ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا ارداگەرلەردىڭ ۇلكەن باس قوسۋى ءوتتى. اۋدان اكىمى التاي دوسىمباەۆ جينالعان ەكى جۇزدەن استام ادام الدىندا جۇرتقا ىزگى لەبىزىن ءبىلدىرىپ، وتكەن جىلدىڭ جەتىستىكتەرىن تىلگە تيەك ەتىپ، اۋداننىڭ الدا تۇرعان مىندەتتەرىن اڭگىمەلەپ بەردى. وعان توقتالمايمىن. مەنى باسقا تاقىرىپ قىزىقتىرادى.  

اۋداندا بۇگىنگى تاڭدا 350 مىڭنان استام ادام تۇرادى. مۇنىڭ قانشالىقتى ۇلكەندىگىن مىنادان اڭعارۋعا بولادى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 700 مىڭ ادام تۇرسا بۇل سونىڭ تاپ جارتىسى دەگەن ءسوز. الماتى وبلىسىنىڭ بالقاش اۋدانىندا 32 مىڭ حالىق تۇرادى ەكەن. ال ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى تەك ارداگەرلەردىڭ سانى تاپ سونداي، 32 مىڭ!

اۋداندا قازاقتان باسقا 40-تان استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى. سولاردىڭ تاتۋ-ءتاتتى تىرشىلىگىنىڭ سىرى نەدە؟ دوستىقتىڭ باستاۋى قايدا جاتىر؟

1850 جىلى بۇل وڭىردە قازاقتاردان باسقا ەشكىم تۇرمايتىن. ودان ىلكىدە ءجۇز ەلۋ جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە تەك قازاق قولى عانا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز اتامەكەندى جاۋدان تازارتقان.  بۇل ءوڭىردىڭ تاريحى الماتى، تالعار قالالارىمەن تىعىز بايلانىستى.

1854 جىلى قاپالدان شىعىپ، تۇرگەن وزەنىن بويلاپ ەسىكتىگە، ودان الماتىعا جەتكەن مايور پرەمىشلسكيدىڭ  وتريادىندا 470 ورىس بولىپتى. ولار الاتاۋدىڭ ەتەگىندە، ءۇش الماتى ساعاسىندا بەكىنىس سالار الدىندا جوعارى جاققا «ەگىنشىلىك القاپتارى مەن ارىقتارى كوپ دۋلاتتاردىڭ جەرى ەندى ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە ءتيدى» دەپ راپورت جازىپتى. شىنىمەن دە الماتى، تالعار، ەسىكتى ءوڭىرى ول شاقتا دۋلاتتىڭ جانىستارىنىڭ مەكەنى بولاتىن.

الماتى  قونىسى ول كەزدە قازىرگى «گورنىي گيگانت» مەكەنىنىڭ ورنىنا  ەكەن. ول كەزدە الماتىنى جانىس جاناق بي دەگەن كىسى باسقارعان. كازاك-ورىستار مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ اراسىندا ون جىلعا جۋىق قاقتىعىستار ورىن الىپ جاتتى. باسشىلىققا پولكوۆنيك گەراسيم الەكسەەۆيچ كولپاكوۆسكي كەلگەن سوڭ عانا مۇنداي قاقتىعىستار باسەڭسىدى. ول وسى ءوڭىردى مەكەندەيتىن جانىس، بوتباي، شاپىراشتى، ىستى، قاڭلى، ءسارىۇيسىن، البان تايپالارىنىڭ بيلەرىن شاقىرىپ، سىي-سياپات جاساپ، دوستىق بايلانىس ورناتىپتى. كەيىن اق پاتشانىڭ جارلىعىمەن الماتى – ۆەرنىي اتالىپ، تالعار –سوفيسك، ەسىكتى –نادەجدينسك دەپ اتالىپ وتارلاۋ ساياساتى كۇشىنە كىرگەن.

ورىستاردان كەيىن بۇل وڭىرگە الدىمەن كەلگەن – تاتارلار. 1857 جىلى سەمەيدەن 200 ءتۇتىن تاتار وتباسى كوشىپ كەلەدى. ولارعا قازىنا باعىنىڭ (كازەننىي ساد) شىعىس جاعىنان جەر بەرىلەدى. ول جەر ءالى كۇنگە الماتىدا تاتاركا (تاتارسكايا سلابودكا) دەپ اتالادى. ولاردىڭ بىرقاتارى ەسىكتىگە كوشىپ كەلەدى.

1881 جىلى قىتاي مەن رەسەي اراسىندا پەتەربۋرگ كەلىسىمى جاسالعان سوڭ ورىس اسكەرى باسىپ الىپ ون جىل بيلەگەن شىنجاڭ (شارقي تۇركىستان) ولكەسى قىتايعا قايتارىلادى. سونىڭ الدىندا تسين يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان تارانشى (ول كەزدە ۇيعىرلار سولاي اتالعان) جانە دۇنعانداردىڭ (مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان قىتايلار) ءبىر بولىگى جازالاۋدان قورقىپ جەتىسۋ جەرىنە قونىس اۋدارۋعا رۇقسات سۇرايدى. ول كەزدە گەنەرال-گۋبەرناتور اتاعىن العان  گ.ا.كلوپاكوۆسكي  رۇقسات بەرەدى.

ءسويتىپ  1881-1884 جىلدار اراسىندا 9572 وتباسى (45373 جان) ۇيعىر،  بىي يان حۋ باستاعان 1147 وتباسى (4682 جان) دۇڭعان جەتىسۋ جەرىنە كوشىپ كەلەدى. ولار قازىرگى جاركەند جەرىنە (جاركەنت بولىسى), ۇيعىر اۋدانىنا (كەتمەن جانە اقسۋ-شارىن بولىستارى), ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ شەلەك وڭىرىنە (مالىباي بولىسى), الماتى تۇبىنە سۇلتان-قورعان (قاراسۋ بولىسى) قونىستاندىرىلادى.

دۇڭعانداردىڭ ءبىر بولىگى قىرعىز جەرىنە، ءبىر بولىگى قورداي ماڭىنا، ءبىر بولىگى شەلەك وڭىرىندە باباتوعان دەگەن جەرگە تۇراقتاپ، كوكونىس وسىرۋمەن اينالىسىپتى. ميليانفان اتالعان اۋىل ءالى كۇنگە دەيىن بار.

ستولىپين رەاكتسياسى كەزىندە  (1906-1910جج) بۇكىل قازاق جەرىنە، ونىڭ ىشىندە ەڭبەكشىقازاق اۋدانى اۋماعىنا ۋكرايندارمەن قوسا قاراشەكپەندىلەر قاپتادى.

كەڭەس وكىمەتى ورناعان كەيىنگى جىلداردا ارميان، ەۆرەي سياقتى ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بىرەن-سارانداپ كەلىپ جاتتى. 1937 جىلى قىركۇيەكتە سوۆناركومنىڭ قاۋلىسىمەن قيىر شىعىستان 173 مىڭ كارىس وزبەكستان مەن قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى. بارعان جەرىندە كۇرىش وسىرۋمەن اينالىستى. سول كارىستەردىڭ بىرقاتارى كەيىن ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان تۇراق تاپتى.

1940 جىلى 10-ساۋىردەگى ارنايى قاۋلى بويىنشا شەكاراعا جاقىن تۇرعان  باتىس ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادان  60 مىڭنان استام پولياك قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى. ءسويتىپ پولياكتار ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا دا پايدا بولدى.

1941 جىلى 28-تامىزدا شىعارىلعان «نەمىستەردى جەر اۋدارۋ تۋرالى» قاۋلىعا سايكەس  ەدىل جاعالاۋىن مەكەندەيتىن 480 مىڭ نەمىس قازاقستان مەن سىبىرگە جەر اۋدارىلدى. ولاردىڭ شاعىن ءبىر بولىگى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ كولحوزدارىنا تاراتىلىپ قونىستاندىرىلدى.

1944 جىلى ءستاليننىڭ تاپسىرماسىمەن گۇرجىستاننان اقىسكا-تۇرىكتەرى، كاۆكازدان چەشەندەر مەن ءازىربايجاندار، كۇردتەر قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى.

جەرگىلىكتى قازاق حالقى تاعدىر ايداپ كەلگەن سول ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارىن كەڭ قۇشاعىنا الدى،  كەۋدەسىنەن يتەرگەن جوق، قامقورلىق جاسادى. وزدەرىنىڭ قيىن جاعدايدا ەكەندىگىنە قاراماستان قولىنان كەلگەنشە كومەك جاسادى، ءبىر ءتىلىم نانىن ءبولىپ جەستى. شىنايى دوستىقتىڭ باستاۋى – قازاق حالقىنىڭ دوستىق پەيىلى، قازاق حالقىنىڭ سابىرى، توزىمدىلىگى، تولەرانتتىلىعى!

مىنە، وسىلاي ەڭبەكشىقازاق اۋدانى كوپ ەتنوستى اۋدانعا اينالدى. قازىر اۋدان حالقىنىڭ 60 پايىزىن قازاقتار، 18 پايىزىن ۇيعىرلار، 13 پايىزىن ورىستار، 5 پايىزىن تۇرىكتەر، 3 پايىزدايىن  ءازىربايجاندار مەن كۇردتەر قۇرايدى. ءبارى ورتاق وتانى ءۇشىن، ورتاق قازاقستانى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. كوپشىلىگى مەملەكەتتىك تىلدە، قازاق تىلىندە سايراپ تۇر. ءبىز ولاردىڭ قۇرمەتىن جوعارى باعالايمىز.

بىزگە، قازاق حالقى ءۇشىن سوندىقتان ءاربىر ۇيعىر، ءاربىر تۇرىك، ءاربىر كارىس، ءاربىر ۋكراين، ءاربىر ءازىربايجان، ءاربىر كۇرد قىمبات! «جاڭا قازاقستان» – ءبىزدىڭ ورتاق ماقساتىمىز! ءبىز ورتاق يگىلىكتەردى بىرگە جاسايمىز!  ءبىز – بىرگەمىز!

مارات ءبايدىلداۇلى

Abai.kz