قوقىسقا كومىلگەن قازاق دالاسى
قالالاردى قوقىستان تازارتۋ حاقىندا
ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلدى. شيە اعاشتارى گۇلدەپ، جىل باسى ناۋرىز تويى دا تويلاندى. اۋىل-ايماق اۋلالارىن تازارتىپ، باقشالارىنا اعاشتار ەكتى. مەرەكە الدىندا قالالار دا قاربالاسقا ءتۇسىپ، اكىم-قارالار سەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىپ، ءبىراز كوشەلەردى كۇل-قوقىستاردان تازارتقانداي بولدى. الايدا الماتىنىڭ ۇلكەن باسشىلار جۇرەتىن فۋرمانوۆ، اباي، ابىلايحان، دوستىق سەكىلدى ءىرى داڭعىلدارى بولماسا، ورتالىقتان تىسقارى جاتقان بىلايعى كوشەلەر سول قالپىندا قالعانىن جۇرت كورىپ تە ءجۇر. باسقاسىن بىلاي قويعاندا «اقساي-1» ىقشام اۋدانىنىڭ تازالىعى كوڭىل كونشىتپەيدى. جولدىڭ ەكى جاق جيەگىندەگى ارىق ىشتەرى قوقىسقا تولى. تۇرعىن ۇيلەرگە جاقىن جەرلەردەگى كوزدەن تاسا وي-شۇقىرلار ءتۇرلى كولەمدەگى قۇتىلار، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ قاتقىل قاعازدان جاسالعان قوراپتارى، شىنى بوتەلكەلەر، ءتاتتى سۋسىندار مەن كونسەرۆى قالبىرلارى، شىلىم قوراپتارى مەن تۇقىلدارى جانە تاعى باسقالارعا تولىپ جاتىر.
قالالاردى قوقىستان تازارتۋ حاقىندا
ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلدى. شيە اعاشتارى گۇلدەپ، جىل باسى ناۋرىز تويى دا تويلاندى. اۋىل-ايماق اۋلالارىن تازارتىپ، باقشالارىنا اعاشتار ەكتى. مەرەكە الدىندا قالالار دا قاربالاسقا ءتۇسىپ، اكىم-قارالار سەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىپ، ءبىراز كوشەلەردى كۇل-قوقىستاردان تازارتقانداي بولدى. الايدا الماتىنىڭ ۇلكەن باسشىلار جۇرەتىن فۋرمانوۆ، اباي، ابىلايحان، دوستىق سەكىلدى ءىرى داڭعىلدارى بولماسا، ورتالىقتان تىسقارى جاتقان بىلايعى كوشەلەر سول قالپىندا قالعانىن جۇرت كورىپ تە ءجۇر. باسقاسىن بىلاي قويعاندا «اقساي-1» ىقشام اۋدانىنىڭ تازالىعى كوڭىل كونشىتپەيدى. جولدىڭ ەكى جاق جيەگىندەگى ارىق ىشتەرى قوقىسقا تولى. تۇرعىن ۇيلەرگە جاقىن جەرلەردەگى كوزدەن تاسا وي-شۇقىرلار ءتۇرلى كولەمدەگى قۇتىلار، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ قاتقىل قاعازدان جاسالعان قوراپتارى، شىنى بوتەلكەلەر، ءتاتتى سۋسىندار مەن كونسەرۆى قالبىرلارى، شىلىم قوراپتارى مەن تۇقىلدارى جانە تاعى باسقالارعا تولىپ جاتىر.
ەلباسى وڭتۇستىك استاناعا جىلىنا كەم دەگەندە ەكى-ءۇش رەت ات ءىزىن سالىپ تۇرادى. كەلگەن سايىن قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىنا، تازالىعىنا كوڭىل اۋدارۋدا. الدىڭعى جىلى كەزەكتى ساپارىندا قالادان شىعاتىن تۇرمىستىق قالدىقتاردى جويۋ مەن قايتا وڭدەۋدىڭ سىن كوتەرمەس جاعدايىن سىنعا العان. ەلباسى: «قوقىس قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋ قالانىڭ وزەكتى پروبلەماسىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. الەمدەگى جەتەكشى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، بۇل پروبلەمانى وڭتايلى شەشۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. ماسەلەن، شۆەيتساريادا ءاربىر تۇرعىن قوقىستى سۇرىپتاپ توگۋگە مىندەتتى: شىنىنى شىنىعا، مەتالدى مەتالعا، قاعازدى قاعازعا. سونىڭ ناتيجەسىندە، شىنى ساۋىتتاردىڭ 90 پايىزى، قاعاز ونىمدەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قايتا وڭدەۋگە پايدالانىلادى. وسىدان كەلىپ، شۆەيتساريا مەن سينگاپۋر سياقتى ەلدەر الەمدەگى ەكولوگيالىق ەڭ تازا مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ەسەپتەلەدى. ال، بىزدە الماتىداعى قوقىس وڭدەيتىن جالعىز كەشەن ءبىر جىلدان بەرى جۇمىس ىستەمەي تۇر...»، - دەگەن ەدى. سودان بەرى دە بۇل كورىنىس اسا وزگەرە قويعان جوق. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، الماتى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ لاس قالاسى رەيتينگىسىندە 9-شى ورىندا تۇر ەكەن. ءيا، كوڭىل قۋانتپايتىن ءجاي. قازىرگى قالا كوشەلەرىندەگى قوقىس ۇيىندىلەرىنە قاراپ، بۇل اقپاراتتى جوققا شىعارا المايسىڭ. ال قوقىس وڭدەيتىن جالعىز كاسىپورىننىڭ جۇمىس ىستەمەي تۇرعانى وكىنىشتى، ارينە.
2008 جىلى 22 جەلتوقساندا «الماتى قالاسىنداعى وندىرىستىك جانە تۇتىنعان قالدىقتاردى ەسەپكە الۋ، وڭدەۋ جانە زالالسىزداندىرۋ ەرەجەسى» قابىلدانعان ەدى. قالا 71 ۋچاسكەگە بولىنگەن جانە 1056 قوقىس سالىناتىن كونتەينەرلىك الاڭ بار. سولاردا جينالعان تۇرمىستىق قالدىقتار سۇرىپتالىپ، الماتىدان 34 شاقىرىم جەردەگى «پلازما ەنەرجي» جشس-عا قاراستى پوليگونعا تاسىمالدانادى. بۇل پوليگون وسىدان 25 جىل بۇرىن سالىنعان بولاتىن. بۇگىندە ونىڭ قالدىق قوقىستاردى كومۋ ادىستەرى مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. مۇندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن 4 ميلليون توننادان استام قوقىس جينالعان. بۇدان ارتىقتى قابىلداۋعا پوليگوننىڭ ەش مۇمكىندىگى جوق. ونداعى قوقىستار اۋاعا مەتان گازىن ءبولىپ جاتقانى ەشكىمگە دە جۇمباق ەمەس. جەل باتىستان سوقسا، سول گازدىڭ ءيسى ەكى ميلليونعا جۋىق حالقى بار الماتىعا جەتەدى. ەكولوگيا ماماندارى بۇل زياندى قوقىستىڭ بەتىن توپىراقپەن جاۋىپ تاستايتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەنىن قالا مەن وبلىس باسشىلارىنا قايتا-قايتا ەسكەرتۋمەن كەلەدى. الايدا ناتيجە جوق.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى پەكيندە كوشەدە تۇكىرۋ، ۇساق-تۇيەك قوقىس جانە يت سارىعىنا ءۇشىن قوماقتى ايىپپۇل تولەۋدى جولعا قويعان. تىپتەن قىتاي ۇكىمەتى جۇرگىنشى ادامداردىڭ كوزىنشە كوشەگە تۇكىرۋ جۇرتشىلىقتى قۇرمەتتەمەۋ دەپ سانايدى. ال سينگاپۋردە ساعىز شايناپ، ونى ءبىر-بىرىنە تاراتۋدىڭ ءوزى ەسىرتكى ساتۋمەن بىردەي قىلمىس ەكەن. سول ءۇشىن كىنالى جان بيۋدجەتكە 1000 اقش دوللارى كولەمىندە ايىپپۇل تولەيدى. تۇرعىندار تاستاي سالعان قوقىس ءۇشىن 500-دەن 1000 اقش دوللارى، ال تابيعات اياسىندا ءجۇرىپ تاماقتانعاندارعا 1000 اقش دوللارى، جەدەلساتىدا شىلىم شەككەندەرگە 1000 اقش دوللار ايىپپۇل سالىنادى.
يتاليانىڭ استاناسى ريمدەگى ساۋلەت جانە ونەر ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماڭىنا كەلىپ دەمالۋشىلار جىل سايىن 15 مىڭ شاينالعان ساعىز تاستايدى ەكەن. ۇكىمەت سولاردى تازالاۋعا بيۋدجەتتەن جىل سايىن 5,5 ملن. ەۋرو جۇمساپ كەلگەن كورىنەدى. سوندىقتان دا ريم قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى ساعىز شايناۋشىلارمەن مادەنيەتتى كۇرەس جولىن ۇيىمداستىرعان. ولار جۇرتتىڭ كوپ جينالاتىن مادەني دەمالىس ورىندارى جانىنا ارنايى ساعىز سالاتىن جاشىكتەر قويعان. ەگەر ساعىز شايناۋشىلار ساعىزدارىن سول جاشىككە سالماسا 50 ەۋرو كولەمىندە ايىپپۇل تولەيتىندىكتەرى تۋرالى ەسكەرتۋى دە بار. ال وڭتۇستىك شىعىستاعى مالايزيادا كوشە جۇرگىنشىلەرى اسفالتقا تاستاعان ساعىزدارى ءۇشىن 1 اي قوعامدىق جۇمىس ىستەپ جانە 500 اقش دوللارى كولەمىندە ايىپپۇل تولەۋىنە تۋرا كەلەدى. ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى دە وسىنداي زاڭداردى قولدانۋدا. اتاپ ايتار بولساق، ۇلىبريتانيا وتكەن جىلدار بەدەرىندە كوشەلەردى شاينالعان ساعىزدان تازارتۋ ءۇشىن 1 ملرد. اقش دوللارىن جۇمساعان. بۇل ەلدەگى ساتىلاتىن بارلىق ساعىز قۇنىنان ەكى ەسە كوپ شىعىن.
كورشىمىز رەسەي جىل سايىن 40 ميلليون توننا تۇرمىستىق قالدىقتاردى قالالارىنىڭ سىرتىنا شىعارۋدا. سولاردى تاسىمالداۋعا 2,5 ميلليون اقش دوللارىن جۇمساۋدا. ونداعى قالدىقتى قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىندار سونىڭ شامالى بولىگىن عانا كادەگە اسىرۋدا. الكوگولدى ىشىمدىكتەن الدارىنا جان سالمايتىن ورىس اعايىندار قوقىستارىن كەز كەلگەن جەرگە تاستاي سالاتىن ەجەلگى ادەتتەن ءالى دە ارىلا قويماعان. ولاردى جونگە سالۋعا بيلىكتىڭ شاماسى كەلمەي وتىر. بۇل ماسەلەنىڭ بىزدە دە وڭىپ تۇرعانى شامالى. جىعىلىپ جاتىپ، سۇرىنگەنگە كۇلەر جايىمىز جوق. الايدا رەسەيلىكتەر قالدىقتاردى تەحنولوگيالىق وڭدەۋدى قولعا الىپ، بيزنەسكە اينالدىرۋدا. قازىر ماسكەۋگە بارا قالساڭىز تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناۋ ءتۇرلى مەكەمەلەر اراسىندا باسەكەگە تۇسكەنىن بايقايسىز. قالا اۋداندارىنىڭ باسشىلارى سىرتتاعى پوليگونعا جەتكىزگەن قوقىستىڭ ءار كۋبمەترى ءۇشىن ولارعا 3 مىڭ رۋبل تولەيدى. ال ماسكەۋدەگى ونداي پوليگوندار سانى 50-دەن اسپاسا كەم ەمەس. دەگەنمەن، قوقىس تاستاۋشىلارمەن بىزدە دە ايتارلىقتاي كۇرەس جۇرگىزىلۋدە. سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدان بەرى ءاربىر قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋشى ەڭبەگىمەن وتەم نەمەسە اقشالاي ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتى. وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ وزىندە استاناداعى سارىارقا اۋدانىنىڭ ينسپەكتورلارى كولىكتەرىن ارنايى ورىنداردا جۋماعاندارى ءۇشىن اۆتوكولىك يەلەرىنە جالپى سوماسى 398,6 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل سالعان. ال كومپانيالاردىڭ قۇرىلىس قوقىستارىن كوزدەن تاسالاۋ جەرلەرگە توككەندەرى ءۇشىن 280,1 مىڭ تەڭگە، جول بويىنا توككەندەرگە 262,2 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل سالىندى.
تازالىق - دەنساۋلىق كەپىلى. كۇن قىزۋى ارتقان سايىن شىبىن-شىركەيلەر مەن ماسا-سونالار شىعىپ، كوشەدەگى ساسىپ، بورسىعان تاماق قالدىقتارىنا، قوقىستارعا ۇيمەلەيدى. سودان ءۇيدى-ۇيگە ۇشىپ كىرىپ، داستارقانداعى اس مازىرلەرىنە قونادى. ادامدارعا كەيبىر اۋرۋ تۇرلەرى سولاردان تارايتىنىن دارىگەرلەر اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. ءيا، سانيتارلىق تازالىق بولماعان جەردە دەرتتىڭ اسقىناتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ءجاي. سونى بىلە تۇرا قالا تۇرعىندارى قوقىستاردى كوشەلەرگە قالاي بولسا سولاي تاستاي سالاتىنىن قايتەرسىڭ. بۇل ءالى دە بولسا سانا تومەندىگىن كورسەتەتىن جاي
قالانى قوقىستان تازارتۋدا اقتوبەلىكتەردى وزگەلەرگە ۇلگى تۇتۋعا بولادى. وندا «جاسىل ەل» جاستار وتريادى قۇرىلعان. ولاردىڭ «اۋىلدىڭ وركەندەۋى - قازاقستاننىڭ وركەندەۋى» اتتى مارافون-ەستافەتاسى بىلتىر 700 مىڭنان استام جاس قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىردى. ولار ەلىمىز بويىنشا 640 مىڭ كوشەت وتىرعىزىپ، 700- دەن استام وزەن-كول مەن باستاۋ-بۇلاقتى قوقىستاردان تازارتتى. بارلىعى 450 مىڭ توننا قوقىس ارناۋلى ورىنعا جينالدى. اقتوبەلىكتەردىڭ وسى باستاماسى جىل بويىنا جاستاردىڭ قولداۋىن تاۋىپ جاتسا، قانەكي؟!
كولباي ادىربەكۇلى
"تۇركىستان" گازەتى
