجۇ­رەكتىڭ كاپرون شۇلىققا اينالۋى» دەپ اتاي­دى. سىرانى كوپ ىشەتىن ايەلدەردىڭ ايەل سيقى قالمايدى، دەنە تۇرقى ەرلەردى­كىن­دەي بولىپ وزگەرىپ، كەيبىر ايەلدەردە ءتىپتى مۇرت شىعاتىن بولادى. اراق-شاراپ ىشە­تىن قىز-كەلىنشەكتەر اراسىندا كەۋدە بەزى قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىن ايەلدەر ءجيى كەزدەسەدى، - دەيدى ماماندار.

ايەلدەر ەرلەرگە قاراعاندا اراقتىڭ ىرقىنا تەز كونەدى. ەرلەر بەس-التى جىل ىشكەننەن كەيىن اراققا سالىنىپ كەتەتىن بولسا، ايەلدەرگە ەكى-ءۇش جىل جەتكىلىكتى ەكەن. سەبەبى ەر ادامنىڭ اعزاسىندا ءسپيرتتى ىشىمدىكتىڭ زارداپتارىنان ساقتاندىراتىن فەرمەنتتەر اسقازان مەن باۋىردا بولسا، ايەلدەردە تەك قانا باۋىردا عانا بولادى ەكەن. ايەلدەردىڭ تەز ماسكۇنەم بولاتىنى، بىراق وتە قيىن ەمدەلەتىنى سودان بولسا كەرەك. ناركولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن 3-4 جىل بويى الكوگولدى ىشىمدىك ىشكەن ادام­دارعا سوزىلمالى ماسكۇنەمدىك دياگ­نو­زى قويىلاتىن بولسا، قازىر ادامداردىڭ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اراققا تاۋەلدى بولىپ قالۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى ەكەن.

«اراق - بارلىق كەساپاتتىڭ، قايعى-قا­سى­­رەت­تىڭ باستاۋى، بارلىق جاماندىقتىڭ كىل­تى» دەيدى ءدىني كىتاپتاردا. بۇل «كىلتتى» ايەل­دىڭ قو­لىنا بەرىپ قويعانىمىز ۇلتقا جا­ماندىق­تىڭ ەسىگىن اشىپ بەرگەنىمىز بول­سا كەرەك.

سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدە ادامدار ال­كو­گول­دىك ىشىمدىك ءىشىپ، ماس كۇيىندە جاساعان قىل­مىستار سانى ەكى ەسەگە ارتىپ كەتكەن - 13 مىڭنان استام قىلمىس جاسالىپتى! سپيرت­­تى ىشىمدىك ىشكەندەردىڭ قولىنان ءۇش مىڭ­نان استام ادام قازا تاپقان. ءىشىپ الىپ، كولىك رۋلىنە وتىرعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن 500-گە جۋىق ادامنىڭ ءومىرى قيىلىپ، 2500 ادام جاراقات العان. تاعى مىڭ­داعان انا ىشكىلىكتىڭ سالدارىنان انا­لىق قۇقىنان ايىرىلىپ، ون مىڭداعان بالانى جەتىمدەر ۇيىنە تاپسىردى.

ال وبلىستا وتكەن جىلى ىشىمدىك سالدا­رىنان 960 قىلمىس ورىن الىپتى. بيىل جىل باسىنان بەرى 79 قىلمىس جاسالىپ ءۇل­گەرگەن.

ەلدەگى ماسكۇنەمدىك دەرتىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىن مەڭزەگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرگەن دوشاەۆ ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى - ەكونوميكالىق شارالاردى كۇشەيتۋ ەكەندىگىن ايتادى. ياعني اراق ونىمدەرىنە اكتسيز ستاۆكالارىن كوتەرۋ قاجەت دەگەن پىكىرىن ايتىپ ءجۇر. الايدا مۇنىمەن ماسەلە تولىق شەشىلسە، قانە؟!.

P.S.

... ءيا، سونىمەن جوعارىدا ايتقان پىلدەر تاقىرىبىنا ورالا­يىق. اراققا سىلقيا تويعان 50 ءپىل دەرەۆنيانىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان دەدىك. ال ماس ادام مەن ماس جانۋاردىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ماسكۇنەم ايەلدىڭ كوبەيۋى جالعىز عانا «دەرەۆنيانىڭ» ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ تاس-تالقانىن شىعارۋى مۇمكىن...

اۆتور: مەيرامگۇل راحاتقىزى، اقتوبە وبلىسى

"الاش ايناسى" گازەتى