جاڭا جىلدى كۇتۋ - ءاربىر حالىقتا بار ءداستۇر. بۇگىنگى قازاق حالقى (تەك قازاق حالقى ەمەس، الەمدەگى باسقا حالىقتار دا وسىنداي كورىنىس) جاڭا جىلدى ەكى رەت قارسى الادى. ءبىرى - باتىسشا، 1 قاڭتار. ەكىنشىسى - شىعىسشا،  22 ناۋرىز.

قاڭتارداعى عۇرىپ الەمنىڭ باسىم بولىگىنە ءحۇى عاسىرداعى قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن كەيىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق، ءبىلىم مەن عىلىم دامۋىنىڭ العى شەبىنە ورنالاسقان  ەۆروپالىق باتىس ەلدەرىنىڭ الەمگە جۇرگىزگەن ىقپالى مەن اسەرىنەن ورنىققان. بۇل جاڭا جىلدى جالپاق جۇرت ەرەكشە كۇتىپ، مەيرامداتىپ، دۇرلىگىپ قارسى الادى. ەڭ باستىسى، كىشكەنە بالالار اسىعا كۇتەدى. ولارعا ارنالعان مەيرامدىق ويىن-ساۋىق، ءازىل كەش، ءان-كۇيلەردىڭ نەشە اتاسى بار. ال ناۋرىزداعى جاڭا جىلدى قارسى الۋ - شىعىس ەلدەرىمەن (پارسى ەلدەرى) ەجەلدەن ورناعان قارىم-قاتىناس، اۋىس-ءتۇيىستىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان ۇلتتىق ءداستۇر.  قازاقتىڭ  ناۋرىزىندا سىيلى قوناقتى ءان-كۇيمەن، مول داستارحانمەن كۇتۋ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ جانە ونى جاڭعىرتۋ سىندى ىستەر باسىم. كىشكەنە بۇلدىرشىندەرىمىزدى دە وسىعان باۋلىپ كەلەمىز. باتىستىق جاڭا جىلدى قارسى الۋعا قاراعاندا، ناۋرىزداعى جاڭا جىلدى قارسى الۋدىڭ جالپاق جۇرتقا ورتاق ساۋىقتىق سيپاتىنىڭ ءمانى سولعىن، ونىڭ ەسەسىنە  ناسيحاتتىق نىشانى باسىم.

جاڭا جىلدى كۇتۋ - ءاربىر حالىقتا بار ءداستۇر. بۇگىنگى قازاق حالقى (تەك قازاق حالقى ەمەس، الەمدەگى باسقا حالىقتار دا وسىنداي كورىنىس) جاڭا جىلدى ەكى رەت قارسى الادى. ءبىرى - باتىسشا، 1 قاڭتار. ەكىنشىسى - شىعىسشا،  22 ناۋرىز.

قاڭتارداعى عۇرىپ الەمنىڭ باسىم بولىگىنە ءحۇى عاسىرداعى قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن كەيىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق، ءبىلىم مەن عىلىم دامۋىنىڭ العى شەبىنە ورنالاسقان  ەۆروپالىق باتىس ەلدەرىنىڭ الەمگە جۇرگىزگەن ىقپالى مەن اسەرىنەن ورنىققان. بۇل جاڭا جىلدى جالپاق جۇرت ەرەكشە كۇتىپ، مەيرامداتىپ، دۇرلىگىپ قارسى الادى. ەڭ باستىسى، كىشكەنە بالالار اسىعا كۇتەدى. ولارعا ارنالعان مەيرامدىق ويىن-ساۋىق، ءازىل كەش، ءان-كۇيلەردىڭ نەشە اتاسى بار. ال ناۋرىزداعى جاڭا جىلدى قارسى الۋ - شىعىس ەلدەرىمەن (پارسى ەلدەرى) ەجەلدەن ورناعان قارىم-قاتىناس، اۋىس-ءتۇيىستىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان ۇلتتىق ءداستۇر.  قازاقتىڭ  ناۋرىزىندا سىيلى قوناقتى ءان-كۇيمەن، مول داستارحانمەن كۇتۋ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ جانە ونى جاڭعىرتۋ سىندى ىستەر باسىم. كىشكەنە بۇلدىرشىندەرىمىزدى دە وسىعان باۋلىپ كەلەمىز. باتىستىق جاڭا جىلدى قارسى الۋعا قاراعاندا، ناۋرىزداعى جاڭا جىلدى قارسى الۋدىڭ جالپاق جۇرتقا ورتاق ساۋىقتىق سيپاتىنىڭ ءمانى سولعىن، ونىڭ ەسەسىنە  ناسيحاتتىق نىشانى باسىم.

باتىستىق (گريگوريان) كۇنتىزبەدە تابيعاتتىڭ ماۋسىمدىق وزگەرىسى مەن استرونوميا زاڭدىلىقتارى ەسەپتەلمەگەن. تابيعات پەن عارىش زاڭدىلىعى ەسكەرىلگەن جاڭا جىل  22 ناۋرىزدان باستالادى. بۇل كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىپ (12 ساعات كۇن، 12 ساعات ءتۇن), 6 اي قىستىڭ (سۋىق مەزگىل) 6 اي جازعا (جىلى مەزگىل) اۋىساتىن مەزگىلى. باسقاشا ايتساق، تەپە-تەڭدىك ورنايتىن كۇن. قازاقتىڭ تانىمىمەن ايتساق - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى.

ناۋرىز قازاقتىڭ دۇنيەتانىمەن ورايلاساتىن دا، شارۋاسىنا (مال مەن ەگىنشىلىك) دا ىڭعايلى ناعىز جاڭا جىل - وسى. كەزىندە ول وسى بەلگىسى ءۇشىن دە مەيرام بولىپ ورنىقتى.  بىراق باتىستىق جاڭا جىلدىڭ جوعارىدا اتالعان كەمشىلىكتەرى بار دەپ وعان مويىنۇسىنباي، ناعىز جاڭا جىلدى بىرىڭعاي ورناتا قويۋ قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە قيىن ءىس. قيىنمەن قاسارىسىپ اۋرە-ساراڭعا تۇسكەنشە، سول جاڭا جىلدى جالپاق جۇرتتىڭ مەيرامىنا اينالدىرا بىلگەن تاجىريبەنى يگەرىپ، شىعىستىق جاڭا جىلدى قارسى الۋدى جالپاق جۇرتتىڭ ورتاق مەيرامىنا اينالدىرۋعا كۇش سالۋ - الدە قايدا پايدالى ءىس. ءبىز دە ناۋرىزدا قارسى الاردا دۇرلىگەمىز. بىراق بىزدىكى باسقاشا... وقۋ ورىندارى ۇلتتىق سيپاتقا باعىتتالعان مەرەكەلەردى (ۇلتىق كيىم، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساحنالاۋ، ايتىس ت.ب.) ۇيىمداستىرا باستايدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر جالپاق جۇرت بولىپ تويلاناتىن مەرەكەگە ءتۇرلى باعدارلاما جاساپ، بايقاۋلار جاريالايدى. بىراق ونىڭ ءبارى كەزەكتى ەسەپ بەرۋگە باعىتتالعان ءىس-شارالار جامىلعىسىندا قالاتىنداي اسەر بار.

ونىڭ بەلگىسى مىنادان بايقالادى: قازىرگى تاڭدا ناۋرىز مەيرامىن قارسى الۋ قىستىڭ ىزعارى كەتپەگەن دالاعا قازاققى كيىز ءۇي تىگۋ، ۇلتتىق كيىممەن (اسىرەسە، بويجەتكەن قىزدار مەن جاس جىگىتتەر) توڭىپ-ءۇسىپ (بۇيرەگىنە سالقىن، تابانىنا ىزعار وتكىزىپ، دالادا  ءان-جىر ايتام دەپ تاماعىنا سۋىق تيگىزىپ) سىيلى قوناقتى كۇتۋ، شىعىس حالىقتارىنىڭ ءان-جىرىن ايتۋ سىندى ىستەرمەن عانا شەكتەلۋدە. بىزدىڭشە، ناۋرىزدى قازاقتىڭ كوشپەلى داۋىرىنەن جەتكەن كيىز ءۇيدى سامساتىپ تىگىپ، دالادا قارسى الۋ مىندەتتى ەمەس. كيىز ءۇي تىكپەسەك، ول مەيرامنىڭ مازمۇنى قاشىپ، ءسانى كەتىپ قالماس. بۇل كورىنىس قازاق اراسىنداعى ناۋرىز مەيرامىنىڭ يدەولوگيالىق استارى كونەرگەن سيپاتتا قالعانى، كەشەگى يمپەريا بۇعاۋىنان قۇتىلعان كەزدە ۇمىتىلعان ۇلتتىق ءداستۇردى قايتا جانداندىرۋعا ۇمتىلعان كەزەڭدەگى ارەكەتتەردىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويىپ، زامانعا ساي جاڭعىرماعانىن بايقاتادى.  ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنا، ياعني ساۋىرگە دەيىن («ءساۋىر بولماي-ءتاۋىر بولماس» دەگەن ءسوز تابيعاتتىڭ مىنەزىنەن تۋىنداعان) كوكتەم كەلە قويمايدى. سولتۇستىككە ءتان تابيعاتتىڭ مىنەزى جاپپاي سىرتقا شىعۋعا ۇمتىلاتىن جۇرتتىڭ مەيرامدىق كوڭىل-كۇيىنە مازاسىزدىق كەلتىرەدى. ناۋرىزدى ىزعارلى سۋىقتا دالادا قارسى الۋ شارت ەمەس. جۇرتشىلىقتىڭ مازاسىن المايتىن  جىلى جايلاردا اسحانا، مەيرامحانا، مادەنيەت ۇيىندە دە مەيرامداتا بەرۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ناۋرىزعا تىگىلگەن كيىز ۇيدە اس-تاعامنىڭ جىلى جۇمساقتارىن دايىنداپ ەل اعالارى مەن شەنەۋنىكتەردى كۇتۋ دە مەيرامنىڭ مازمۇنىن اشپايتىن، كەرىسىنشە، ودان جيرەندىرە تۇسەتىن كورىنىس. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بىرەۋى باستىقپىن، ءبىرى شەنەۋلىكپىن دەپ شىرەنبەي، ونى ورتاق مەيرام دەپ قابىلداۋى قاجەت. دەمەك،  ماسەلە مەيرامنىڭ ساۋىقتىق سيپاتى مەن مازمۇنىندا تۇر. ساۋىق-سايرانعا لاۋازىمدىق سالماقتى ارالاستىرساق، ول مەيرام ەمەس، قاراپايىم، كۇندەلىكتى قىزمەت كۇنى بولىپ قالا بەرەرى انىق.

ناۋرىز مەيرامىنا ءدىني مازمۇنمەن استارلانعان ميفولوگيالىق كەيىپكەر قىدىر (قادىر) اتانى كۇتۋ، ونى مەيرامعا قوناق ەتۋ سياقتى ساۋىق ىستەرى ورنىقپاعان. ءتۇننىڭ (بەينەلەپ ايتساق، قارا كۇشتەردىڭ) كۇنگە (اق نيەتتى كۇشكە) جول بەرەتىن ساكرالدى ۋاقىتتى كۇتۋ دە (21 ناۋرىزدان 22 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇن) سانامىزعا سىڭبەگەن. رامىزدىك سيپاتقا تولى ناۋرىز كوجەنى دە تولىق مانىندە ۇلىقتاي الماي كەلەمىز. ونى كەز-كەلگەن ادام اسا قيىندىقسىز دايىنداي الاتىن شاعىن پاكەتتەر تۇرىندە جاپپاي شىعارۋ دا جولعا قويىلماعان. ونى قولعا الاتىن كاسىپكەرلەردىڭ دە قاراسى بايقالمايدى.

جاڭا جىلعا امان-ەسەن جەتكەندىكتى بىلدىرەتىن، سونداي-اق كۇيبەڭ تىرشىلىكتە ورىن العان وكپە-رەنىشتىڭ جويىلعانىن، جاقسىلىقتىڭ بوي العانىن ىرىمدايتىن ءتوس قاعىستىرۋ سالتىن دا وسى كۇنىڭ رامىزىنە ەنگىزى المادىق. بۇل سالت ەلىمىزدىڭ باتىسىندا جاقسى ساقتالعان. وندا كورىسۋ 14 ناۋرىزدان، ياعني ەسكىشە اي ساناۋدان باستالادى. ەڭ باستىسى بالالاردىڭ وي-ساناسىنا قۋانىش سىيلاتاتىن كۇيدى ورناتۋ دا ورنىقپادى. كىشكەنتاي بۇلدىرشىنگە  (قاي مەيرامدى بولماسىن اسىعا كۇتەتىن سولار) ناۋرىز مەيرامىنا ءتان سىيلىقتار دا، ءتاتتى تاعامدا تۇرلەرىن دە شىعارا الماي ءجۇرمىز. ەگەر تەرەڭ بايىپتاپ قارايتىن بولساق، ءتۇن مەن كۇن، مەزگىل (قىس-جاز) ۋاقىتتارى تەڭەلەتىن وسى ءبىر ساتكە اسا قاتتى كوڭىل بولىنسە، تالاي تاعىلىمدى سيمۆوليكالىق تۇردە مازمۇنداۋعا بولادى. مىسالعا، ىقىلىم زاماننان ادام بالاسىنىڭ اڭساپ كەلە جاتقانى ادامزات قوعامىندا ءتۇرلى قۇقىقتارعا تەڭدىك ورناتۋ ءىسى ەمەس پە ەدى؟ تابيعات زاڭدارى تەڭەلگەن ۋاقىتتا ۇنەمى تەڭدىك پەن ۇيلەسىمدىلىككە ۇمتىلاتىن قوعامدىق قۇندىلىقتاردىڭ ءرامىزى ەتىپ ىرىمداۋ، جاقسىلىقتى كۇتۋ، سولاردى ساۋىقتىق سيپاتقا اينالدىرۋ - يدەولوگيالىق قاڭقاعا ءوزى سۇرانىپ تۇرعان استار ەمەس پە؟

مەيرامدى حالىق ءوزى جاساماسا، وعان بىرەۋ كەلىپ جاساپ بەرمەيدى. مەيرامدى ساۋىق ەتە ءبىلۋ،  ساندى قىلۋ دا - ونەر. قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق حالقى. سوندىقتان قازاقستانداعى ناۋرىز مەيرامىن جالپاق جۇرتقا ورتاق ەتە ءبىلۋ - قازاق حالقىنا سىن. ارينە، قازىرگى زاماندا اقىسىن بەرسەڭ، ءبارىن ىستەپ بەرەدى. بىراق ول ونەردى  ىستەۋشى ءوزىنىڭ قالاۋىن دا، دەگەن دە قوسىپ، قويىرتپاق جاسايدى. سودان كەلىپ  وكپەلەيمىز: ءبىزدى قۇرتتى، ءداستۇردى اياققا باستى، پالەن-تۇگەن دەپ. ال ناۋرىزدى ناقىشىنا كەلتىرىپ حالىقتىق مەيرام-ساۋىق ەتۋ تەك ءوز قولىمىزدا. بۇعان قازاق مادەنيەتىن ۋىزىنان جەرىندىرمەي دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ونەر قايراتكەرلەرى، ۇجىمدارى (كينو، تەاتر سالالارىنداعى), باق قۇرالدارى، ادەبيەت سالاسىنىڭ وكىلدەرى اتسالىسۋى قاجەت-اق. ناۋرىزدى تويلاۋ  الدىمەن بيىك ونەردىڭ دەڭگەيىندە شىڭدالاسا، قالىڭ جۇرت ونى جالعاستىرىپ الىپ كەتەر ەدى. بۇگىنگى ساۋىقتىق كورىنىستەردىڭ بارلىعى كەزىندە ونەردىڭ قاتال تەزىنەن ءوتىپ، كەيىن بارىپ جالپىلىق سيپات العانى كامىل. سوندىقتان ناۋرىز مەيرامىنا جالپى حالىقتىق سيپات بەرۋدە ءبىزدىڭ ويلاناتىن ءىسىمىز كوپ، اتقاراتىن شارۋامىز شاش-ەتەكتەن. وسىنى ورتاق ىسكە بالاپ ويلانايىق، اعايىن.

Abai.kz