تۇركيا پرەزيدەنتى وتپەن ويناپ وتىر. رەجەپ تايىپ ەردوعان ۋكراينا سوعىسىن ءوز پايداسىنا شەشكىسى كەلەدى، بىراق ودان وپا تاپپاسى انىق. بۇل تۋرالى BBC جازىپتى.

باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، تۇرىك باسشىسى ماسكەۋمەن دە، كيەۆپەن دە جاقسى قارىم-قاتىناس ۇستاپ وتىر. ەكى ەلدىڭ سوعىسى ارقىلى الەمدىك ارەناداعى ءوز بەدەلىن كوتەرۋدى كوزدەيدى. تۇركيا ءبىر جاعىنان ماسكەۋمەن تىعىز قارىم-قاتىناسىن جالعاستىرىپ، اۋە جولىن جاپپاي، باتىس سالعان سانكتسيانى سالماي وتىر، ەكىنشى جاعىنان ۋكرايناعا دروندارىن جىبەرىپ، ۆلاديمير ءپۋتيندى استىق كەلىسىمىنە كوندىرىپ وتىر. بىراق تۇركيانىڭ ءوز ىشىندە كۇشەيگەن قيىندىقتار ونى قۇلاتىپ تىنۋى مۇمكىن.

ەردوعان ارقاشان ءوز ەلىن وڭىردەگى ىقپالدى ساياسي ويىنشىعا اينالدىرۋدى كوزدەدى. ول قىرىمنان ايىرىلعان كيەۆكە جانى اشيتىن، ويتكەنى قىرىم تاتارلارىمەن تۇرىكتەر جاقىن دوس بولدى. رەجەپ ەردوعان قىرىمدى ۋكرايناعا قايتارۋ كەرەك دەپ ايتىپ ءجۇردى. دوڭگەلەك ۇستەلدەر، فورۋمدار ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. تەك سوزبەن بولسا دا، ۇنەمى كوتەرىپ وتىرعانىنىڭ ارقاسىندا، قىرىم جاعدايى الەم نازارىندا بولدى. رەسەي ۋكرايناعا تولىق ماسشتابتى سوعىسىن باستاعاندا، تۇركيا ءوز ىقپالىن كۇشەيتەتىن مۇمكىندىك كوردى دە، وقيعادان شەت قالمادى. تۇركيا ۋكرايناعا «بايراقتارىن» جىبەرىپ وتىردى. ال دروندار شىعاراتىن Baykar كومپانياسى قان مايدانعا قاراماستان كيەۆتە زاۋىت سالا باستادى. قازان ايىندا تۇركيا ۋكراينا تەڭىز كۇشتەرىنە ارناپ Milgem اتتى اسكەري كەمەسىن تەڭىزگە ءتۇسىردى. زەلەنسكيدىڭ ءوزى تۇرىكتەر وندىرگەن برونەجيلەتتى كيىپ ءجۇر. ەگەر بۇرىن تۇركيا ەلدىڭ ەسىندە تەك دەمالىس ورنى رەتىندە قالعان بولسا، قازىر ەردوعان مەملەكەتىن ايماقتاعى ساياسي ىقپالدى ەلگە اينالدىرعىسى كەلىپ، سوعىسىپ جاتقان ەكى ەلگە مەدياتور بولۋعا تىرىسىپ كەلەدى. بۇعان رەسەي دە، ۋكراينا دا «قوي» دەگەن جوق. زەلەنسكيدىڭ ءباسپاسوز حاتشىلىعى ەردوعاندى «ۋكراينانىڭ سەرىكتەسى» دەپ اتادى، بىراق تۇرىك كوشباسشىسىنىڭ ءاس-اركەكەتى سەنىم تۋعىزبايدى.

سوعىس سوزىلعان سايىن ۋكراينا مەن باتىستىڭ تۇركيانىڭ ۇستانىمىنا كۇمانى كۇشەيدى. ەردوعان رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسقىنشىلىعىن سىناپ، باسىپ الىنعان جەرلەردى، قىرىمدى دا ۋكرايناعا قايتارىلسىن دەيدى، دەي تۇرعانمەن، تۇركيا رەسەيگە سانكتسيا سالماعان جالعىز ناتو-لىق ەل. تۇركيا ەۋروپا سياقتى اۋە جولىن جاپقان جوق. رەسەيلىك ۇشاقتار ەمىن-ەركىن تۇرىك اۋەجايىنا قونىپ ءجۇر. تۇرىكتەر «مير» كارتاسىن قابىلداپ، رەسەيلىكتەرگە جەرگىلىكتى بانك كارتاسىن اشۋعا رۇقسات بەرىپ قويدى. ەۋروپا رەسەي گازىنان باس تارتتى، بىراق تۇركياعا گاز كەلىپ تۇر. ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش ەردوعاننىڭ ارەكەتىن سىنادى. ۋكراينانىڭ تۇركياداعى ەلشىسى رەسەيدىڭ ۋكراينادان ۇرلاعان استىعىن ساتىپ العانى ءۇشىن ەردوعاندى كىنالادى.

كارنەگي قورىنىڭ ساراپشىسى يليا كۋستىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينا تۇركيامەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەيدى، بىراق ەكى قاراپ، ءبىر شوقيتىن بولادى.

انكارا ءوزىنىڭ ماسكەۋمەن تىعىز قارىم-قاتىناسىن رەسەيلىك گازعا تاۋەلدىلىگىمەن ءارى زاپوروجسكي اەس-نە تونگەن قاۋىپپەن تۇسىندىرەدى. ەگەر اەس-تە اپات بولسا، بۇل تۇركياعا تىكەلەي اسەر ەتەر ەدى.

باتىس ەلدەرى تۇركياعا رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى ءۇشىن قىسىم كورسەتە المايدى. ويتكەنى ەردوعان الەم كوشباسشىلارىنىڭ ىشىندەگى رەسەيمەن جىلى سويلەسىپ وتىرعان جالعىز باسشى. باتىس مۇنىڭ از بولسا دا، ۋكراينا ماسەلەسىن رەتتەۋگە كومەگى تيەدى دەپ ويلايدى.

رەسەي مەن تۇركيانىڭ قارىم-قاتىناسى ۇنەمى جاقسى بولعان ەمەس. 2015 جىلدان كەيىن ەكى ەلدىڭ اراسىنان قارا مىسىق ءوتتى. كوپتەگەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بولعانىنا قاراماستان ەكى ەلدىڭ اۆتوريتارلى باسشىلارى ءبىر-ءبىرىنىڭ امبيتسياسىن سىيلادى. رەسەي تۇركيانىڭ گاز سالاسىنداعى باستى ارىپتەسى، بىراق ەردوعان ماسكەۋدىڭ گاز وتكىزۋ نارىعىنىڭ قىسقارىپ كەلە جاتقانىن بىلەدى. سوندىقتان رەسەيدىڭ كەرىسىنشە تۇركياعا تاۋەلدىلىگى كۇشەيە تۇسپەك. مۇنى پۋتين دە ءتۇسىنىپ وتىر. سوندىقتان ول ەردوعانعا بارلىق نەگىزگى جەتكىزىلىمدەر وتەتىن گاز تاراتۋ ورتالىعى – «گاز حابىن» قۇرۋدى ۇسىندى.

ەردوعان، ارينە، كەلىستى. ەگەر مۇنداي جوبا جۇزەگە اسىرىلسا، تۇركيا گاز ساتۋدا باستى دەلدالعا اينالادى، سونىمەن قاتار قاجەتتى ينفراقۇرىلىمعا يە بولادى. پۋتين مۇنداي سحەما گازدى ەۋروپاعا ساتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى، وعان سانكتسياعا تۇسكەن بانكتەردەگى رۋبلمەن ەسەپ ايىرىسۋدىڭ قاجەتى بولمايدى.

بۇل ايتقانعا وڭاي بولعانىمەن، ىسكە اسىرۋ قيىن. قازىرگى «تۇرىك اعىنى» گاز قۇبىرى ەكى بولىكتەن تۇرادى، ولاردىڭ ءبىرى تۇرىكتەرگە، ەكىنشىسى وڭتۇستىك — شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنە گاز جەتكىزەدى. وڭتۇستىك ەۋروپا تەحنيكالىق جاعىنان ۇلكەن كولەمدى گازدى قابىلداي المايدى. ياعني، تاعى دا قۇبىرلار سالىنۋى كەرەك. بىراق باستى ماسەلە ءتىپتى قۇبىر سالۋدا دا ەمەس. ەۋروپا اتى تۇرىك، زاتى رەسەيلىك گازدى ساتىپ الا ما؟ ەۋروپا وعان ۇمتىلىپ وتىرعان جوق. ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ باسشىسى ۋرسۋلا فون دەر لەيەن «ەۋروپا رەسەيلىك گازدىڭ ۇشتەن ەكىسىن سەگىز ايدىڭ ىشىندە باسقاعا الماستىرا الاتىنىن» ايتقان.

ازىرگە ەردوعان ەكى ەلدىڭ سوعىسىنان پايدا كورىپ وتىر. بىراق سوعىس ۇزارعان سايىن تۇركياعا قيىن بولا باستايدى. تۇركيانىڭ باستى جەتىستىگى – استىق كەلىسىمىن اياعىنا دەيىن جەتكىزگەنى بولدى.

جازدىڭ ورتاسىنا دەيىن رەسەي اسكەرلەرى ۋكراين پورتتارىن جاۋىپ تاستادى، ميلليونداعان توننا استىق تۇرىپ قالدى. كەدەي ەلدەرگە اشتىق قاۋپى ءتوندى، الەمدىك نارىقتاعى باعالار ءوستى. ەردوعان مەن بۇۇ-نىڭ سوزىمەن الىنعان بلوكادا ۇزاققا بارمادى.

كۇزدە رەسەي ۋكراينانى «قاۋىپسىزدىك دالىزىنە شابۋىل جاسادى» دەپ ايىپتاپ، استىق كەلىسىمىنەن بىرجاقتى شىعاتىن بولدى. بىراق ەردوعان پۋتينمەن سويلەسىپ، رەسەي پرەزيدەنتى 72 ساعاتتىڭ ىشىندە رايىنان قايتتى. تۇرىك باسشىسىنىڭ پۋتينگە نە ايتقانى بەلگىسىز. باتىستىڭ جاسىرىن اگەنتتىكتەرى بەرگەن اقپارات بويىنشا، ەردوعان پۋتينگە ناتو-مەن قىسىم كورسەتكەن بولۋى مۇمكىن.

تۇركيا رەسەي ۋكراينامەن اۋرە بولىپ جاتقاندا، ەۋرازيادا ءوز كۇشىن كورسەتىپ، ىقپالىن ارتتىرىپ العىسى كەلەدى. بىراق ونىڭ ءبىر قورقىنىشى بار. ول جازدا وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋى. ەردوعان سىرتقى ساياساتتا مىقتىلىعىن دالەلدەگىسى كەلەتىن شىعار، الايدا تۇرىكتەرگە ەل ىشىندەگى ماسەلەلەردىڭ شەشىلگەنى ماڭىزدىراق.

تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى اۋىر داعدارىسقا ۇشىرادى. تەك رەسمي دەرەك بويىنشا ينفلياتسيا 85% - دان اسادى. بۇل سوڭعى 24 جىلداعى رەكوردتىق كورسەتكىش. بۇكىل ماڭىزدى سالالاردا باعا ءوستى، اسىرەسە ازىق-تۇلىك پەن ترانسپورتتا قاتتى بايقالادى.

مۇنداي ينفلياتسيانىڭ سەبەبى – ليرانىڭ قۇلدىراۋى. بۇل 2021 جىلعى كۇزدە تۇركيانىڭ ورتالىق بانكى كوممەرتسيالىق بانكتەرگە نەسيە بەرەتىن پايىز مولشەرلەمەسىن تومەندەتكەن كەزدە باستالدى.

نەگىزىنەن بۇكىل الەم بويىنشا ورتالىق بانكتەر ينفلياتسيانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مولشەرلەمەنى كوتەرۋگە تىرىسادى. بىراق رەجەپ ەردوعاننىڭ ورتالىق بانك اقشا-نەسيە ساياساتىنا وزىندىك كوزقاراسى بار. قازىرگى داعدارىس ەردوعان ءۇشىن كۇردەلى ماسەلە. 1998 جىلى ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستان كەيىن بيلىككە كەلگەن ول «ەكونوميكانى تۇراقتاندىرامىن» دەگەن ۋادە بەرگەن. 2023 جىلى جازدا تۇركيادا پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. بىراق وپپوزيتسيا كانديداتىن ءالى كورسەتپەي وتىر. دەگەنمەن اكىمشىلىك «كانديدات بولىپ قالار» دەگەندەردىڭ كوزىن جويۋعا كىرىسىپ كەتتى. ىستامبۇل اكىمى ەكرەم يماموعلىعا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن قورلادى دەگەن ايىپ تاعىلۋدا. ەگەر دالەلدەنسە، ول 4 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، باسشىلىق لاۋازىمعا سايلانۋىنا تىيىم سالىنادى.

يماموعلىنىڭ رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتياداعى سەرىكتەستەرى بۇل ءىستى سايلاۋمەن بايلانىستىرادى، «ەردوعان وپپوزيتسياداعى وزىنە تەڭ كەلەر كانديداتتان قۇتىلۋ ءۇشىن ىستەپ وتىر» دەپ بولجايدى.

ەردوعان سىرتقى ساياساتتاعى بەدەلىن تۇركيادا پايدالانعىسى كەلەدى. بىراق ەل تۇرعىندارى گازەت پەن تەلەديداردان تۇسپەيتىن ەردوعاننىڭ بەينەسىنە ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. بۇل سايلاۋدا ءبارىبىر ەردوعاننىڭ ۇتۋ مۇمكىندىگى كوپ. قازىر ۇكىمەت قىسقا مەرزىمدى سۋبسيديا بەرۋ باعدارلاماسىن باستادى. ونىڭ ۇستىنە سايلاۋ كوميسسياسى، ەلدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەردوعاننىڭ جۇدىرىعىندا.

ەردوعاننىڭ سايلاۋدا ۇتۋ مۇمكىندىگىنە قاراماستان، ول ۋكراينا، رەسەي جانە باتىس اراسىن جالعاستىرۋشى بولى قالا بەرەدى. ودان باسقا ەشكىم قالعان جوق.

Abai.kz