باسى: «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى...

جالعاسى: قازاقى ساندىراقتىڭ ءبىرى...

جالعاسى: مۇرات زامانداسقا حات...

سوڭعى جىلدارى جەر-سۋ اتاۋلارىمەن بەلگىلى تاريحي تۇلعالارعا، رۋ-ۇلىستار مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە  بايلانىستى  ات-اتاۋلار جونىندە ءبىر-بىرىنە مۇلدە قاراما-قارسى ءارى عىلىمىي ۇعىم-تۇسىنىكتەر مەن تالاپتارعا  جاۋاپ بەرە المايتىن اۋاجايىلۋلار بەلەڭ  الىپ، جۇرتتى شاتاستىرا باستادى. ال، كەيبىر جاعدايلاردا جەرشىلدىكپەن تار ۇلتشىلدىققا بەيىم ساياسي قاتەلىكتەر دە بوي كورسەتىپ جاتادى.

بۇل رەتتە مەنىڭ قولىما قالام العىزعان سەبەپتىڭ ءبىرى «ۇيعىر اۆازي» گازەتىنىڭ 2018 جىلدىڭ 19 اپرەلىندە جاريالانعان ابدۋللاجان سامساقوۆتىڭ «ۇيعىرچە يەر-سۋ ناملەري ھاققيدا» دەگەن ماقالاسىندا ايتىلعان وي-توپشىلاۋلارى مەن سىڭارجاق بولجالدارى بولاتىن.

اۆتور ءوز ماقالاسىندا ءباسپاسوز ەتيكاسىن ساقتاپ: «...گازەت وقىرماندارى نازارىنا ۇسىنىلعان توپونيمدەر مەن گيدرونيمدەر زەرتتەۋلەرىمنىڭ جەكە بولىمدەرى بولىپ، ولاردى بۇلجىماستاي ايقىندالعان، جوققا شىعارۋعا مۇلدە بولمايتىن اتاۋلار دەۋدەن اۋلاقپىن. قۇرمەتتى گازەتشىلەر وسى ماقالامدى گازەتتەرىڭىزدە جاريالاۋ ارقىلى سىزدەردىڭ دە وي-پىكىرلەرىڭىزدى ورتاعا سالۋلارىڭىزدى ءۇمىت ەتەمىن»، - دەگەن تىلەگىن ەسكەرىپ ءوز ويىمدى بىلدىرگىم كەلدى. تاعى ءبىر جاعىنان ماسەلە اناۋ-مىناۋ ەمەس ۇلتتىق، مەملەكەتتىك اۋقىمداعى  پروبلەمالار جونىندە بولىپ وتىر ەكەن.

بارشاعا بەلگىلى بولعانىنداي، جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى وتارشىل يمپەريالار قاسيەتتى تۇركى جۇرتىنا سۇعىنىپ كىرمەي تۇرعاندا عاسىرلار بويى وزگەرىسسىز، ءمان-ماعىناسىمەن ۇرپاققا مۇرا رەتىندە ساقتالىپ كەلگەن بولاتىن.

توپونيميكالىق جانە ونوماستيكالىق اتاۋلاردى وكتەمدىكپەن ساياسيلاندىرۋدى اسىرەسە موڭعول جورتۋىلى مەن اراب، پارسى، ورىس، قىتاي يمپەريالارىنىڭ شاپقىنشىلىقتارىنان كەيىن باستالدى. ءاسىلى تۇرىك حالىقتارى اسىرەسە تابيعات قۇشاعىندا ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى جەر-سۋ اتاۋلارىن تەك تابيعاتتىڭ ءوز جاراتىلىسى بويىنشا اتاپ كەلگەنى بەلگىلى.

ابدۋللاجان سامساقوۆ «ۇيعىر جەر-سۋ اتاۋلارى» دەپ ايدار تاققان كوپتەگەن توپونيمدەرگە فونوتيكالىق، لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاسار بولساق، وندا عىلىميلىقتارىنان گورى كوڭىل-كۇي، وزىنە بۇرا تارتۋ ىندىنى انىق بايقالادى. ءداستۇر جالعاستىلىعىن قولمەن ءۇزىپ-جۇلۋ كەمەل ويلىلىققا جاتپايدى. ءتىلشى عالىمدار مەن تۇركولوگتار تۇرىك حالىقتارى ءتىلىن «جوكايۋششي جانە يوكايۋششي» دەپ جىكتەيدى.  ەگەر دە وسىنداعى  «ج» مەن «ي» دىبىستارىنىڭ ورنىن اۋىستىرا قويساڭ الگى تىلدىك ايىرما دەگەنىڭىز، اسىرەسە مىڭ جىلدىق بايىرعى ءتۇبىر سوزدەردىڭ ايتىلۋى مەن قولدانىسىندا پالەندەي وزگەرىس جوق ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ونىڭ ناقتى مىسالىن م.قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگى مەن ج.بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىگىنەن» مولىنان تابا الامىز.

مەن ەجەلگى تۇركىلەر تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا اتالمىش قازىنالى  جادىگەرلەردى الدەنەشە رەت اقتارىستىرىپ زەردەلەي كەلە ح-ءحىى عاسىرلارداعى تۇرىك ءتىلى دەگەنىمىزدىڭ بۇگىنگى قازاق تىلىندەگى ءتۇبىر سوزدەرى مەن 70-80 پروتسەنت بىردەي ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ەگەر ابدۋللاجان سياقتى ءتىل تاريحىمەن اينالىسقىسى كەلگەن ادامدار عىلىمعا، تاريحقا ادال بولۋدى قالاسا تۇرىك حالىقتارى، سونىڭ ىشىندە  باي ءداستۇرى بار ۇيعىر حالقىنىڭ ءۇش مىڭ جىلدان بەرگى اتا-مەكەنىن، كوشى-قون بارىسىن بىلايشا ايتقاندا قايدان  قايدا كەلىپ ورنىققانىن بىلۋگە ءارى باسقالارعا بىلگىزۋگە مىندەتتى بولار ەدى.

ابدۋللاجان (ول ءبىر عانا ادام ەمەس ەكەنىن بەلگىلى) اتالمىش ماقالاسىندا ءوزىنىڭ «قورىتىندى شىعارار الدىندا «تۇركي تيلار ديۆاني» مەن ۇيعۋر تيلينيڭ يزيھلىق لۋعيتيلني» پايدالانىپ وتىرعانىن جازادى. الايدا، مىسالعا العان توپونيمدەردىڭ ماعىناسىن اتالعان سوزدىكتەردەگى تۇسىندىرمەلەردى ەلەمەي، وزىنشە، بۇگىنگى ۇيعىر سويلەۋ ءتىلى مانەرىنە ويىسا كەتەدى.

اتالمىش قاستەرلى «تۇرىك ءتىلى» سوزدىگىندە ۇيعىرلاردى ءوزى باستان-اياق ارالاپ شىققان كۇللى  تۇرىك رۋ-تايپالارىنان بولەكتەي «ۇيعىر بەس شاھارلى ءبىر ەلدىڭ اتى» دەي كەلە «...ول ەلدىڭ تۇرعىندارى كاپىرلەر مەن ۇزدىك مەرگەن اتقىشتار. ...وقتى الدىعا قاراي  قالاي اتسا ارقاسىنا قاراي دا سونداي شەبەرلىكپەن اتاتىن ەدى» (142-143 ب.), - دەپ جازعانىنا قاراعاندا م.قاشقاري ءومىر سۇرگەن زاماندا ۇيعىرلار ءتاڭىرتاۋدىڭ باتىسى مەن جەتىسۋ وڭىرىنە اياق باسپاعانى انىق كورىنىپ تۇر. بۇل سوزىمىزگە دالەل رەتىندە قوسىمشالاپ ايتارىمىز «تۇرىك سوزدىگىنىڭ» 1-توم، 402 بەتىندە م.قاشقاري «سول سەكىلدى اقتىق، قالالارىن شاپتىق، بۇتحانا ءۇيىن جىقتىق، بۋرحانىنا تىشتىق» دەگەن ولەڭ جولدارىنا بەرگەن انىقتاماسىندا «ۇيعىرعا قارسى سوعىستى دارىپتەيدى» دەگەندى ەسكەرتەمىز. اتالمىش سوزدىكتىڭ  3 –توم، 318 بەتىندە (كەمە ىشىنە وتىرىپ، ىلە سۋىن كەشتىك ءبىز) دەگەن جولداردى دا نازاردان تىس قالدىرا المايمىز.

ا.سامساقوۆ 1072-1078 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان دەلىنەتىن «تۇرىك سوزدىگىنە» جۇگىنگەنىن ايتقاندا باسقانى قويىپ «شەلەك – چەلەك» ءتوپونيمىنىڭ -  قۇلجا جولىندا، «چەلەك» دارياسىنىڭ سول جاعالاۋىنا ورنالاسقان يزا، «چەلەك» سول جەردە كوپ وسەتىن  چيع (شي) وسىمدىگىنە بايلانىستى پايدا بولعان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. شي – شاشاقتى وسىمدىك بولىپ، ول نەگىزىنەن وزەن جاعالاۋلارىندا وسەدى. ... چيليك-چيعلىق ءسوزىنىڭ وزگەرىسى بولىپ، ۇيعىرشا  «شي كوپ وسەتىن جەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ...ەندى ىلە وڭىرىندەگى ۇلكەن ەلدى مەكەننىڭ ۇيعىرشا «چەلەك»، قازاقشا «شەلەك»، (رۋسچا ۆەدرو) دەپ اتالىپ ءجۇرۋى سول ءوڭىردىڭ تابيعاتىنا مۇلدە ساي كەلمەيدى» - دەپ توقتايدى.

ال، 1985 جىلى «ۇلتتار باسپاسىنان» ءمومىن ابدوللانىڭ  «تۇرىكشە-ۇيعىرشا لوعاتىنىڭ»  186 بەتىندە «Cilek -  بۇلدىرگەن» دەسە، 1977 جىلى موسكۆادا شىققان «تۇرىكشە-ورىسشا سوزدىكتىڭ» 186 بەتىندە «CiIek –زەمليەنيكا-كلۋبنيكا» دەپ ناقتىلانعان. سوندا بۇگىنگى قولدانىستاعى «شەلەكتىڭ» چيع-شيگە» قانداي قاتىسى بارلىعىنا قاي دەرەك كوزىنە جۇگىندى ەكەن؟ شي – وزەننىڭ بويىندا عانا وسەدى دەگەنگە كىم سەنەدى. شي – جەر استى سۋى جاقىن كەز-كەلگەن دالادا وسەتىنى، ول بۇلدىرگەن ماعىناسىن بەرەتىن ەجەلگى تۇرىكتىڭ چەلەك اتىمەن اتالاتىن جەمىس-جيدەك تۇقىمداس بۇلدىرگەننىڭ تەك سۋ بويىندا، شىلىكتى، قامىستى جەردە وسەتىنى كىمگە  تۇسىنىكسىز بولعانىنا اڭ-تاڭ بولدىق.  ءسوز بولىپ وتىرعان وسىمدىكتىڭ بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن، ۇيعىرلار سوناۋ ورحون –سەلەڭگە بويىندا ءومىر سۇرگەن زامانىنان تۇركىلەرگە ءمالىم ەكەنىن ەسكەرتەمىز.

قارا جوتانى «كاريوتا» دەگەننەن «كەتپەندى – كەتمەن» ت.ب. دەگەننەن ول سوزدەر ۇيعىرشالانىپ كەتە قويماس. ا.سامساقوۆتىڭ كەلەسى ءبىر ويجوتاسى «شونجى» اتاۋىنان كورىنەدى. اۆتور ول تۋرالى بىلاي كوسىلەدى:

چونجا ۇيعىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى. «چونجا» ءتوپونيمىنىڭ پايدا بولۋى جونىندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. 1. چونجا ۇيعىرشا ءسوز بولىپ، «چوڭجاي» دەگەندى بىلدىرەدى، - دەي كەلىپ اۆتورىمىز، بىرەسە «شوڭجاي – ۇلكەن ورىن» دەسە، بىردە «ءتورت جاعىنان جەل ەسىپ تۇراتىن، ءۇستى جابىق، ءجۇزىم قۇرعاتىپ كەپتىرەتىن ورىن دەسە، بىردە «ءتورت جاعىنان جەل سوعىپ تۇراتىن ماھاللانىڭ اتاۋى دەپ قۇبىلتسا، ەندى بىردە، «ءتورت جولدىڭ تورابىنا ورنالاسقان مەكەن» دەپ وعان شىعىس تۇركىستان مەن قازاقستانداعى «شونجىلاردى» مىسال قىلادى.

ءبىزدىڭ دە بىلۋىمىزشە ءۇرىمجىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە قازاقتار شوعىرلانعان شونجى اۋدانى جانە ىلە قازاق وبلىسىنىڭ نىلقى اۋدانىنا قاراستى شونجى ەلدى مەكەنى دە بار. بۇل ەلدى مەكەندەردىڭ ورنالاسۋى مەن جەر جاعدايى ا.ساكمساق كەلتىرگەن انىقتامالارعا كەلە بەرمەيدى.

ونىڭ ۇستىنە جەتىسۋ، ىلە ءوڭىرى عانا ەمەس، كۇللى ورتالىق ازياداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي قاتپارلارى الدەنەشە قاباتتى ەكەنى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان سىرت قالماۋى كەرەك. عۇلاما م.قاشقاري قالامىنا ىلىككەن توپونيميكالىق، ونوموستيكالىق اتاۋلاردى ايرىقشا اتاي وتىرىپ، ول زاماندا سول وڭىردە قانداي رۋ-ۇلىس، قانداي حالىق ءومىر سۇرگەن ەدى دەگەندى ەستەن شىعارۋ تاريحي بىلىمىمىزبەن ازاماتتىق ءھام يماني قادىر-قاسيەتىمىزگە دە سىن بولارىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. ورتالىق ازيا تاريحى، بىزگە مىنانى ەستەن شىعارماۋدى اماناتتايدى:

1. ارعى تاريحتى ايتپاعاندا، ەرامىزدىڭ 840 جىلىنا دەيىنگى كوك تۇرىك ودان كەيىنگى تۇركەش، قارلۇق-قاراحان مەملەكەتتەرى تۇسىندا ۇيعىرلار ورحون-سەلەڭگە بويىنان تۇرپان-قۇمىل-بەسبالىق وڭىرىنەن باتىسقا قاراي قونىستانباعانىن م.قاشقار سوزدىگىندە الدەنەشە رەت ناقتىلاي دالەلدەپ جازعان بولاتىن. سوندىقتان ول زاماندا اتى بار ەلدى مەكەندەرمەن تاۋ وزەندەردەن ۇيعىر اتاۋلارىن ىزدەۋ بوس اۋرەشىلىك بولماق. ال، قازاقستان مەن شىعىس تۇركىستان، تاجىكستان مەن ماۋەرەناقىردى 80 جىل بيلەپ-توستەگەن قارا قىتاي (لياۋ 1132-1212)  حاندىعى تۇسىنان قالعان  توپونيميكالىق اتاۋلار جونىندە ءبىر نارسە ايتا المايمىز.

2. الەمدى جاۋلاۋشى شىڭعىس قاعان مەن ونىڭ ءتورت ۇلى بيلەگەن موڭعول ۇلىستىق بيلىگى داىڭرىنەن بىلاي قاراي جانە قازاق حاندىعى تۇسىندا قالىپتاسا باستاعان توپونيميكالىق اتاۋلاردان دا ۇيعىرعا مەنشىكتەپ ايتا قويار اتاۋلاردى كەزىكتىرە المايمىز. كەرىسىنشە توپونيمدەر مەن ونوماستيكالىق اتاۋلاردىڭ موڭعولداسۋ ءداۋىرى باستالعانىن بىلەمىز. وعان مىسال رەتىندە كەلتىرەر جەر-سۋ ەلدى مەكەن، مانساپ، شەن اتاۋلارى جەتكىلىكتى.

3. جوڭعار مەملەكەتى نەمەسە جوڭعار حاندىعى (1635-1758) باتىس موڭعول تايپالارىنىڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا ويراتتاردىڭ ساياسي بىرلەستىگى ء(دوربىت، شوروس، تورعاۋىتتاردىڭ) بولاتىن. ول شىڭعىس قاعان يمپەرياسى اسكەرىنىڭ سول قاناتىنا نەگىز بولدى. موڭعولدىڭ «زيۋنگار» ياعني سول قانات – سول قول دەگەن سوزىنەن جوڭعار-جوڭعاريا اتاۋى پايدا بولعان. ويرات بىرلەستىگىنە كىرگەن تايپالار باتىس موڭعوليا مەن جوڭعاريا دالالارىن مەكەندەپ كەلگەن. 1635-1653 جىلدار ارالىعىندا قۇرىلعان جوڭعار حاندىعى قازاق حاندىعى جەرىنە ءۇش دۇركىن جويقىن شابۋىل جاساعان. ونداي شابۋىلدار 1681-86 جىلدار ارالىعىندا، ال، 1711-12, 1714, 1718, 1723-25, 1742 جىلدارداعى سۇراپىل سوعىستار سالدارىنان قازاق رۋ-تايپالارى سولتۇستىك باتىسقا جانە سىرداريا وڭىرىنە اۋا كوشىپ، اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراعانى، ولاردىڭ اتا-مەكەنىن عاسىرعا جۋىق جوڭعار-موڭعولدار يەلەنىپ، جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن موڭعولداستىرىپ جىبەرگەنى، بۇل كۇندەرى ەشكىمگە بەلگىسىز ەمەس بولار.

ءبىز بۇلاردى نەگە تاپتىشتەپ جازىپ وتىرمىز؟ 1756-1758 جىلدارى مانجۋر قىتايلاردىڭ جويقىن شابۋىلى ارقىلى جەر بەتىنەن جوق قىلىنعان (ميلليون موڭعولدى قىلىشتان وتكىزگەن) ويراتتار مەن قازاقتار دا عاسىرعا جۋىق قاندى سوعىستار ارقىلى بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ شىعىس شەكاراسىنان قۋىپ تاستاعانى تاريحي شىندىق. قازاق باتىرلارىنىڭ سۇيەگى شاشىلىپ جاتقان قاسيەتتى قازاق جەرىن قورعاۋعا قازاقتان باسقا قاي حالىق، اتاپ ايتقاندا تارانشى-ۇيعىرلاردىڭ قاي باتىرىنىڭ مولاسىن كورسەتە الار ەكەن؟

ناقتىلاپ ايتقاندا، ا.سامساقوۆ سياقتى اعايىندار وسىناۋ قاندى تاريحتى، ميلليونداپ قۇرباندىقتار بەرگەن جەتىسۋ مەن سىر بويىنداعى ءۇش ءجۇزدىڭ ەرجۇرەك باتىرلارىنىڭ ارۋاعىنا شەت بولماعاكنىن قالار ەدىك.

بۇل كۇندەرى ۇيعىر اتاۋى اتالعان  شونجى ەلدى مەكەنىن ۇيعىرشا ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان  ا.سامساقوۆتىڭ ويجوتالارى تاريحي ءھام عىلىمي ءجون-جوباعا مۇلدە ۇيلەسپەيدى. شونجى اتاۋى جەتىسۋعا ۇيعىر تارانشىلار كەلۋدەن الدە قايدا بۇرىن پايدا بولعان. شىڭعىس قاعان تاق مۇراگەرلەرى سالعىزىپ اسكەري، ءارى ساۋدا جولىنىڭ اماندىعىن باقىلايتىن (بەكەت، ورتەڭ - لەنگەر-شونجى اتالعان) توعىز جولدىڭ تورابىنداعى بەكىنىستىڭ سوڭعى  توپونيميكالىق اتاۋى «شونجى» رەتىندە بىزگە جەتىپ وتىر.

«شونجى» اتاۋىنىڭ ناقتى ماعىناسىن ارنايى زەرتتەگەن بەلگىلى  تۇرىك-موڭعولتانۋشى، موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلەتىن عالىم ءناپىل بازىلحان بىلاي زەردەلەيدى.

«قازىرگى موڭعول تىلىندە:  Conji >  چونجى، تسونج تۇرىندە كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە «شونجى» تۇلعاسىندا توپونيم رەتىندە كەزدەسەدى.

موڭعول تىلىندەگى «چونجى-تسونج» ءسوزىنىڭ ماعىناسى:

1. الىستى قاراۋىلدايتىن بيىك جارتاس.
2. (اۋىسپالى) شەكارا اۋماقتاردى قورعاۋشى قورعان، بەكىنىس.
3. بيىك جارتاس. «موڭعول ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى». ۇلان بااتار، 1966. 790-ب. جانە موڭعول ءتىلنىڭ ءتۇبىر سوزدەر سوزدىگى» Koke gota, 2261-ب.

كەز-كەلگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا قويىلار قاتاڭ اكادەميالىق تالاپ دەگەن بولادى. ول، تالداپ، قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىپقا بايلانىستى تۇجىرىمدار، بۇل ارادا توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ ماعىناسى، ءسوزسىز ءار ءتۇرلى سوزدىكتەر مەن تاريحي جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلۋى، قيالي (مەن سولاي ويلايمىن ەمەس), شالىقتاۋلاردان اۋلاق بولۋدى تالاپ ەتەتىنىن تاعى ءبىر قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى.

بۇدان سىرت «شونجى» اتاۋى جونىندە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريحشى، قىتايتانۋشى عالىم جانىمحان وشاننىڭ شىعارعان قورىتىندى پىكىرىنە دە نازار اۋدارۋدى ۇسىنار ەدىك. عالىم بىلاي دەيدى: «شونجى» (بەكىنىس، بەكەت، قاراۋىلشىلار مەكەنى) اتاۋى 1750 جىلداردان كوپ بۇرىن پايدا بولعان. ال، قىتايلاردىڭ 1755-1758 جىلدار ارالىعىندا جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، مەملەكەتتىلىگىن جويعاننان كەيىن 1767 جىلى ابىلاي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ كەلىسىمدەرى نەگىزىندە ىلە ايماعى قازاقتارعا بەرىلگەنى جونىندە دە ناقتى قۇجاتتىق دەرەكتەر بار. سوندىقتان «شونجى» توپونيميىنە ۇيعىر تىلىندەگى ەشبىر ماعىناسى جوق انىقتامالار بەرۋگە ۇرىنۋ بەكەر اۋرەشىلىك».

ەندى ارحيۆ ماتەريالدارىنداعى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جەتىسۋ وڭىرىنە ىلەلىك تارانشىلاردىڭ قالاي قونىس اۋدارعانى تۋرالى مالىمەتتەرگە جۇگىنەلىك:

تاريحتان بەلگىلى بولعانىنداي 1871-1881 جىلدار ارالىعىندا ىلە ايماعى پاتشالىق رەسەيدىڭ قولاستىندا بولدى.

1881 جىلى 12 اقپاندا قىتاي مەن رەسەي اراسىندا «پەتەربۋرگ شارتىنا» قول قويىلدى. شارتتاعى 17 باپتىڭ العاشقىلارى كەلىسىمنىڭ ءمانىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى.

شارتتىڭ 3-بابىندا «ىلە ايماعىنىڭ تۇرعىندارىنا قىتاي قولاستىنداعى مەكەندەردە قالۋ نەمەسە رەسەي جەرلەرىنە كوشىپ، رەسەي ازاماتتىعىن قابىلداۋ ۇسىنىلادى» دەلىنگەن. ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەردى جەتىسۋعا قونىستاندىرۋ ارقىلى، ونى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قارسى قولشوقپار رەتىندە پايدالانۋدى كوزدەدى. بۇل ماسەلە بويىنشا ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ قونىس اۋدارعانداردى شەلەك جانە ىلە وزەنىنىڭ ارالىعىنا ونرالاستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەردىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋى 1881-1883 جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اسىرىلىپ 1884 جىلدىڭ باسىندا 9572 ۇيعىر وتباسى قونىس اۋداردى، ونىڭ 24682 ەر ادام بولسا، 20745 ايەلدەر ەدى. بارلىعى 45373 ادام بولدى. سول جىلدارى قازاقستانعا بارلىعى 5055 دۇنگەن قونىس اۋدارعان. ءسويتىپ، قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا التى ۇيعىر  بولىسى قۇرىلدى. ۇيعىرلار نەگىزىنەن ەگىن شارۋاشىلىعىنا قولايلى شەلەك، تالعار، ۇسەك (وزەك) شارىن وزەندەرىنىڭ بويىنا قونىستاندى.

قونىستانۋشىلاردان جاڭادان 5 بولىس: جاركەنت، اقسۋ-شارىن (قازىرگى ۇيعىر اۋدانى), مالىباي (شەلەك اۋدانىندا),  قاراسۋ (ەڭبەكشى قازاق اۋدانىندا), كەتپەن بولىستارى قۇرىلدى. جاڭا قۇرىلعان بولىستاردىڭ باسشىسى بولىپ بۇرىنعى ىلە ايماعىندا بولعان باسشىلار تاعايىندالدى. 1897 جىلى قازاقستاندا 56 مىڭ ۇيعىر، 14 مىڭ دۇنگەن بولسا، 1907 جىلى ۇيعىرلار 64 مىڭعا، دۇنگەندەر 20 مىڭ ادامعا جەتتى.

ۇيعىرلاردىڭ ىلەدەگى كەزىندە باسشىلارى بولعانداردى مانساپقا قويۋىندا دا ءمان بار بولاتىن.

ىلەنىڭ قىتايلارعا قايتارىلاتىنى انىق بولعاندا ونداعى جەرگىلىكتى حالىق ۇرەي استىندا قالدى.  جۇزدەگەن ەل اعالارى قول قويعان ارىزدارىن رەسەيدىڭ قاتىن پاتشاسىنا جولداپ بىلاي دەپ زارلاندى: «...ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتىلى جوق قۇل جانە كولىك رەتىندە پايدالانىلاتىن مال رەتىندە نەبىر سۇمدىقتى باستان كەشىردى...  مىنە، سوڭعى جەتى جىلدا عانا تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرىپ، جايباراقات تىرلىككە كەلىپ ەدىك. اياق استىنان توبەدەن تۇسكەن نايزاعايداي بولعان جايسىز حاباردى ەستىپ حالىق ەسەڭگىرەپ قالدى. بىزدەر ورىس پاتشاسىنىڭ، قۇلجانىڭ مۇسىلمان حالىقتارىن ءوز بوداندىعىنا قابىلداۋىن سۇرايمىز». (ن.الدابەك. «تاريحى تالقىعا تولى شينجياڭ».  الماتى. 2003, 232-ب.)

جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ اتىنان ءسوز سويلەي الاتىن باسشىلار سول «ارىزدى» جازعاندار بولاتىن.

ادامزات تاريحىندا ۇلى قونىس اۋدارۋلاردىڭ الدەنەشە ءتۇرى قايتالانىپ وتىرۋشى ەدى. قاۋىمدىق، رۋ-تايپالىق قونىس اۋدارۋ، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋلارى بارىسىندا، جاڭا مەكەنگە كەلگەن حالىقتار وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا-مەكەندەرىنە دەگەن ساعىنىشى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ەستەلىگى رەتىندە جەر-سۋ ەلدى مەكەندەرگە سولاردىڭ اتىن بەرىپ وتىرعانىنا تاريح كۋا. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان مەن ارقادان تۇركياعا قونىس اۋدارعان قاڭلىلار مەن ارعىن-نايماندار تۇركيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى بايىرعى ۆيزانتيالىق توپونيمدەردى وزگەرتىپ، كەلەس، قىزىل وزەن، ۇلى تاۋ، قارا تاۋ ت.ب. دەپ اتادى.  سول سياقتى مانجۋر-قىتاي وتارشىلدارى التى شاھارداعى  شارۋالار كوتەرىلىسىن اياۋسىز جانىشتاعاننان كەيىن وڭتۇستىكتەگى اقسۋ، ءۇشتۇرپان،  جاركەنتتىك   ۇيعىرلاردى   زورلىقپەن جەر اۋدارىپ ىلە وڭىرىنە ايداپ اكەلدى دە،  ولاردى ءجۇز-ءجۇز ۇيدەن ءار جەرگە قونىستاندىرىپ، قاتاڭ باقىلاۋ استىندا تارى، جۇگەرى، ارپا-بيداي ەككىزىپ قىتاي اسكەرى مەن چينوۆنيكتەرىن استىقپەن قامتاماسىز ەتتى.

ۋاقىت  وتە كەلە شاعىن ەلدى مەكەندەر پايدا بولىپ، ولاردى وزدەرى كەلگەن اتا مەكەنىندەگى اتاۋلارمەن اتاۋدى ادەتكە اينالدىردى. ىلە وڭىرىندەگى تۇرپان ءيۇزى، كەپەك ءيۇزى، يەليۋز، قۇدياريۋز، مولتاقيۋز، مامەتيۋز، توقۇشيۋز قاتارلى توپونيمدەر ورنىعىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.  ىلەلىك ۇيعىر- تارانشىلار جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان تۇستا پايدا بولعان كەيبىر ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحىنا ءمان بەرمەي مىڭداعان، جۇزدەگەن جىلدىق توپونيمدەردەن ۇيعىرشا ماعىنا ىزدەپ شارشاۋدىڭ قاي قيسىنعا جاتاتىنى تۇسىنىكسىز. توپونيمدەر مەن ونوماستيكالىق اتاۋلار قاي ۇلتقا، قاي ەلگە ءتان ەكەنىن انىقتاعىسى كەلگەن ادام، الدىمەن سول حالىق، سول وڭىرگە قاشان كەلىپ ورنالاسقان ەكەن دەيتىن قاراپايىم سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك ەمەس پە؟ سول سياقتى ۇيعىر، دۇنگەندەر  عانا ەمەس. موڭعولدار، قارا قىتايلار، اراب، پارسىلار مەن تاجىكتەر  (سارتتار) دە، كەشە عانا جەرىمىزگە باسا كوكتەپ كەلگەن كازاكتار مەن قارا شەكپەندىلەر، اق ورىستار مەن قىزىل ورىستار جەر-سۋ اتاۋلارىمىزدى استان-كەستەن ەتىپ وزگەرتىپ جىبەرگەن جوق پا؟ ءبىر عانا ۆ.ي.لەنين اتىندا قازاقستاندا 700 ەلدى مەكەن بولعانى كەشە عانا ەمەس پە ەدى؟ قاپتاعان «وۆكالار مەن سكي، پيسكيلەر» اتىنداعى ەلدى مەكەن اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن قازبالاپ، جەر-سۋ، ەلدى مەكەندەردى  سول حالىقتاردىڭ جەرى ەدى دەپ ساندىراقتاساق ونوماستيكا مەن توپونيميكا عىلىمدارىندا نە قاسيەت، نە ءمان قالار ەدى؟

ءبىز سوندىقتان دا ا.سامساقوۆ تىزبەلەگەن ۇيعىرشا توپونيمدەر  دەگەندەردى ءبىر-بىرلەپ، ءتۇپ-تۇقيانداتا تالداپ جاتۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەدىك. ەگەر قازبالاپ، تاڭبالاي بەرسەك سامساق اكانىڭ بالاسىنا تيەسىلى ەشنارسە قالماسىنا كامىل سەنەمىز.

ءسوز سوڭىندا، ارنايى تاپتىشتەپ ايتار ءبىر قانشا  ماسەلە جونىندە توقتالعىم كەلەدى.

1. وتان تاريحىنا ادال قىزمەت ەتەيىك. نە جازساق تا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان وتانعا، كەشە عانا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ ءتاي-ءتاي باسقان قازاقستاننىڭ ابىروي-اتاعىن اسقاقتاتۋعا قىزمەت ەتەتىن بولسىن. قازاقستاندى مەكەندەگەن پالەنباي ۇلتتار مەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ بايىرعى وتاندارى بار، قاجەت دەسە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كەز-كەلگەن ەلگە، وتانىنا كەتە الادى. ال، ميلليارد قىتاي ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا (تاريحتى ايتپاعاندا) ازعانتاي ۇيعىر، قازاق، دۇنگەندەردى، بىلايشا ايتقاندا مۇسىلمانداردى اياۋسىز جانىشتاپ تىلىنەن، دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن جۇرداي ەتۋگە قۇتىرىنا كىرىسىپ جاتقانىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ قايداعى ءبىر «ۇيعىر دەرجاۆاسى، ۇيعىر جەر-سۋ اتاۋلارى، ۇيعىر اۆتونومياسى» جونىندە تىراشتانىپ جەر يەسى قازاقتارمەن ۇزەڭگى قاعىستىرعانداي بولۋ كىمگە كەرەك ەدى.

وسى ارادا، قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتىنا سانالى، ساناسىز تۇردە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ءبىر شايتاني توپ بار ما دەگەن قاۋىپ، كۇمان ويعا ورالا بەرەدى ەكەن.

مەن ۇيعىر حالقىن، ونىڭ باي مادەنيەتى مەن تاريحىن ەرەكشە سىيلايتىن قازاقتىڭ ءبىرىمىن. «شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ءداۋىرى ادەبيەتى» (1679-1949) دەيتىن مونوگرافيانىڭ جانە ونداعان كولەمدى عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالارىنىڭ اۆتورىمىن. سانالى عۇمىرىم، اسىرەسە جاستىق شاعىمدى شىعىس تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان اداممىن.

مەنى ەشكىم دە ۇيعىر حالقىنىڭ جاۋى نەمەسە ولاردى سىيلامايتىن ۇلتشىل دەۋگە قاقىسى جوق. سوندىقتان كەيبىر تاريحي ءبىلىم-بىلىگى جوق، لاپ ەتپە كوڭىل كۇيمەن، ۇلتتىق ەگويستىك ىندىنمەن قولدان تاريح جاساعىسى كەلەتىن جەڭىل ويلى اعايىندارعا ايتارىم:

بيىككە شىعىپ الىسقا كوز تاستاۋدى، اسىرەسە ادامزات ءۇشىن اسا قاتەرلى، اسا جويقىن زارداپتى ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى، ازعانتاي مۇسىلمانداردى، ازعانتاي تۋىسقان تۇرىك حالىقتارىن قالاي جۇتىپ جوق قىلۋدى كوكسەپ وتىرعان، ءارى وعان اشىق تا، جاسىرىن دا كىرىسىپ جاتقان قىتاي، ورىس،  امەريكا جانە سيونيستىك يزرايل  باستاعان جويقىن قارا كۇشتەردىڭ  ءتونىپ تۇرعانىن تانىپ-ءبىلۋىمىز كەرەك.

اككى جاۋلارىمىزدىڭ «بولشەكتە دە بيلەي بەر» دەيتىن ارانىنا ۇرىنىپ قالمايىق.

ۇيعىر اعايىندار، ۇساق تۇيەكپەن اۋرەلەنبەي قول ۇستاسىپ، ۇجىمداسىپ قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتەيىك! ۇيعىرلاردىڭ بولاشاعى قازاقتىڭ بولاشاعىنان باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس.

الىمعازى داۋلەتحان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ  پروفەسسورى.

2018 جىل

Abai.kz