«تاتارعا،  تىلماش كەرەك ەمەس».

حالىق ماقالى.

وسى ءسوزىمىزدى، تاتار ەلىنىڭ ابرويلى دا كورنەكتى ازاماتى تالگات تادجۋددينوۆتا ماقۇلدايدى (مۋفتي ي شەيح- ۋل – يسلام، گلاۆا تسەنترالنوگو دۋحوۆنوگو ۋپراۆلەنيا مۋسۋلمان روسسي ي ەۆروپەيسكيح ستران سنگ).  ناقتىراق بولۋ ءۇشىن، بۇل كىسىنىڭ ورىس تىلىندە ايتقانىن مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك. «ي تاك ۋج ناس تاتارامي وبزىۆايۋت، حوتيا نا ساموم دەلە مى بۋلگارى... ا بولگارى – (رەسپۋبليكا بولگاريا) ەتو بليجايشيە رودستۆەننيكي بۋلگار. پروستو ودني وستاليس نا كامە، ا درۋگيە ۋشلي دالشە، نا دۋناي، ي سمەشاليس س وستالنىمي».

ەگەر ءبىز دالىرەك ايتار بولساق، تاتارلار دەپ ءوز ۋاقىتىندا ورىستار (نەمەسە سلاۆياندار) ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىن، ياعني قازىرگى قازاقتاردى ايتقان. بۇل كۇنگى تاتارلار – ولار مىڭداعان جىلدار بويى كاما بولگارلارى (نەمەسە بۋلگاريا), - دەپ كونەدەن اتالىپ كەلگەن. بۇلار كاما وزەنىنىڭ ۇلان-عايىر دالاسىندا تىرشىلىك ەتكەن، قالا سوعىپ، بالا وقىتىپ، قولونەرىن دامىتىپ جانە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان، ەرتەدەن وزىندىك مادەنيەتى قالىپتاسقان قالالىق ەل-جۇرت. بۋلگارلاردىڭ (ەندى بۇدان ءارى ولاردى وزدەرى جازىپ جانە ايتاتىنداي بۋلگار، - دەپ جازامىز) ىرگەسىندەگى سلاۆيانداردان، بەرگى جاعىنداعى قىپشاقتاردان سول كەزەڭدەردە ءبىلىم قۋعان ساۋاتتىلىعى مەن تۇرمىستىق مادەنيەتى شىنىندا دا الدەقايدا جوعارى بولعان.

ال, ەندى تاتارلار دەگەنءىمىز سوندا كىمدەر؟

بۇل اتاۋمەن - سلاۆياندار قانشاما عاسىرلار وزدەرىن تالاي رەت تىعىرىققا تىرەپ، قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن توناپ كەتىپ وتىرعان، ادامدارىن قۇلدىققا تۇسىرگەن كوشپەلى رۋ-تايپالارىن اتاعان.

كەزىندە كارى قىتاي وزىنە قانشاما عاسىر مازا بەرمەگەن قالماق ەلىن «جۋن – گار» (قاراقشىلار دەگەن ماعىنادا), (كەيبىر عالىمدار بۇل سوزگە باسقاشا ماعىنا بەرەدى), - دەپ اتاسا، كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن ورماننان شىققان قالقالىق بۋرياتتاردى «مون-گولل» (مالشىلار نەمەسە باقتاشىلار), - دەپ اتاعان. (دەگەنمەن، بۇعان دا ءتۇرلى جورامالدار بار). ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ء(تىپتى، ورىس وقىمىستىلارى دا) كەيىنگى عاسىرلارداعى زەرتتەۋلەرىنىڭ كەيبىر قورىتىندىلارى دا وسىنداي. سول سياقتى سلاۆيانداردا ءبىزدىڭ كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدى «تاتارلار» دەپ ۇكىلەگەن. ناقتىراعى، تالقانداۋشى، كۇيزەلىس اكەلۋشى دۇلەي كۇش دەگەن ءسوز.

بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحى – التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تۇسىندا پايدا بولعان. قىپشاق-قازاقتاردىڭ ۇلى ساردارى باتىلدىڭ (ورىستار بۇل ەسىمدى – باتىي، كارى قۇرلىق ەلى – باتۋ دەپ جازعان) كونە رۋس پەن ەۋروپاعا جاساعان ۇلى جورىعىنان باستاۋ العان.

ال، ەندى تاتار اتىن يەلەنىپ جۇرگەن، قازىرگى كاما وزەنى ولكەسىن مەكەن ەتكەن ەل كىمدەر؟

بۇلار ەرتەدەن وسى ايماقتا ءوسىپ-ءونىپ، تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان كەزىندەگى ۇلى بولگاريا مەملەكەتىنىڭ تۇرعىندارى. ەڭ العاش بۇل قاعاناتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇزاق جىلدار حاندىق قۇرعان قۇبىرات (كۋبرات) حان بولاتىن. وسى كۇنگى تاتارىستان بۇل حاندى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ العاشقى ىرگەسىن كوتەرۋشى، كاما جاعالاۋىن قونىس ەتكەن بۋلگار جۇرتىنىڭ (قازىرگى تاتارلاردىڭ) ۇلى تۇلعاسى دەپ بىلەدى. سول بولگاريا ءوز ۋاقىتىندا قازىرگى ۋكراينا مەن، سولتۇستىك كاۆكازدىڭ دا اۋماعىن الىپ جاتقان. كەيىن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ۇلى حاننىڭ ەكى ۇلى تاققا تالاسىپ، سىيىسا الماي، وزدەرىنە تيەسىلى ەل-جۇرتتى الىپ، ەكىگە ايىرىلادى. ىرگەسىندەگى تىنىمسىز حازار تايپالارىنان (كاسپي قىپشاقتارى) ءاردايىم سوققى كورىپ جانە ءىنىسىنىڭ جاۋلاسۋىنان قۇسا بولعان حان اسپارۋح (ۇلكەنى) ەلىن الىپ الىسقا جول تارتادى. ءسويتىپ، دۋناي جاعاسىنان بىراق شىعادى. وسى جاڭا قونىسقا توقتاپ، بولگاريا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالادى (وسى كۇنگى بولگاريا). ال ءىنىسى ءوز اتا قونىسىندا قالىپ، كاما بولگارياسى مەملەكەتىن قۇرادى. ياعني، قازىرگى تاتار تاريحشىلارىنىڭ جازاتىن بۋلگارياسى (ولار «و-نىڭ» ورنىنا «ۋ» ءارىپىن قولدانادى). بۇل حاندىقتىڭ استاناسى قازىرگى وسى ەلدەگى بۋلگار قالاسى بولعان.

1396 جىلى بۋلگار قالاسى مەن وسى اتتاس مەملەكەت التىن وردا يمپەرياسىنىڭ سوققىسىنان تاستالقانى شىعىپ، قيرايدى جانە يمپەريا قۇرامىنا كىرەدى. كەيىن بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ بۋلگار حاندىعى ازەر قالپىنا كەلىپ (وردانىڭ قۇرامىندا بولسادا), استاناسى بولىپ قازان قالاسى بەلگىلەنەدى. دەگەنمەن، بۇل قالا ۇزاق ۋاقىت «بولگار – ال – دجاديل» دەپ اتالادى. ناقتىراعى «جانا بۋلگار» .

سونىمەن، بۇل بۋلگار ەلى، تاتارلار دەپ قالاي اتالدى؟

وسى ارادا ءبىز ازىراق شەگىنىس جاساپ، قىپشاق ەلىن، ياعني ايتقاندا، التىن وردا يمپەرياسىن قۇرۋشى ءارى بيلىك جۇرگىزۋشى قىپشاق جۇرتىن ايتا كەتەيىك.

ءوز زامانىندا ىرگەسىندەگى «تاتار» دەپ جالپى تۇردە اتالاتىن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنان قانشاما عاسىر تەپكى كورىپ كەلگەن ورتا عاسىرداعى ورىس ەلىنىڭ كنيازدىقتارى ۋاقىت وتە كەلە بىرتىندەپ جيناقتالىپ، بىرىگە باستادى. بۇلاي ەتپەيىنشە قىپشاقتارعا بودان جۇرت بولىپ قالا بەرەتىنىن انىق سەزدى. التىن وردا يمپەرياسىنا ءۇش جارىم عاسىرداي باعىنىشتى بولىپ كەلگەن سلاۆياندار وردانىڭ ىشكى تارتىسىن ءاردايىم پايدالانىپ، اقىرىنداپ تۇرعىندارىنىڭ سانىڭ ءوسىرىپ، كۇشىن جيناپ، اۋماعىن كەنەيتىپ بوداندىقتان ەپتەپ بولسادا ارىلا باستادى. ورىستاردىڭ سەرپىلىپ، تولىق ازاتتىق الىپ كەتۋى، اسىرەسە سامارقان بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ تۇسىنان باستالادى. تەمىردىڭ التىن ورداعا ءۇش رەت سوققى بەرىپ، جەڭىسكە جەتۋىنەن كەيىن وردالىقتار بۇرىنعى كۇش – قۋاتىنان ايىرىلىپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ەدى. سونداي-اق، ىشكى تاققا تالاستا بۇلاردى مۇلدە السىرەتىپ جىبەرگەن بولاتىن. اقىرى ورىستار بوستاندىققا شىعىپ، دەربەس ەل بولدى. ەندى بىرتىندەپ وزدەرى كۇشەيىپ، جاڭا ولكەلەردى جاۋلاپ الا باستادى. دۇنيە قاشاندا دونگەلەك دەگەن وسى عوي. كەزىندە وزدەرى «تاتارلار» دەپ اتايتىن (ورىستاردىڭ تۇسىنىگىندە قارا كۇش) قىپشاقتاردى ىعىستىرۋ جانە بۇلارعا قارسى جورىقتار ۇيىمداستىرۋ جيىلەدى. كەلە-كەلە، كەزىندەگى ۇلان بايتاق  التىن وردا اۋماعىنان اسىپ، ءتىپتى، تۇتاس قىپشاق تايپالارىنىڭ باستى تىرەگى بولىپ سانالاتىڭ ورال تاۋلارى مەن ءسىبىر ايماقتارىن تارتىپ الا باستادى. قىپشاق جۇرتىنىڭ اتا قونىسى بولىپ كەلگەن ەدىل مەن جايىق ارالىعى، ءسىبىردىڭ سۋلى، نۋلى ولكەلەرى، اشىعىن ايتار بولساق، قاجى-تارحان (استراحان) ، سارى تاۋ (ساراتوۆ) ، ورىنبور، ءسىلام بي (چەليابي، چەليابينسك), قورعان، تۇمەن، ۇركىت (يركۋتسك), باي كول (بايكال), توڭ (تومسك) جانە ومبى ايماقتارى 16 – 18 عاسىرلار ارالىعىندا قىپشاق- تۇركىلەردەن تارتىپ الىندى. ويسىراي ۇتىلىپ، كەرى شەگىنگەن قىپشاق – قازاق تايپالارىنىڭ قولىندا توبىل ءوڭىرى، قىزىلجار اتىرابى، كوكشەتاۋ ايماعى، تورعاي دالاسى، سارىارقا جازىعى (جەلتايا روۆنينا)جانە كاسپيدىڭ بەرگى اۋماعى ، سونىمەن ھقاتار، التاي جانە جەتىسۋ ولكەلەرى،  قاراتاۋ ماڭايى، سىرداريا، سونداي-اق،   اۋليە اتا وڭىرلەرى عانا قالدى. ءوز ۋاقىتىندا، بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىن ءوزىنىڭ يەلىگىندە ۇستاعان قالىڭ قىپشاق ەلى، ەرتەدەن اتا-قونىسى بولىپ كەلگەن، كوپتەگەن شۇرايلى اۋماقتاردان ايىرىلىپ قالدى. بۇل، ارينە،  سىرتقى جاۋدان گورى، كوبىنەسە ىشكى اۋىز-بىرلىگى جوق قىرقىستان، باقتالاستىقتان ەدى.

ەندى ءوزىمىز ءسوز ەتكەن باستى تاقىرىپقا كەلەيىك.

...ۋاقىت وتە كەلە قوس قۇرلىققا قانات جايعان رەسەي يمپەرياسى ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى، كەزىندە وزىنە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن ازيالىق كوشپەلى تايپالاردى جالپى اتاۋمەن «تاتارلار» دەپ اتاعانىن بىلەمىز. «تاتار»، - دەگەن ءسوزدىڭ ورىس ۇعىمىندا قانداي ماعىنا بەرەتىندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ۇلى دالا ەلىن قىرعىزدار دەپ اتادى (قازاق عالىمى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ تۇسىندا). وسى اتاۋمەن بۇكىل الاش ەلى ءبىر جارىم عاسىر ءجۇردى. سول كەزدەگى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ قۇجاتتارى قىرعىز اتاۋمەن جازىلىپ، رەسەي بيلىگىنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىلەرى ۇلى دالامەن بايلانىسىن وسى اتاۋمەن جۇرگىزدى. تەك، وتكەن 20-سىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ ورتا تۇسىنان، ۇلت زيالىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن قازاق اتاۋى حالقىمىزعا قايتىپ ورالدى.

ال، قازىرگى تاتار اتالىپ وتىرعان ەل، ءوزىنىڭ ەجەلگى مەملەكەتىنىڭ ۇلى اتاۋى بۋلگاريانى قايتارىپ الۋ ءۇشىن قانشاما عاسىر كۇرەس جۇرگىزدى. 1862 جىلى «كامالىق بۋلگار مۇسىلماندارى كەڭەسى» قۇرىلىپ، ۇزاق جىلدار وسى اتاۋدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن قاجىماي-تالماي ارەكەت ەتتى. 1917 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قازاندا تاتاردىڭ كورنەكتى قايراتكەرى سادري ماكسۋدي باستاعان وسى ەلدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جالپى ۇلتتىق سەزد وتكىزىپ، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بۋلگار اتاۋىن قايتارىپ العان ەدى. بىراق، ماسكەۋ بيلىگى بۇل اتاۋدى مويىنداماي، سەزدە قابىلدانعان قۇجاتتارعا قول قويماي، كەرى قايتاردى. تۇتاس ءبىر ۇلتقا كۇشپەن تاڭىلعان بوگدە اتاۋ وزگەرتۋسىز سول كۇيىندە قالدى. كاما جاعالاۋىنىڭ جۇرتى ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن ۇلى بۋلگاريا ەسىمى قايتىپ ورالمادى.

وسى ارادا ءبىزدىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۋرسىنوۆ جانە ساكەن سەيفۋلين باستاعان قازاقتىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتار باسقادا اقيىق ازاماتتارىنىڭ كرەملدى مويىنداتىپ، قازاق اتاۋىن ەلىمىزگە قايتارىپ بەرگەنىنە مىڭدا ءبىر راحمەت ايتۋىمىز كەرەك- اۋ.

قازىرگى تاتارلار ءوزىنىڭ اتا-باباسىنان كەلە جاتقان قاسيەتتى بۋلگار نەمەسە بولگار ەسىمىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن قانشاما كوتەرىلىسكە شىقتى. بۇل ارادا ءبىزدىڭ ايتارىمىز، وسىناۋ قۇدىرەتتى دە قاسيەتتى اتاۋدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن ولار كوپتەگەن قۇرباندىقتارعا بارىپ، تار جول، تايعاق كەشتى. اسىرەسە، 1753 جانە 1755 جىلدارى بۇكىل كاما بويىندا، ءوزىنىڭ ۇلتتىق اتاۋىن قايتارىپ الۋ جونىندە ورىس يمپەرياسىنان تاباندى تۇردە تالاپ ەتكەن، قاندى كوتەرىلىستەر ۇيىمداستىرىلدى. بىراق، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. كەزىندە ۇلى دالادان باستاۋىن العان باتىلدىڭ رۋس پەن ەۋروپاعا جاساعان داڭقتى جورىعىنان كەيىن، وزدەرىنە ماسقارا بولىپ جابىسقان «تاتار» اتىنان بۋلگار جۇرتى قۇتىلا المادى. 1922 جىلى م.حۋدياكوۆتىڭ «مۋسۋلمانسكايا كۋلتۋرا ۆ سرەدنەم پوۆولجە» اتتى كىتابىندا « - ماسسا سوۆرەمەننىح كازانسكيح مۋسۋلمان ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نە سچيتاەت سەبيا تاتارامي، ا زاۆەت سەبيا بولگارامي»،- دەپ جازىپتى. سونداي-اق، 1926 جىلى بۇكىل وداقتىق ساناق كەزىندە، سول كەزدەردە ءبىر جارىم ميلليونداي بولاتىن وسى كۇنگى تاتارلار وزدەرىن بولگارلارمىز دەپ كورسەتكەن ەكەن. دەگەنمەن، توڭ مويىن كەڭەس وداعى ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن، ءوتىنىشى مەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمادى.

ءتىپتى، شيرەك عاسىر بۇرانعى م.س.گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋ رەفورماسى تۇسىندا دا ، دالىرەك ايتقاندا 1989 جىلى تاتارىستان بيلىگى مەن تاتار جۇرتى قايتادان ءوزىنىڭ ءتول اتاۋى بۋلگاريانى قايتارىپ الۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە (تسك كپسس) مىڭداعان ادامنىڭ قولىن قويىپ، بولگار نەمەسە بۋلگار ەسىمىن قايتارىپ بەرۋگە حات جولدايدى. دەگەنمەن، بۇل جولىدا ورتالىق بيلىك ۇلت سۇرانىسىن ەسكەرۋسىز قالدىردى.

تۇتاس ەل-جۇرتتىڭ قانشاما عاسىر وكىنىشىنە اينالعان «تاتار» اتاۋىن الىپ تاستاۋ سوزبۇيداعا سالىنىپ ءالى كەلەدى. ولار بۋلگار ەسىمىن موينىنداعى تۇمارىنداي قادىر-قۇدىرەت تۇتادى.

ءوز ۋاقىتىندا، التىن وردا يمپەرياسىن قۇرعان قىپشاق-قازاقتاردىڭ ۇلى ساردارى باتىلدىڭ جورىعىنان كەيىن، وزدەرىنە پالە بولىپ جابىسقان وسى اتاۋمەن ۇزاق عاسىرلار بويى اتالىپ كەلە جاتسادا، بۇل ەل ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن، ءدىنى مەن (وتكەن جىلى بۇل تاتار ەلى وزدەرىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعانىنا 1100 جىل تولعاندىعىن دۇركىرەتىپ  اتاپ ءوتتى ) سالت-ساناسىن جانە ادەبىن  مەن ادەتىن جوعالتپاي، ۇلت رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz