3

سول كۇنى ماقسۇت قازيزاعا سونشالىق ءبىر ءتىل جەتكىسىز زور ريزالىقپەن اتتانعان. قازيزانىڭ ايتقان سىر سەزىمەن قىز ەندى بۇنىڭ كوز الدىنان بىردە-ءبىر ءسات كەتپەي، ەسىنەن شىقپاي قويدى. قاماردىڭ ۇيىنەن اتتانىپ كەتكەندە جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماعانداي دۇرسىلدەپ، كوڭىلى ويعا-قىرعا الىپ ۇشىپ، جاس جىگىتتى وسىناۋ دۇنيە، جاھانعا تاپ بۇگىن جاڭا جارالىپ، جاڭا پايدا بولعانداي ەتتى. توبەدە كوكشاپاقتانا توڭكەرىلگەن جوڭعار تاۋىنىڭ نۇرلى اسپانى جارقىرايدى. اينالادا جىم-جىرت، ورماندى تاۋ مۇلگيدى. الدەقايدان «كۇر-رك، كۇر-رك، كوك-كەك» دەگەن ورمان كوكەگىنىڭ بۇيىعىڭقى اۋەزى كەلەدى. ءبىر ءوزى مىناۋ تۇنىپ تۇرعان تىم-تىرىس ولكەنىڭ قۇلازىعان تىلىندەي. بىراق تابيعات دۇنيە ءمىز باقپاي، وسىنداي تىلسىم، سابىرلى بولعانمەن، سونىڭ ءبىر ماقسىم پەندەسى تىنىشسىز كۇيگە ۇشىراعان. جول بويى قارىمساقتىڭ اڭگىمەسىنە جارىتىپ جاۋاپ تا ايتا المادى. نەگە ءدۇر اۋىلعا، ءوز تۋعان ۇيىنە، ونداعى ەڭ قاباق تانىر جاقىن ادامى قانىكەنىڭ الدىنا جەتكىسى كەلدى. بۇگىن ول العاش رەت «ەڭ شىن جاناشىر جاقىنىم كىم؟ ايتسام جايىمدى بۇلجىتپاي ۇعاتىن كىم» دەگەن سۇراققا قامالدى. ەندى بىردە ءوز-وزىنە ءبىر تاپ-تاقىر، پاناسىز جان سياقتى بولا ما، قالاي...

...ماقسۇت قاماردى كورىپ قايتقالى زىمىراپ جيىرما كۇندەي ۋاقىت ءوتتى. ارادا ەندى اۋىل، تاۋدان-تاۋ اسىپ، ورقاش-ورقاش جوڭعار جوتالارىن كەيىن قالدىرىپ، ءتور جايلاۋعا ۇزاپ كوشەدى. مىنە، وسى ۋاقىتتاردا ماقسۇتتىڭ ەسىنەن قامار بىردە ءبىر ءسات شىقپادى.

3

سول كۇنى ماقسۇت قازيزاعا سونشالىق ءبىر ءتىل جەتكىسىز زور ريزالىقپەن اتتانعان. قازيزانىڭ ايتقان سىر سەزىمەن قىز ەندى بۇنىڭ كوز الدىنان بىردە-ءبىر ءسات كەتپەي، ەسىنەن شىقپاي قويدى. قاماردىڭ ۇيىنەن اتتانىپ كەتكەندە جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماعانداي دۇرسىلدەپ، كوڭىلى ويعا-قىرعا الىپ ۇشىپ، جاس جىگىتتى وسىناۋ دۇنيە، جاھانعا تاپ بۇگىن جاڭا جارالىپ، جاڭا پايدا بولعانداي ەتتى. توبەدە كوكشاپاقتانا توڭكەرىلگەن جوڭعار تاۋىنىڭ نۇرلى اسپانى جارقىرايدى. اينالادا جىم-جىرت، ورماندى تاۋ مۇلگيدى. الدەقايدان «كۇر-رك، كۇر-رك، كوك-كەك» دەگەن ورمان كوكەگىنىڭ بۇيىعىڭقى اۋەزى كەلەدى. ءبىر ءوزى مىناۋ تۇنىپ تۇرعان تىم-تىرىس ولكەنىڭ قۇلازىعان تىلىندەي. بىراق تابيعات دۇنيە ءمىز باقپاي، وسىنداي تىلسىم، سابىرلى بولعانمەن، سونىڭ ءبىر ماقسىم پەندەسى تىنىشسىز كۇيگە ۇشىراعان. جول بويى قارىمساقتىڭ اڭگىمەسىنە جارىتىپ جاۋاپ تا ايتا المادى. نەگە ءدۇر اۋىلعا، ءوز تۋعان ۇيىنە، ونداعى ەڭ قاباق تانىر جاقىن ادامى قانىكەنىڭ الدىنا جەتكىسى كەلدى. بۇگىن ول العاش رەت «ەڭ شىن جاناشىر جاقىنىم كىم؟ ايتسام جايىمدى بۇلجىتپاي ۇعاتىن كىم» دەگەن سۇراققا قامالدى. ەندى بىردە ءوز-وزىنە ءبىر تاپ-تاقىر، پاناسىز جان سياقتى بولا ما، قالاي...

...ماقسۇت قاماردى كورىپ قايتقالى زىمىراپ جيىرما كۇندەي ۋاقىت ءوتتى. ارادا ەندى اۋىل، تاۋدان-تاۋ اسىپ، ورقاش-ورقاش جوڭعار جوتالارىن كەيىن قالدىرىپ، ءتور جايلاۋعا ۇزاپ كوشەدى. مىنە، وسى ۋاقىتتاردا ماقسۇتتىڭ ەسىنەن قامار بىردە ءبىر ءسات شىقپادى.

اناۋ كەشتە قازيزانىڭ قامار جايلى نە ايتپاق بولىپ ءسوز باستاعانىن بىلۋگە، مىنە، ەندى ىنتىقتى. بار جان-جىگەرىمەن قۇمارتا ىنتىققان. قازىر قولى جەتپەي، ىنتىزارى قۇرىعان اسىق ارمانىنا ول كەزدە جولىن قارعىس كەسكەندەي كەرەناۋ ەدى!

ماقسۇت ءوزىن وسىلاي جازعىرىپ جۇرگەندە، بۇنىڭ كوكتەن تىلەگەن تىلەۋىن جەردەن بەرگەندەي بولدى. جاقىن ءبىر اۋىل وسىنداي ەلدىڭ باسى جيىن، جايلاۋ كوشپەي تۇرعان كەزىندە سۇندەت توي جاساماق ەكەن. قازيزانىڭ سوعان كەپ قالۋى عاجاپ ەمەس-اۋ دەپ كۇتكەن شامادا، ويلاعانداي اپا-ەكەسى سول تويعا كەلدى. ەرتەڭ توي دەگەن كۇنى قازيزا، ءتىپتى ماقسۇتتىڭ ءوز اۋىلىندا ءبىر ۇيگە قوناق بولدى.

سول كەشتە اپكەسىنە تاعزىم كوڭىلىمەن امانداسا كەلگەن ماقسۇتتىڭ انىق نە سەبەپتەن جەتكەنىن قازيزا جازباي بىلگەن. وسى جولى تۇلەپ، وزگەرىپ كەلگەنى ءبىلىندى... ءوز تۋىسقانى ۇيىندە ەركىن بولعان ماقسۇت ورايى كەلگەن ءبىر ارەدىكتە بۇنىڭ وزىمەن سويلەسۋدى توسقان قازيزادان:

- اپكە! وسى، انادا ءسىز ماعان ءبىر ءسوزدى باستاپ قالعانداي بوپ ەدىڭىز عوي!.. سوندا نە نارسە ايتىپ قالدىڭىز؟ ايتپاق بولعانىڭىز قانداي سىر ەدى؟ - دەپ تاقايىرلاپ سۇرادى. قازيزا «ە، بالەم قالاي ەكەن، شوق-شوق» دەگەندەي بوپ جالت ەتىپ قاراعاندا، كوزىندە ۇلكەن ءۇمىت، ءارى سەنىم شۇعىلاسىنداي ءبىر جاندى ساۋلە جارق ەتكەن. ول قاپەلىمدە قوزعالعان بۇل سوزگە ءسال توسىلىپ، دوس تىلەۋمەن كوز سالعاندا، ماقسۇت سۇراۋىن از جالعاي تۇسكەن-ءدى.

- سول اياقسىز قالىپ ەدى، قامار سىزگە سىرلاس پا ەدى؟ قازيزاعا جىگىت كوزىندە ونىڭ ىشكى زارىعۋ ىنتىزارلىعىن بايقاتقان وت بار ەكەنى تانىلدى. جاس جىگىتتىڭ سەزىمگە تولعان سالماقتى جانارى زيىندى ايەلدىڭ نازارىنان وقشاۋ قالعان جوق. قازيزا جاۋابىن بوگەلىڭكىرەي وتىرىپ، ويلاپ ايتتى:

- ە-ە، قالقام-اي! «اينالدىرعان ەكى ءۇيسىڭ، ءبىر-بىرىڭنەن ۇرلىعىڭدى جاسىراسىڭ» دەگەن ەكەن. پەندە بەيباقتا جاسىرىن نە سىر قالۋشى ەدى، - دەپ كەلىپ، از وتىرىپ: - قىسى-جازى بىرگەمىز عوي. ساۋىق باقپاي، تىرلىك باققان تىنىش اۋىلمىز، بۇل اۋىلدا وسىنىڭ مەنەن باسقا كىمى بار دەيسىڭ، - دەپ ءبىر قويدى. قامار ءجايلى ويلاۋ قازيزانىڭ وزىنە دە جەڭىل ەمەس سياقتى. وسىدان كەيىن قازيزا قامار جونىنەن ماقسۇتقا ءبىرتالاي سىر اشتى.

قازيزانىڭ بۇل جولعى ءبىلدىرۋى بويىنشا، اڭگىمە بىلتىر جازداعى قاماردىڭ كىشكەنتاي باۋىرىن ماقسۇت ءوزى قولعا تيگىزىپ بەرۋىمەن بايلانىستى باستالعان ەكەن. مۇرىنشاق ءۇيى ءوزى قارالى بولىپ وتىرعاندا بۋرابايدان كورگەن قورلىق-زورلىعى دا قول ۇشىن بەرگەن ماقسۇت جاردەمىنە قوسىلىپ سويلەنگەن. قاماردىڭ اتا-اناسى شەرلى بوپ قالعان، قامكوڭىل بولعان ادامدار. قىز بولسا - جات جۇرتتىق. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ كىسى تابالدىرىعىن اتتايدى. ءوز ءۇيىنىڭ سونداي تاعدىرىن ءبىر باسىنىڭ ارىلماس دەرتىندەي ءبىلىپ، ايىعا الماي ويلايتىن ەستى قىز قازيزاداي جاقسى جەڭگەسىنەن ەشبىر ويىن جاسىرماي، ايقىن ءبىر مۇڭ اشقان ەكەن. ول الدىمەن ءوز سىرىن بۇكپەيتىن قازيزاداي جەڭگەدەن:

- تاتە، وسى ءبىزدىڭ اۋىلمەن شەرۋدىڭ بارلىق جەرى قىز الىسا بەرە مە؟ - دەپ سۇراپ قالادى. قازيزا وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق ءوز باسىن كەلتىرىپ:

- الىسپاسا مەن نەعىپ كەپ وتىرمىن؟ - دەيدى. قامار ءسوز وسىعان جەتكەن سوڭ، بۇيىعىپ قالىپ:

- ءاي، قايدان بىلەيىن...- دەپ قيىلىپ وتىرىپ: - ويلاعان جەرىڭىزگە كەتە العان ءسىز باقىتتىسىز عوي. شىن باقىتتىسىز! اتا-اناما ءبىر سۇيەنىش بولۋعا جاراسام دەپ سولار ءۇشىن وزەگىم ءورت بولادى! ءىشىمنىڭ ورتەنەتىنى سونشا، اقىرى ءبىر ۇيدەن كەتەتىندىگىم ەسىمە ءتۇسىپ كەتسە، سۋعا بارىپ جىلاپ-جىلاپ قايتام. تاعدىر ماعان كىمدى تاڭدار ەڭ دەپ ەركىمە بەرىپ قويادى دەيمىسىڭ! - ول جاپ-جاس باسىمەن ۇلكەن ادامداي ۋايىم ايتىپ، اۋزىنان «تاعدىر» ءسوزىن شىعارعاندا، بۇل سىرعا قازيزانىڭ قابىرعاسى سوگىلگەندەي بولعان. سول كۇنى وسى ءسوز، وسى ءبىر سىر سوڭىندا قامار:

- قۇداي ماقسۇتتاي بالانىڭ ەتەگىنەن ۇستاتىپ ولتىرسە، قانداي قىز ارماڭدا كەتتىم دەر؟! - دەگەن الىس، قيىن ارمانىن دا اشىق ايتىپ سالادى. قازيزا:

- مەنىڭ ادام تانيتىنىم راس بولسا، ماقسۇتقا دا وزگە ەمەس، سەن، تەك قانا سەن كەرەكسىڭ! مەن بىلسەم سول بالا ءوزى انىق بەرىلگەن نارسەسىنەن تاس جاۋىپ، تاۋ كۇيرەسە دە ايني قويماس! بۇل ءسوزىڭنىڭ اياعىن ەندى ماعان بەر! - دەپ قاماردى قۇشاعىنا قىسىپ بەتىنەن سۇيەدى. سوندا قامار اعىل-تەگىل بولىپ جىلاپتى...

قاماردىڭ باسىن ەشكىمگە ايىرباستامايتىن قازيزانىڭ اناداعى ماقسۇتقا وڭاشا وتىرىپ شەت-جاعاسىن شىعارعانى سونداي مۇڭ مەن نيەتتىڭ ءمانى ەكەن. قازيزانىڭ مىنا ايتقانىنداي اسەرلى اڭگىمە جىگىت ءومىرىنىڭ باس-اياعىندا ەندى قايتىپ قايتالانباستاي كيەلى شىققان. بۇل ءوزى - اعاسى ءولىپ، مۇڭدى بولىپ جۇرگەن قاماردىڭ ايتقان ءسوزى ەكەنىن بىلگەندە، ماقسۇتتىڭ تۇلا بويى تىتىرەپ كەتكەندەي بولدى...

قامار جاستاۋ كەزىندە، اكەسى بۋرابايدىڭ ىرگەسىندە وتىرعاندا، سول بۋراباي اۋىلىنىڭ بالالارىمەن قوسىلىپ مولدادان وقىپ، ەسكىشە حات ءبىلىپ قالعان-دى. جالداۋلى مولداعا بۇنى ءوز اۋىلىنىڭ بالاسىمەن قوسىپ بىرگە وقىتتىرۋشى بۋرابايدىڭ ءوزى بولعان... ەكى جىلدىڭ الدىندا بالاسى ءولىپ، قولى قىسقارىپ وتىرعان مۇرىنشاقتى بۋراباي ايلا-شارعىمەن قولعا ءتۇسىرىپ الماق بولعاندا، قامار كەرىمبەككە ءوز قولىمەن ارىز حات جولداعانى، باسىنا ازاتتىق تىلەگەنى بەلگىلى. سوندا كەرىمبەك مۇرىنشاقتىڭ بۋراباي ىرگەسىنەن قۇتقارىلاتىنىن ايتىپ قىزعا قايتا اكەلىك حات قايىرعان دا، سالەمىن وزگەدەن ەمەس، ءوزىنىڭ وقىپ جۇرگەن بالاسى - ماقسۇتتان جىبەرگەن. بىراق ول جولى دا بالا جىگىت قاماردىڭ وزىمەن ۇشىراسقان جوق. حاتتى شەشەسىنىڭ قولىنا بەرىپ، جاقسى بەيىلمەن اكە سالەمىن جانە ءوز وي، پىكىرىن جەتكىزىپ جۇباندىرىپ قايتقان، قاماردىڭ شەشەسى سول رەتتە ماقسۇتتىڭ ءسوز، مىنەزىنە ابدەن قانىپ، ماقتاپ قالعان. ءسوزى ەم شەشەنىڭ اڭسارلى دوستىق كوڭىلدەن ماداقتاۋى، ءتىپتى ونى بۇكپەسىز ارمان ەتە سويلەۋى قامارعا «ىسىتپا» دۇعاسىنداي ىقپال ەتكەن. ول جىلاۋلى، زارلى انا كوكەيىنىڭ ىقپالى ەدى.

قامار كەرىمبەكتىڭ قۇلجادا وقيتىن ماقسۇت دەگەن بالاسىن سىرتىنان سوندا كورگەن... ۇلكەن اۋىلدىڭ جاسىنان اتاقتانىپ قالادا وقيتىن سىيلى بالاسى، قامارداي كىسى ىرگەسىندە، قوساقباستى بولىپ كۇن كەشكەن، مۇقتاج كەدەيدىڭ ۇيىنە كەپ، بۇنىڭ بار سىرىنا ورتاق بولۋى جاس، سۇلۋ، ءۇمىتشىل قىزدىڭ ويىندا مىقتاپ ساقتالىپ قالعان-دى. قامار سوندا ءوزىنىڭ بالالىق، بالاۋسا قيالىمەن ۇيدە ادام جوق كەزدە سىنىق ايناسىنا قايتا-قايتا قاراعىشتاپ «سول مەنى ءبىر كورسە نەگە بۇرىلماي كەتە الار ەكەن» دەگەندەي ءتاتتى ۇمىتپەن الدانعانى بار. ماقسۇتتىڭ بۇلا كوڭىلىندە سول جولى ءوزىنىڭ لۇپىلدەك تازا جۇرەگىمەن انىق دوس تۇتىپ قالعان قامار بار ەدى. سونداي قيال، ءۇمىتى جىل وتكەن سايىن ىشتەي ۇلعايا كەپ، اقىرى جاڭاعىداي سىر ءتۇيىنى بولا جەتكىزىلگەن. قازىر وسى قامار ءجايلى ءبىلدىرىپ ايتقان، ماقسۇت ءۇشىن باعاسىز قىمبات پەيىلدىڭ اياعىندا;

- قىز بوپ كوردىك قوي، قالقام. قىز سورلىنى تانىس تا الادى، قونىس تا الادى. جۇرەگى بار دەمەگەن سوڭ، قىز بەيباقتى ىنتىزارلىققا دا جازباسىن! قاشان كوڭىلى قالاعان قۇتتى ورنىن تاۋىپ قونعانشا، قىز دەگەن ول - ءبىر عارىپ قوي! - دەپ سويلەدى. ماقسۇت ەندى سول قىزعا ءدال كورگەن ساعاتتان باستاپ ءوزىنىڭ ەرىكسىز قۇمار بولعانىن جاسىرعان جوق. بىلدىرەر جولى دا وسى ەدى. ءسوز باستار الدىندا اۋەلى وكپەسى اۋزىنا تىعىلعانداي بولدى. ءارى وسىنداي ءوز امالسىزدىعىن قازيزا الدىندا بۇككەن جوق: - مەن سىزگە وزگە ءسوز ايتپاي-اق قويايىن. كوزىم جەتتى عوي... بوسقا ايتپاپسىز! مىڭ كىسىلىك قامىڭدى ءبىر كىسى جەيدى، دەگەن وسى-اق شىعار. ەندى وزىڭىزگە بەردىم، تەك ءبىر ءوزىڭىز عانا باستاعان جاعىڭىزعا اپارا بەرىڭىز!

ەندى وسى ساپار ءۇشىن وتقا تۇسسەم، كۇلىم قالسىن، كورىپ-اق الدىم! - دەپ، ءسوزدى ءبىر-اق ءۇزدى.

قازيزا ادەمى تىستەرى تىزىلە كۇلىپ، بۇنىڭ بەتىنە ءىشتارتا قاراعاندا شىنىمەن بۋىنى قۇرىعانداي بولىپ وتىرعان جىگىت قىزارا ءتۇسىپ:

- نانار بولساڭىز شىنىم دا، بار سىرىم دا وسى. سىزگە تاعى ءبىر نارسە ايتسام سەنەر مە ەكەنسىز؟ جاقسى ادامسىز عوي. سەنەسىز، - دەپ، ەسى قالماعان ادامداي سويلەپ:

- نەسىن ايتايىن، قازىر ەسىمە تۇسسە وسى قازىر اۋرۋ بولارداي كۇيدەمىن! - دەپ، ءبىر-اق كەستى. قازيزا مۇنداي ءسوزدى اڭىرعان قالپى قىزىعا تىڭداپ قالعان بويىندا، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتكەن. ەكى بەتىنەن جىلجىعان جاستى سۇرتپەستەن ءتاتتى مۇڭمەن ويلانىپ:

- مەنى جانىنداي كورۋشى ەدى، توبەسى كوككە جەتەتىن بولدى-اۋ!!! بۇ جالعاندا وزىنەن باقىتتى ەشكىم جوقتاي كورەتىن بولدى عوي! - دەپ قامار ءۇشىن شۇكىرشىلىك تاۋبەسىنە جەتكەندەي بولدى. «ادام ءۇشىن ادامنىڭ وسىنشا مەيىرىمى بولادى ەكەن-اۋ» دەگەندى ويلاپ، قازيزا قايىرىمدىلىعىنا ماقسۇت ەرەكشە تاڭداندى. بارلىق سىر ونسىز دا جان-جۇيەسىنە ءتيىپ وتىرعان جىگىتتىڭ كوزى دىمدانا قالماسى بار ما. ەركەك باسىمەن قايدا جاسىرىنارىن بىلمەي، سۇق ساۋساعىنىڭ سىرتىمەن تەز ءسۇرتىپ ۇلگەردى. وسى جولى ماقسۇت قازيزادان قىزعا حات جازىپ جىبەردى.

بۇل قىسقا عانا اماندىق، ءىلتيپات سالەمى ەدى. بىراق ەڭ قيىنى ماقسۇتتىڭ قامارعا بولعان ىنتىقتىعى قازيزادان وسى سوڭعى سىردى ءبىلىپ، ونىڭ ءوزىن قامارعا قايتا جىبەرگەننەن كەيىن شىنداپ باستالدى دەسە بولاتىن. قامار سوزدەرىن سونشا قيماستىقپەن، ەڭدىگى ومىرىنە مەدەۋ ەتكەندەي، ەندى بۇرىنعى ەمەس، بۇرىنعىدان دا سابىرى سارقىلعان. ارادا ۋاقىت وتكەن سايىن جايشىلىقتا ءوزىن بەرىك، جىگەرى بار ادامعا جاتقىزاتىن جىگىتتىڭ ازىرگى ءوز ءجايى ءبىر وزىنە ءمالىم. راسىندا وسىنداي حالگە ءتۇسۋدىڭ سەبەپتەرى بار. ول - ماقسۇتتىڭ الدىندا تۇرعان بوگەت جاعدايعا توقايلاساتىن. بۇنى باسقاعا تەلىگەلى وتىرعان ءجايىت بار عوي. بۇل شاقتا ابدوللا قىزى زەينەپتىڭ باسى قانداي بايلاۋلى بولسا، مۇنىڭ دا باسى سونداي ماتاۋلى. ابدوللا قۇدالىقتان اجىراسا، جەگجات بوپ قۇداي دەسكەن كەرىمبەكتىڭ كىناسىنان اجىراعان بولادى. باستا ەل بىرلىگىن ساقتاۋ نيەتىمەن، اۋىزعا ارۋاق-قۇدايدى الا وتىرىپ، «قۇيرىق-باۋىر اساسقان» كەرىمبەك بۇگىن اق باتانى اتتاپ كەتسە، وندا ءوز تالايى وزىنەن. ابدوللا وزگە شەرۋدەن ءوز تابى جايناقتى ءبولىپ الادى. ول سونى ىستەسە ونىڭ سوڭىنان بۋراباي دەربىسالىنى ءوز-وزىنەن اكەتەدى دەگەن ءسوز. جايناققا جالعىز دەربىسالى عانا تابيعى ەمەس. شەرۋ ىشىندە: بىرەن-قۇلەن، ىرعايتى-كوبەن دەگەن اتالار دا سولاردىڭ ۇران، ىعىندا. وسىنىڭ بارىنەن اسىپ بارىپ كەرىمبەك ءوز بالاسىنا مۇرىنشاقتىڭ قىزىن اپەرەدى دەگەنگە يت يلانسىن! ابدوللا بۇعان باسا-كوكتەپ، زورلاپ قۇدا بولعان جوق. زامان قامىن جەسە ابدوللا ەمەس، الدىمەن جەيتىن كەرىمبەك. مىنە، وسىمەن اياعىن اتتاپ باسا الماي داعداراتىن ماقسۇت بار.

(جالعاسى بار)

Abai.kz