قازاق ءباسپاسوز تاريحىن تاشكەنتتە شىققان «تۇركىستان ۋالاياتى» گازەتى (1870-1882) مەن ومبىدان شىعىپ تۇرعان «دالا ۋالاياتى» گازەتىنەن (1888-1902) باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. بۇل ەكى گازەت تە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ارقىلى شىعىپ تۇرعان باسىلىم ەدى. 1905 جىلى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنەن سوڭ «سەركە» جانە «قازاق گازەتى» دەگەن ۇلتتىق باسىلىمدار شىعىپ، ۇزاققا بارماي جابىلىپ قالدى. تەك، 1911 جىلى شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» جانە وردادا شىققان «قازاقستان» گازەتىنىڭ عۇمىرى ۇزاقتاۋ بولدى.

«حالىقتىڭ قاي دارەجە العا كەتكەندىگى حالىق اراسىندا تارالعان گازەت، جۋرنال ءھام كىتاپتارىنان بىلىنەدى» – دەپ، «ايقاپ» (1911-1915) جۋرنالىنىڭ تۇڭعىش سانىندا جۋرنالدى شىعارۋشى مۇحامەتجان سەرالين ايتقانداي نەمەسە، «گازەتا- حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى، ولاي دەيتىنىمىز گازەتادان جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمى مولايىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، ءىس تە جەتتىكپەكشى» – دەپ، «قازاق» (1913-1918) گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازعانىنداي، ەكى باسىلىم دا وسى باعىتتا ۇلتتى ۇيىمداستىرىپ، ءوز ميسسيالارىن ادال اتقاردى.

«قازاق» گازەت كلاسسيكالىق ۇلگىدە شىعىپ: «باس ماقالا»، «سىرتقى حابارلار»، «ىشكى حابارلار»، «ەل اراسىنداعى حابارلار»،  «اناۋ-مىناۋ»، «وقشاۋ ءسوز»، «ولەڭ-جىر»، «اشىق حات»، «تىلشىلەردەن»، «گازەتتەردەن»، «باسقارماعا كەلگەن حاتتار»، «باسقارمادان» دەگەن ايدالارعا ءبولىنىپ، جازبالار جاريالانعان. بۇلارمەن قاتار گازەتتىڭ باس بەتىندە جانە سوڭعى بەتتەرىندە ءار ءتۇرلى «جارنامالار» مەن «حابارلاندىرۋلار» باسىلىپ تۇردى. جارنامالاردىڭ قاتارىندا ءار ءتۇرلى تىگىن ماشيناسى، ءشوپ شاباتىن ماشينا، ماشينا تىرما، ءشوپ جياتىن ماشينا، ءسۇت ماشينالارىنا ارنالعان جازبالار بولسا، اراسىندا ەڭ كوپ كەزدەسەتىنى كىتاپتار جارناماسى مەن مۇعالىمدەر تۋرالى حابارلاندىرۋلار ەدى.

گازەتتىڭ ەڭ العاشقى سانىنان باستاپ كەزدەسەتىن كىتاپ جارناماسى، گازەتتىڭ سوڭعى ساندارىنا دەيىن ءۇزىلىسسىز بەرىلدى. گازەتتىڭ تۇڭعىش سانىندا «جاقىن ارادا باسىلىپ شىققان ءھام  شىعاتىن كىتاپتار» اتاۋىمەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» اتتى ءۇش كىتابىنىڭ شىعاتىنى جايىندا حابار باسىلىپ، «بايانشى» كىتابىنىڭ دايىن ەكەندىگى باعاسى پوچتا اقىسىز 5, پوچتا اقىسىمەن 7 ءتيىن ەكەندىگى حابارلانادى. كوپ كەشىكپەي، گەزەتتىڭ №9, №14 ساندارىندا «وقۋ قۇرالىنىڭ» كەلەسى كىتاپتارى دايىن ەكەندىگى جانە باعالارى كورسەتىلىپ، حابارلاندىرۋ باسىلدى. 1) «بايانشى». بۇل كىتاپ قازاق تىلىندە قانداي دىبىستار بار; ول دىبىستار قانداي حارىپبەن، قالاي جازىلماقشى ءھام ۇسۇل سوتيە جولىمەن وقىتۋدى قالاي باستاۋ ابزال بولاتىن ءجايىن تۇسىندىرەدى. بۇل كىتاپ بالالارعا ەمەس، مۇعالىملەرگە ارناپ جازىلعان; - باسىلىپ شىقدى، باعاسى پوچتا اقىسىمەن 7 ءتيىن. 2) «ءالىفبا». بۇل قازاق تىلىندە جازىلاتىن ءھام وقىلاتىن حارىفلەردى ۇيرەتەتىن ءبىرىنشى كىتاپ. باعاسى پوچتا اقىسىمەن 16 ءتيىن. 3) «ءالىفبا». قازاق تىلىنەن باسقا، مىسالى; باسقا تۇركى، اراب، پارسى سوزدەرىنە جازىلاتىن حارىپتەردى ۇيرەتۋگە شىعارعان ءبىرىنشى ءالفبادان سوڭ وقىلاتىن ەكىنشى كىتاپ.; بۇل كىتابدە بالالار حارىپتەردى وقي بىلگەننەن كەيىن قىراات توسەلۋىنە ىڭعايلاپ جازعان قازاقشا ماقالدار، جۇمباقدار، باتالار، ولەڭدەر، ۇساق-ۇساق قارا سوزدەر بار. باسىلىپ شىقدى، باعاسى پوچتا اقىسىمەن 15 ءتيىن. 4) ءالىفبادان كەيىن وقىلاتىن ءۇشىنشى كىتاپ. مۇندا جازىلعان عيبراتلى سوزدەر، ولەڭدەر، مىسالدار، ەرتەگىلەر، ماقالدار ءھام حيكايەلار. بۇل كىتاپ تەز ارادا باسىلىپ شىعادى، باعاسى باسىلىپ بولعانسوڭ يعلان ەتىلەدى. كوپدەپ الدىرۋشىلارعا باعا كەمىتىلەدى. ادرەس مىناۋ: ورىنبۋرگ. رەداكتسيا گازەتى «كازاك». ا. بايتۋرسۋنوۆۋ («قازاق» گازەتى. 1913. №9).

1913 جىلعى گازەتتىڭ كەي ساندارىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» ولەڭدەر جيناعىنىڭ ەكىنشى رەت باسىلعانى، كىتاپتىڭ «قازاق» ەملەسى بويىنشا شىعارىلىپ، ءبىرىنشى باسىلعاندا كىرمەگەن سوزدەر قوسىلىپ باسىلعانى ايتىلادى. باعاسى 25 ءتيىن، پوچتامەن 30 ءتيىن. كىتاپ ساۋداگەرلەرىنە 30% شەگەرىلەتىنى ەسكەرتىلەدى. سونىمەن قاتار، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ازامات» ولەڭدەر، عۇمار قاراشەۆتىڭ «تۇرمىش»، «ورنەك»، «بالا تۇلپار» اتتى ولەڭ-جىرلارى «قازاق» گازەتى باسقارماسى ارقىلى ساتىلىمعا شىعا باستايدى. بىرلەپ، ەكىلەپ پوچتامەن كىتاپتار الدىرعاندا ماركە جىبەرۋ ابزال، ايتپەسە نالوجمەن قىمبات تۇسەتىنى الدىرۋشىلارعا ەسكەرتىلەدى.

كوپ كەشىكپەي بۇل كىتاپتاردىڭ قاتارىنا شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان مامىر» (ولەڭ), «جولسىز جازا» (ولەڭ), «قازاق ايناسى» (ولەڭ), «قازاق شەجىرەسى» سىندى كىتاپتارىنىڭ دا جارناماسى قوسىلادى. «اباي ولەڭدەرى»، «جيعان تەرگەن» (ولەڭ) بەكەت وتەتىلەۋوۆ، «باقىتسىز جامال» (رومان) مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، «قازاقشا قىراات كىتابى» مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، «ەسەپ قۇرالى» باستاۋىش مەكتەپدە ءبىرىنشى جىل وقىلاتىن (وقۋلىق) مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، «ەسەپ قۇرالى» باستاۋىش مەكتەپدە ەكىنشى جىل وقىلاتىن (وقۋلىق) مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، «جاستىق جەمىستەر» اكرام عايلموۆ، «كەڭەس» بوكەيلىك احمەت مامەتوۆ، «يمان ءھام ناماز» مۇستاقىم مالدىباەۆ، «ۋاق-تۇيەك» ءسابيت دونەنتاەۆ، «قۇران قۇرالى» شىعارۋشى نىعىمەتوللا كۇزەمباەۆ، باستىرۋشى جانۇزاق جانىبەكوۆ، «پايعامبار زامانى» ءماننان تۇرعانباەۆ، «يمام ىقتىعاد» ءجۇسىپ تەمىربەكوۆ، «يمان-يسلام» نۇعىمان ماناەۆ سىندى كىتاپتاردىڭ جارناماسىمەن تولىعا ءتۇستى. بۇل كىتاپتاردىڭ ەش كىمگە اقشاسىز ءيا تالونسىز جىبەرىلمەيتىنى، ءبىرلى جارىم كىتاپ نالوجبەن جىبەرىلسە، الدىرۋشىعا وتە قىمباتقا تۇسەتىنى، سوندىقتان ءتيىستى باعاسىنا لايىقتاپ ماركا جىبەرۋ  ءتيىمدى بولاتنى ەسكەرتىلەدى. اراسىندا  ھام 10 كىتاپتان ارتىق الدىرۋشىلارعا سومنان 30 ءتيىن كەمىتىلگەن.  سوڭىندا، «قازاق» باسقارماسىنان كىتاپ الدىرۋشىلار بۇل جارنامادا بولماعان كىتاپتى سۇراماۋلارىن وتىنەدى. جوعارىدا كەيبىر كىتاپتاردى سكيدكەمەن تاراتىپ وتىردى. سەبەبى، ول كىتاپتار «ازامات سەرىكتىگى» ارقىلى «قازاق» باسقارماسى تاراپىنان باستىلىلعان ەدى.

«قازاق» گازەتىندە «اباي ولەڭدەرى» كىتابى وتە كوپ ساتىلعان باسىلعان ەڭبەككە اينالدى. گازەتتىڭ «جاڭا شىققان كىتاپتار» دەگەن بولىمدە اباي ولەڭدەرى تۋرالى: «نەشە ءتۇرلى ءناسيحات ولەڭدەر – قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى يبراھيم قۇنانبايۇعىلىنىڭ ولەڭدەرى. باعاسى 50 ءتيىن» («قازاق» گازەتى. №8. 1913), دەپ جارناما رەتىندە بەرىلىپ وتىردى. جۇرت جاپپاي ساتىپ الىپ، كىتاپتىڭ ساتىلىمدا تاۋسىلىپ قالعانى تۋرالى دا حابارلار باسىلدى. «باسقارمادان: شاھماردان جالمۇحامەدۇعىلىنا: يبراھيم قۇنانبايۇعلى ءھام شاكارىم قۇدايبەردىۇعىلىنىڭ كىتاپتارى سەمەيدە ءوز ۇيىندە تۇراتىن كوپباي بايىسوۆتان باسقا جەردە ساتىلاتىنىن بىلمەيمىز، ورىنبوردا جوق («قازاق» گازەتى. №33. 1913.) سونداي-اق، اباي كىتابىن سۇراۋشىلاردىڭ سۇراقتارىنا ارناۋلى جازبا ارقىلى  جاۋاپ بەرىلدى. العاشقى كەزدە اباي كىتابىنىڭ باعاسى 50 تيىنان بولعان. 1914 جىلى تاعى دا «اباي ولەڭدەرى كەلدى» دەپ، «قازاق» باسقارماسىنا ارناۋلى تۇردە كىتاپتاردىڭ كەلگەنى ءھام باعالارى  حاقىندا ايتىلادى. «الاشتىڭ ءبىرىنشى اقىنى مارقۇم يبراھيم قۇنانباەۆ جازعان ولەڭ كىتابى. باعاسى 75 ءتيىن. پوشتاسىمەن 80 ءتيىن، سكيدكەسى بار. ادرەس: «قازاق» باسقارماسى» («قازاق» گازەتى. №47. 1913). كىتاپ تۋرالى حابارلار مۇنان باسقا گازەتتىڭ №72, №74, №76, №77 ساندارىندا باسىلدى. نارىق باعاسىنا قاراي كىتاپ باعاسى كوتەرىلگەن بولسا دا، حالىق جاپپاي ساتىپ الىپ وتىرعان ەدى.

1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى جاھان سوعىسى قازاق قوعامىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. كىتاپ ساتىلىمى مەن قاتار گازەتتىڭ تارالىمى دا كەمي باستادى.  1915 جىلدان باستاپ اپتاسىنا ەكى مارتەدەن شىعارۋعا تالپىنىس بولىپ، جارتى جىل اپتاسىنا ەكى مارتەدەن باسىلدى. جىل ورتاسىنان باستاپ قايتادىن اپتاسىنا ءبىر مارتەگە ءتۇستى. گازەتتىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى (231 سانىن), مىرجاقىپ دۋلاتۇلى (33 سانىن), جانۇزاق جانىبەكۇلى (2 سانىن) شىعاردى. «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى 40 سانىن مۇستافا ورازاەۆ باستىرسا، 41 سانىنان باستاپ «ازامات سەرىكتىگى» باستىردى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلدىڭ سوڭىنا 31 دەكابر شىققان №211  سانى، ساتىلاتىن كىتاپتار تۋرالى بەرىلگەن ءبىر جارنامادا 8 كىتاپتىڭ اتىن ايتىپ، باسقا كىتاپتاردىڭ ساتىلىپ بىتكەنىن، ەندى باسقرامادا جوق ەكەنىن ەسكەرتەدى. قىمباتشىلىق پەن قاعاز كەمدىكتەن باسپاحانا ءىسى دە تۇرالاپ قالادى. گازەتتىڭ 1917 جىلعى 27 مايدا جارىق كورگەن №231 سانىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «قىراات كىتابى –ەكىنشى باسىلۋى، 128 بەت، باعاسى 70 ءتيىن، پوچتامەن 76 ءتيىن; «ەسەپ قۇرالى» –ەكىنشى جىلدىق. شىعارعان باعاسى 25 ءتيىن، پوچتامەن 30 ءتيىن; احمەت بايتۇرسىنۇلى «ءتىل قۇرال» –ەكىنشى جىلدىق. شىعارعان باعاسى 30 ءتيىن، پوچتامەن 35 ءتيىن» - دەپ، ءۇش كىتاپتى عانا اتاپ وتەدى. سوڭىندا: «وسى ءۇش كىتاپتان باسقا كىتاپ باسقارمادا جوق، ساتىدىپ ءبىتتى، نۇسقاسى تاۋسىلعان. كىتاپتاردى سوعىس توقتاماي تۇرىپ قايتا باسىلۋى دا مۇمكىن ەمەس. جوق كىتاپتى سۇراتىپ كەلگەن اقشالار يەلەرىنە قايتارىلادى. ادرەس مىناۋ: ورىنبۋرگ. رەداكتسيا گازەتى «كازاك». وسىلايشا كىتپ جارناما ءىسى باسقارماداعى ساتىلاتىن كىتاپتاردىڭ تاۋسىلۋىمەن سيرەي باستايدى. بۇل جارناما گازەتتىڭ كەلسى ساندارىندا دا قايتالا باسىلادى.

«قازاق» گازەتىنىڭ جالپى 266 نومەرى جارىق كوردى. العاشقى سانى 2 اقپاندا (ەسكى كالەندەر بويىنشا) باسىلدى. 1913 جىلى  44 سانى، 1914 جىلى 48 سانى، 1915 جىلى 71 سانى، 1916 جىلى 48 سانى، 1917 جىلى 46 سانى، 1918 جىلى 9 سانى شىقتى. قازەرشە زەرتتەۋشىلەر قولىنا تۇسكەن سوڭعى №266 سانى – 1918 جىلى 26 قىركۇيەكتە (جاڭا كالەندار بويىنشا) جارىق كورگەن ەدى.  تارالىمى العاشقى جىلى 3000 تيراجدان اسسا، شارىقتاۋ شەگىندە 8000 تيراجعا جەتتى. گازەتتىڭ 1913, 1914, 1915 جىلعى ساندارى جيناقتالىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. «قازاق» گازەت بەتتەرىندە ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، ۇلتتى ۇيىسۋعا، مەمەلكەتتىك تۇتاستانۋعا ۇندەدى. جوعارىدا تەك، گازەت بەتتەرىندەگى كىتاپ جارناملارىنا عانا توقتالدىق. الاش اماناتىنا ادال بولعان ۇلتتىق باسىلىم «قازاق» گازەتىە 110 جىل تولىپ وتىر. كەشەگى الاش اماناتى، بۇگىنگى – تاۋەلسىز قازاقستان. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەگەمەندىگىمىز عۇمىرلى، الاش تۋى بيىكتەي بەرسىن! «قازاق» گازەتىنىڭ 110 جىلدىق مەرەيتويى قۇتتى بولسىن!

اباي مىرزا

رەسپۋبليكالىق "مۇنارا" گازەتى. №2(80). 31.01.2023

Abai.kz