شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قيلى تاعدىرى (باسى)
سۋرەتتە: 1. ءاليحان تورە، 2. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساربازدارى
ۇزاق جىلدار ەرىكسىز بوداندىق قامىتىن كيگەن تۇركى حالىقتارى بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستى ءبىر ساتكە دە توقتاتقان ەمەس. بارلىق كەزەڭدەردە ورايلى ءساتتى قولدان بەرمەي، وتارشىلدىق ۇستەمدىكتىڭ ءالسىز تۇستارىن ءداپ باسا قيمىلداپ، قابىرعاسىن قاقىراتا سوگىپ وتىردى.
ءبىر داۋىردە شىعىس تۇركىستان حالقى دا دا قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ ءجۇز مىڭداعان قالىڭ قولىن قانسىراتا جەڭىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن تىككەن جۇلدىزدى ساتتەردى باستان كەشىپ ەدى.
سول مەكەندەگى قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، ءتىپتى كيىز تۋىرلىقتى موڭعۇل تۋىسقاندار مەن ءشۇرشىت تەكتى سىبە-سولاڭدارعا دەيىن ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاسىپ، قاتىگەز جاۋمەن قاندى شايقاستارعا شىققان بولاتىن.
ارماندا كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ اڭساعان تاۋەلسىز ەلى، اراعا جىلدار سالىپ، قازاق دالاسىنىڭ انا بۇرىشىندا شاڭىراق كوتەرگەنى تاريحي شىندىق. بىراق، ىرگەسىنە تاعى ءبىر تۇركى مەملەكەتىنىڭ تۋ كوتەرگەنى ساتلينگە ۇنامادى. ۇنامادى ەكەن دەپ ايانىپ قالعان ءاليحان تورە (سۋرەتتە) جوق، قولىنان كەلگەننىڭ، مۇمكىندىگى جەتكەننىڭ ءبارىن ىستەدى.
سۋرەتتە: 1. ءاليحان تورە، 2. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساربازدارى
ۇزاق جىلدار ەرىكسىز بوداندىق قامىتىن كيگەن تۇركى حالىقتارى بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستى ءبىر ساتكە دە توقتاتقان ەمەس. بارلىق كەزەڭدەردە ورايلى ءساتتى قولدان بەرمەي، وتارشىلدىق ۇستەمدىكتىڭ ءالسىز تۇستارىن ءداپ باسا قيمىلداپ، قابىرعاسىن قاقىراتا سوگىپ وتىردى.
ءبىر داۋىردە شىعىس تۇركىستان حالقى دا دا قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ ءجۇز مىڭداعان قالىڭ قولىن قانسىراتا جەڭىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن تىككەن جۇلدىزدى ساتتەردى باستان كەشىپ ەدى.
سول مەكەندەگى قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، ءتىپتى كيىز تۋىرلىقتى موڭعۇل تۋىسقاندار مەن ءشۇرشىت تەكتى سىبە-سولاڭدارعا دەيىن ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاسىپ، قاتىگەز جاۋمەن قاندى شايقاستارعا شىققان بولاتىن.
ارماندا كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ اڭساعان تاۋەلسىز ەلى، اراعا جىلدار سالىپ، قازاق دالاسىنىڭ انا بۇرىشىندا شاڭىراق كوتەرگەنى تاريحي شىندىق. بىراق، ىرگەسىنە تاعى ءبىر تۇركى مەملەكەتىنىڭ تۋ كوتەرگەنى ساتلينگە ۇنامادى. ۇنامادى ەكەن دەپ ايانىپ قالعان ءاليحان تورە (سۋرەتتە) جوق، قولىنان كەلگەننىڭ، مۇمكىندىگى جەتكەننىڭ ءبارىن ىستەدى.
شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حاقىندا جۇيەلى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ تاپشىلىعى جانە مۇراعات دەرەكتەرىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى تاۋەلسىز قازاقستان مەن جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى توعىسىپ جاتقان كەششەگى قازاق جەرىندەگى وسى ءبىر ايتۋلى ۋاقيعا جايلى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بىلەرى جوقتىڭ قاسى. ءتىپتى ءمۇيىزى قاراعايداي تاريحشى عالىمدارىمىز دا اتالعان رەسپۋبليكانى كەشەگى «كەڭەس وداعىنىڭ قۋىرشاعى» بولعان دەگەنگە ساياتىن ءبىر جاقتى ۇشقارى پىكىردەن ارى اسپاي كەلەدى.
«شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسىندەگى ءىرى ىستەر» (شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. 1994-جىل، قىركۇيەك) دەپ اتالاتىن تاريحي شەجىرەلىك كىتاپتا 1944-جىلدىڭ 9-ساۋىرىندە قۇرىلعان «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىنىڭ» ءىس-قيمىلدارىنان باستاپ، 1949-جىلدىڭ 17-جەلتوقسانىندا شىعىس تۇركىستان ۇلتتىق ارمياسىنىڭ شىڭجاڭعا كىرگەن قىزىل قىتايدىڭ ازاتتىق ارمياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعانعا دەيىنگى بەس جارىم جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلعان تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءتۇپ نۇسقا مۇراعاتتاردان الىنعان دەرەكتەردىڭ تىزبەسىن ىقشامداپ بەرىپ وتىرمىز.
بۇل شەجىرە ەكى الىپ يمپەريانىڭ قىسپاعىندا قىسقا عانا ۋاقىت بيلىك قۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كوشباسشىلارىنىڭ ءوز حالقى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەرىنىڭ قۇندى ەسكەرتكىشى.
وسىناۋ مۇراعاتتار تاۋەلسىز قازاقستان بيلىگى ءۇشىن دە عيبىراتقا تولى قۇندى جادىگەر بولاتىندىعىنا بەك سەنىمدىمىز.
(1944-جىل)
09.04.1944
«قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» قۇرىلدى. ءاليحان تورە* توراعا بولدى.
ءاليحان تورە (1885-1976) * روسسيانىڭ توقماق (قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىن ايتادى. - Abai.kz) دەگەن جەرىندە ءدىندار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ۇلتى وزبەك. ىلگەرىندى-كەيىندى ساۋد ارابياسىندا، بۇحارادا ءدىن جانە دارىگەرلىك ماماندىعىن وقىعان. 1929- جىلى كەڭەس وداعىنان شىعىس تۇركىستانعا كەلىپ قونىستانىپ، ءدىن تاراتادى، دارىگەرلىكتى كاسىپ ەتەدى. 1937-جىلى شىڭ شىساي جاعىنان تۇتقىنعا الىنىپ، تۇرمەگە جابىلادى. 1941-جىلى قاماقتان بوساتىلىپ، قۇلجاداعى ەڭ ۇلكەن مەشىت - بايتوللا مەشىتىنە يمام بولادى. شىعىس تۇركىستان ۇلت ازاتتىق توڭكەرىسى كەزىندە «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمىنىڭ، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولادى.
***
10.04.1944
اقش پرەزيدەنتى روزۆەلت جاڭ جيەشىگە تەلەگرامما جىبەرىپ، وعان فاشيستەرگە قارسى دۇنيە جۇزىلىك وداق جاعدايىن ەسكە الىپ، قىتاي-سوۆەت وداعى ەلدەرىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى قاتىناسىن باسەڭدەتۋ ارقىلى، حالقارالىق كۇشتىڭ قايتا ۇيىمداسۋىندا كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزۋدى ءناسيحاتتادى.
***
1944-جىل، ءساۋىر ايىنىڭ باس شەنى.
التاي پارتيزاندار قوسىنى شىڭگىل اۋدانىنىڭ بۇلعىن وزەنى الابىندا قۇرىلدى. سۇلۋباي باس قولباسشى بولدى.
***
1944-جىل، ءساۋىر ايىنىڭ باس شەنى.
موڭعۇل حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى شويبالسىن شەگارانى كوزدەن كەشىرۋ دەگەن اتپەن شىعىس تۇركىستاننىڭ شىڭگىل اۋدانىنا كەلىپ، وسپان يسلامۇلىن قابىلدادى. وسپان يسلامۇلىنىڭ تالابىنا ساي، محر ءبىر توپ اسكەري اقىلشى جىبەردى جانە قارۋ-جاراق، وق-ءدارى جەتكىزىپ بەردى.
***
12.04.1944
كەڭەس وداعىنىڭ قىتايدا تۇراتىن باس ەلشىسى پان يۋشين گومين ۇكىمەتى اكىمشىلىك پالاتاسىنىڭ باستىعى سۇنكىگە تاياۋدان بەرى شىعىس تۇركىستاندا تۋىلعان ۇلكەندى-كىشىلى بىرقىدىرۋ وقيعالار قىتايدىڭ كەڭەس وداعىنا قارسى تۇرۋ بەينەسىنىڭ كۇن سايىن اسقىنعاندىعىن دالەلدەدى دەپ كورسەتتى.
***
13.04.1944
التاي پارتيزاندار قوسىنىنىڭ قورشاۋىندا قالعان گومينداڭنىڭ شىڭگىل اۋدانىنىڭ اكىمى تاۋ بايشۋان اۋدان قالاشىعىن تاستاپ، قالعان ادامدارىن ەرتىپ، شونجىعا قاشىپ كەتتى.
***
1944-جىل، ءساۋىر ايىنىڭ ورتا شەنى.
قوبىق (قازىرگى قوبىقسارى موڭعۇل اۆتونوميالى اۋدانى) پارتيزاندار قوسىنى قۇرىلدى. زۇڭعىرىپ شالقانۇلى قولباسشى بولىپ سايلاندى. گومينداڭ ارمياسىنىڭ قورشاپ جويۋىنا ۇشىراعاندىقتان، شەگىنىپ محر-نا باردى.
***
25.04.1944
كەڭەس وداعىنىڭ قىتايدا تۇراتىن باس ەلشىسى پانيۋشين كەڭەس وداعى وكىمەتىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا گومين ۇكىمەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋاڭشىجيەمەن كەزدەسىپ، قىتايدا تاياۋدان بەرى تۋىلعان كەڭەس وداعىنا قارسى تۇرۋ نىسايىنا نازار اۋداراتىندىعىن ءبىلدىردى. شىڭ شىسايدىڭ شىعىس تۇركىستانداعى كەڭەس وداعىنا قارسى ارەكەتتەرىن ايىرىقشا اۋىزعا الدى. ۋاڭ شىجيە مىنانى ءبىلدىردى: شىعىس تۇركىستاننىڭ جاعدايى ەرەكشە، شىڭ شىسايدا 20 000 ادامدىق ارميا بولعاندىقتان، كوز الدا ونى شەشۋ قيىنعا تۇسەدى.
***
1944-جىل، مامىر ايىنىڭ باسى.
«التاي قازاق ۇلتىنىڭ كوركەيۋ كوميتەتى» وسپان يسلامۇلىنىڭ باسقارۋىندا كۇرتىدە جينالىس اشىپ، ءلاتىپ ءمۇستافاۇلى* قاتارلىلاردى تولىقتىرىپ سايلاۋدى جانە ءوز باسقارۋىنداعى وڭىردەن سالىق جيناۋدى ۇيعاردى.
***
1944-جىل، مامىر ايى.
دۋبەك شالعىنباەۆ**, بالقاش العازىۇلى قاتارلى قازاق جاس زيالىلارى كەڭەس وداعىنىڭ شاۋەشەكتە تۇراتىن كونسۋلحاناسىنىڭ كومەگىندە شاۋەشەك اۋدانىنىڭ قالاسىندا قازاق جاستارىن نەگىز ەتكەن كۇرەسكەر ۇيىم قۇرىپ، شىڭ شىسايعا، گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى ارەكەت جاسادى.
***
1944-جىل، ماۋسىم ايىنىڭ باسى.
دالەلحان سۇگىرباەۆ، تەمىرحان ءارىپبايۇلى***, حاسەن قاتارلى كەڭەس وداعىنىڭ ون ءۇش اقىلشىسى («اق ءۇي» اقىلشىلارى) محر ارقىلى شىڭگىل اۋدانىنىڭ بۇلعىن وزەنى وڭىرىندەگى التاي پارتيزاندارى اترەتىنىڭ كازارماسىنا كەلىپ، التاي پارتيزاندار قوسىنىنىڭ باسشىلىق جۇمىسىنا ارالاسا باستادى.
ءلاتىپ مۇستافاۇلى* (1899-1986) شت-نىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. وسپان يسلامۇلىنىڭ سەنىمدى سەرىگى ءارى قولعاناتى. شىڭداڭ ولكەلىك بىرلەسكەن ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى، جاڭا قىتاي ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن شۇار ساياسي-ءماسىليحات كەڭەسىنىڭ جوراسى بولعان.
دۋبەك شالعىنباەۆ (1920-1947)** شت-نىڭ شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. جوعارى جىكتەن شىققان. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتين تاۋىسقان. شت ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسى باستالعاننان كەىن تارباعاتاي ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورگانى - «حالىق اۋازى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان.
تەمىرحان ءارىپبايۇلى*** كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى.ت ۇلتى قازاق. 1945-جىل التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى بولعان.1945-جىلى جەلتوقسان ايىندا ەلىنە قايتىپ كەتكەن.
***
1944-جىل، ماۋسىم ايىنىڭ 8-16 كۇندەرى.
قاسىمحان سىمايىلوۆ قاتارلىلار شاۋەشەك ارقىلى شەگارادان ءوتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ باقتى قىستاعىنا بارىپ، ابىلا رامازانوۆتىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا، «شەگارا ساۋداسىن جاساۋ» دەگەن اتپەن كەڭەس وداعىندا «ەمىل شتابىن» قۇردى. 15-كۇنى «ەمىل شتابى» تارباعاتاي ايماعىنداعى ايگىلى قايراتكەرلەرگە جانە «كۇرەسكەر ءۇش گرۋپپانىڭ» باسشىلارىنا حات جازىپ، ولاردى تارباعاتايداعى گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى تۇرۋعا جۇمىلدىردى ءارى «كۇرەسكەر ءۇش گرۋپپانىڭ» بىرلەسۋىن تالاپ ەتتى.
***
10.06.1944
ستالين اقش-تىڭ كەڭەس وداعىندا تۇراتىن باس ەلشىسى گاريماندى قابىلداعان كەزىندە، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىڭ شىسايدى شىڭجاڭداعى ءمانسابىنان قالدىرۋى - كەڭەس-قىتاي قاتىناسىن جاقسارتۋدا كەلەلى ماڭىز الاتىنىن اڭعارتتى.
***
18-24.06.1944
اقش پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى حەنري ۋاللەس كەڭەس وداعىنان شىڭجاڭ ارقىلى شۇڭشيڭگە بارىپ، جياڭجيەشىگە ءستاليننىڭ شىڭجاڭداعى «التاي دۇربەلەڭى» كەڭەس وداعىمەن قاتىستى دەگەندى تەرىسكە شىعارعانىن، شىڭ شىساي شىڭجاڭنان اۋىستىرىپ اكەتىلسە، «التاي دۇربەلەڭى» وزدىگىنەن تىنىشتالادى دەپ قارايتىنىن ايتتى. ءارى كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ كورشىلىك قاتىناسىن جاقسارتۋدى ءۇمىت ەتتى.
***
1944-جىل، ماۋسىم ايىنىڭ ورتا شەنى.
محر-نىڭ اسكەري اقىلشىسى قابي محر-نىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرىنەن 50 نەشە ادامنان جانە التاي قازاق مالشىلارىنىڭ وسى ەلدىڭ شەگاراسىنان قاشىپ وتكەن 100 نەشە ادامىنان ۇيىمداسقان پارتيزاندار قوسىنىن باستاپ، محر-نان بۋىرشىن اۋدانىنا قايتىپ كەلدى.
***
1944-جىل، ماۋسىم ايىنىڭ ورتا شەنى.
«التاي قازاق ۇلتىن كوركەيتۋ كوميتەتى» جينالىس اشىپ، شىڭشىسايدىڭ، گومينداڭنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەستى تۇتاس التاي ايماعىندا ەتەك الدىرۋدى ۇيعاردى. قۋانىشبايدى قۇرالدى 400 اداممەن «باۋىرلاستارعا حاتتى» جانە دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ تۋىستارىنا، رۋ باسىلارىنا جازعان حاتىن بەرىپ، محر ارقىلى سارسۇمبەگە (قازىرگى التاي قالاسى) جانە بۋىرىلتوعاي اۋدانىنىڭ سولتۇستىك تاۋلى وڭىرىندەگى جايلاۋلارعا; قابيدى قۇرالدى 80 اداممەن قابا اۋدانىنىڭ تاۋلارىنداعى جايلاۋلارعا; جىلقايداردى قۇرالدى 250 اداممەن جەمەنەي اۋدانىنا ۇگىت ايتۋ، اتتانىسقا كەلتىرۋ قىزمەتىن ىستەۋگە جىبەردى.
***
20.06.1944.
قۋانىشبايدىڭ قۇرالدى اترەتى نەگىزىندە ۇيىمداستىرىلعان بۋىرىلتوعاي پارتيزاندار قوسىنى قۇرىلدى.
***
1944-جىل، ماۋسىم ايىنىڭ ورتا شەنى.
قابيدىڭ قۇرالدى اترەتى نەگىزىندە ۇيىمداستىرىلعان قابا پارتيزاندار قوسىنى قۇرىلدى.
***
04.07.1944.
محر-نىڭ كومەگىندە زۇڭعىرىپ شالقان 150 ادامدىق قوبىق پارتيزاندار قوسىنىن باستاپ، قوبىق اۋدانىنا قايتىپ كەلدى. پارتيزاندىق قيمىلدارىن جالعاستىردى.
***
06.07.1944.
شىڭ شىساي ۋاقىتتىق 3-ديۆيزيانىڭ باستىعى تاڭجىشۋانعا ۇلىڭگىر اكىمشىلىك مەكەمەسىنەن ەكى پولك اسكەري كۇشتى سارسۇمبەگە قورعانىس قۇرۋعا جىبەرۋ جونىندە بۇيرىق ءتۇسىردى.
***
08.07.1944.
جىلقايدار قۇرالدى اترەتى نەگىزىندە ۇيىمداستىرىلعان جەمەنەي پارتيزاندار قوسىنى قۇرىلدى. رامازان ءبولىمۇلى*, موللا يسلام سىمايىلوۆ باسشى بولىپ سايلاندى.
***
1944-جىل، شىلدە ايىنىڭ باس شەنى.
جەمەنەي، قوبىقسارى اۋداندارىنداعى قازاق، موڭعۇل رۋباسىلارى; جەمەنەي پارتيزان قوسىندارىنىڭ باسشىلارى جەمەنەي اۋدانى مەن قوبىقسارى اۋدانىنىڭ شەگاراسىنداعى ساۋىر تاۋىنىڭ قاراعايتى جايلاۋىندا جينالىس وتكىزىپ، كەڭەس وداعىنىڭ اقىلشىلارى ءارىپباي، قۇرماشتاردىڭ كومەگىندە، قوبىقسارى قالاشىعىنا شابۋىل جاساۋ قيمىلىن اقىلداسىپ، ورنالاستىردى.
***
1944-جىل، شىلدە ايىنىڭ سوڭعى شەنى.
مىلتىق تاپسىرۋدان باس تارتقاندىعى سەبەپتى گومينداڭنىڭ نىلقى اۋداندىق ساقشى مەكەمەسى جاعىنان قولعا الىنعان قازاق مالشىلارى اكپار* مەن سەيىت** تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن، گومينداڭنىڭ اۋداندىق ۇكىمەتىنىڭ زوراگەرلىگىنە قۇرالدى كۇشپەن قارسى تۇرۋعا بەكيدى. تامىز ايىنىڭ باسىندا كەڭەس وداعىنان قارۋ-جاراق اكەلۋگە بارعاندا پاتيح ءمۇسىليموۆ*** قاتارلىلارمەن كەزدەسىپ، قۇرالدى كۇرەس جاساۋدى بىرگە اقىلداسىپ، بەلگىلەيدى. ولار اتقا مىلتىق، وق-ءدارى ايىرباستاپ الىپ، ارت-ارتىنان قايتىپ كەلەدى.
اكپار ەسبوسىنۇلى (1911-1944)* شت-نىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. مالشى. نىلقى كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. نىلقى قالاشىعىن الۋ شايقاسىندا ماڭىزدى رول اتقارعان. وسى سوعىستا وق ءتيىپ جارالانىپ، ارتىنان قايتىس بولعان.
سەيىت كورپەبايۇلى (1911 ؟-1944)** شت-نىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. مالشى. اكپاردىڭ نەمەرە ءىنىسى. نىلقى كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى. نىلقى قالاشىعىن جانە قۇلجا قالاسىن الۋ شايقاسىندا ماڭىزدى رول اتقارعان. قۇلجا قالاسىنا شابۋىل كەزىندە وق ءتيىپ، اۋىر جارالانعان.، ارتىنان قايتىس بولعان.
پاتيح ءمۇسىليموۆ (1900-1980)*** كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى. ۇلتى تاتار. نىلقى قۇرالدى كوتەرىلىسىنە باسشىلىق ەتكەن. 1944 جىلدان 1951-جىلعا دەيىن نىلقى اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان. 1955-جىلى ەلىنە قايتقان.
***
1944-جىل، شىلدە ايىنىڭ سوڭعى شەنى.
تارباعاتايداعى رىپوۆ پارتيزاندار قوسىنى ساۋىر تاۋىندا جەمەنەي پارتيزاندار قوسىنىمەن قوسىلىپ، جەمەنەي پارتيزاندار قوسىنىنان مىلتىق، وق-ءدارى جانە تۇرمىسقا قاجەت بۇيىمدار جاعىنان كومەك الدى.
***
1944-جىل، شىلدە ايى.
ىسقاقبەك مونونوۆ كەڭەس وداعى اسكەري اقىلشىلارىنىڭ كومەگىندە كەڭەس وداعىنا ەرىكسىز قاشىپ وتكەن ءبىر توپ ۇساق ۇلت بۇقاراسىن جيىپ، اسكەري جاتتىعۋ جاسادى. وسى تۇستا نۇراجى قۇرالدى قوسىن باستاپ، كەڭەس وداعىنان تاسقورعان اۋدانىنا كەلىپ، شاعىن كولەمدى قۇرالدى كۇرەس جۇرگىزىپ، گومينداڭ ارمياسى مەن ساقشىلارىنا ۇزبەي سوقتىعىپ وتىردى.
***
5-8 .07,1944
قابا پارتيزاندار قوسىنى قابا اۋدانىنىڭ قالاشىعىنا شابۋىل جاسادى. شابۋىل ءتورت تاۋلىككە جالعاستى. 8-كۇنى گومينداڭنىڭ كومەككە جىبەرگەن اسكەرلەرى جەتىپ كەلەدى دە، پاريزاندار امالسىزدان قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، كەڭەس وداعى مەن محر شەگاراسىنان جول الىپ، شىڭگىل وڭىرىندەگى التاي پارتيزانار قوسىنىنا بارىپ قوسىلدى.
***
14.08.1944
فاتيح ءمۇسىليموۆ، اكپار، سەيىت، ابدوللا، قاينام قاتارلىلار نىلقى اۋدانىنىڭ لاستاي تاۋلى وڭىرىندە پاريزاندار قوسىنىن قۇردى جانە جالىنقولعا، جارتوعانعا، كوكەبايعا ادام جىبەرىپ، سول جەردەگى جۇرتشىلىقتى پارتيزاندار قوسىنىنا قاتىناسۋعا ۇندەدى.
***
17.08.1944
پاتيح ءمۇسىليموۆ قاتارلىلار ورازا ايت نامازىنان پايدالانا وتىرىپ، قۇرالدى كوتەرىلىس جاساۋ جۇمىسىن مەشىتتە وتىرىپ اقىلداستى. بىرەۋلەر گومينداڭنىڭ نىلقى اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنە بارىپ قۇپيالىقتى اشكرەلەپ قويدى دا، اۋداندىق ساقشى مەكەمەسى دەرەۋ قارۋلى ساقشى جىبەرىپ، توسىن ءتىنتۋ جۇرگىزدى. پاريزان قوسىنى باسشىلارى حابار الىسىمەن لاستاي پارتيزاندارىن باستاپ تورۋىلداپ سوققى بەردى. سول ماڭداعى جۇرتشىلىق تا شايقاسقا وزدىگىنەن قاتىناستى. ساقشىلاردان ءبىرتالايىن اتىپ ءولتىرىپ، ءبىراز مىلتىق ولجا ءتۇسىردى. مىنە، بۇل ايگىلى «نىلقى بۇلىگىنىڭ» باستالۋى ەدى.
***
20.08.1944
لاستاي پارتيزاندار قوسىنى تۇڭعىش شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزگەن سوڭ، اتاعى شىقتى دا، سول ماڭداعى جۇرتشىلىق وعان توپ-توبىمەن كەلىپ قاتىناستى. پاريزاندار قوسىنا العاشقى رەتتەۋىن جۇرگىزىپ، ءۇش ۇلكەن اترەتكە ءبولىندى. ادام سانى 200, مىلتىق سانى 60-تان استى. پاتيح ءمۇسىليموۆ قولباسشى بولدى.
***
1944-جىل، تامىز ايىنىڭ ورتا شەنى.
ولكەلىك ۇكىمەت «نىلقى كوتەرىلىسىنىڭ» حابارىن ەستىگەن سوڭ، ولكەلىك ساقشى ىستەر باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى ليۋ بيڭدىنى قۇلجاعا بارىپ، ىلەنىڭ ۋاقىتتىق ءۋاليى مىندەتىن وتەپ، ىلە ايماعىنىڭ اماندىعىن كۇشەيتۋگە جىبەردى.
***
29.08.1944
گومين ۇكىمەتى مىناداي بۇيرىق جاريالادى:
شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ جوراسى ءارى توراعاسى ءوتىنىش ەتىپ، ادال نيەتىن ءبىلدىردى. شىڭ شىساي مىندەتىنەن قالدىرىلسىن!
شىڭجاڭ شەگارا قورعانىس باقاۋىل مەكەمەسى تاراتىلسىن!
شىڭجاڭدا تۇراتىن اسكەري ءبولىم تۇگەل اسكەري ىستەر كوميتەتىنە توتە قارايدى. باقاۋىل مەكەمەسىنىڭ قىزمەتتەرىن شىڭجاڭ اماندىقتى قورعاۋ شتابى وتكىزىپ السىن!
ەگىن-مال شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ءمينيسترى شىنحۇڭلە وزگە مىندەتكە قويىلاتىندىقتان، قازىرگى مىندەتىنەن قالدىرىلۋى ءتيىس. شىڭشساي ەگىن-ورمان شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مينيسترلىگىنە ەرەكشە تاعايىندالسىن!
ۋجۇڭشين شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالسىن! ۋجۇڭشين مىندەتىن تاپسىرىپ الۋدان بۇرىن جۋشاۋلياڭ ازىرشە ۋاقىتتىق توراعالىق مىندەتتى وتەي تۇرسىن!
***
02.09.1944
شىڭ شىساي 8-سوعىس رايونى قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى اتىمەن مىناداي بۇيرىق جاريالادى:
ىلە ايماعىنىڭ جاعدايى ورنىقسىز بولعاندىقتان اتتى اسكەرلەر 1- ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى ءسۇيڭشۇن ۇكىمەت قىزمەتىمەن ولكەدە بولعان كەزدە، زاپس 7-ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى دۋدىفۋدى ىلە ايماعىندا تۇراتىن بارلىق ارميا مەن اماندىق قورعاۋ بولىمدەرىنە ءبىرتۇتاس قولباسشىلىق ەتۋگە جىبەرۋ ۇيعارىلدى. سول كەزدە گومينداڭنىڭ ىلەدەگى جالپى اسكەري كۇشى مولشەرمەن 2500 ادام ەدى.
***
02.09.1944
جۋ شاۋلياڭ ايروپلانمەن ۇرىمجىگە ۇشىپ كەلىپ، شىڭجاڭنىڭ اسكەري اكىمشىلىك ىستەرىن باسقارۋعا كىرىسىپ كەتتى.
***
03.09.1944
دۋدىفۋدى ۇرىمجىدەن ايرپلانمەن قۇلجاعا باردى.
***
05.09.1944
جۋشاۋلياڭ كەڭەس وداعىنىڭ ۇرىمجىدە تۇراتىن باس كونسۋل پۋشكينمەن كەزدەسىپ، بيلىك جۇرگىزۋدە كورشىلەر مەيىرىمدى، دوس بولۋ باعىتىن ۇستاناتىندىعىن ءبىلدىردى.
***
07.09.1944
لاستاي پارتيزاندار قوسىنى كوپ ادام شىعارىپ، نىلقى اۋدانىنىڭ جەر-جەرىندە ۇگىت قيمىلدارىن جۇرگىزىپ، ۇگىت قاعازىن كوپ مولشەردە تاراتتى. ىلە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى گاۋي بۇدان حابار تاپقان سوڭ، ايماقتىق ساقشى مەكەمەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاۋجۇڭميڭ مەن كەڭەسشى ءليۋبيڭيدى ءبىر روتا اسكەري كۇشپەن ولاردى جانىشتاۋعا جىبەردى.
***
10.09.1944
التاي پارتيزاندار قوسىنى نۇرعوجايدى* قۇرالدى 500 اداممەن سارسۇمبە، بۋىرشىن اۋداندارىندا قيمىل جاساۋعا جىبەردى.
نۇرعوجاي (1912-1987)*- شت-نىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. مالشى. التاي پاريزاندار قوسىنىنىڭ جاۋاپتىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. كەيىن تۇركياعا قونىس اۋدارعان.
***
11.09.1944
شىڭشىساي ايروپلانمەن شىڭجاڭنان اتتانىپ، شۇڭشينگە باردى.
***
20-23.09.1944
لاستاي پاريزاندار قوسىنى جاۋجۇڭميڭ باستاعان 300-دەي اسكەر مەن ساقشىلاردىڭ لاستايدى ءۇش جاعىنان قورشاپ جويۋىن ساتسىزدىككە ۇشىراتتى.
***
22.09.1944
التاي پارتيزاندار قوسىنى تورعايتىدا (قازاق بەيىتى) گومينداڭ ارمياسىنىڭ شونجىدان التايعا جىبەرگەن اسكەي بۇيىمدار تيەلگەن 45 اۆتوموبيل مەن 100 تۇيە تاسىمسال قوسىنىنا تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، 80-دەي ادامىن جويدى. وق-ءدارى تيەلگەن ەكى ءاۆتوموبيلىن كۇيرەتتى.
***
23.09.1944
جۋشاۋلياڭنىڭ قۇلجاعا كومەككە جىبەرگەن 7-ديۆيزيا، 19-پولكىنىڭ 1-باتاليونى قۇلجاعا جەتىپ باردى.
***
23.09.1944
ىسقاقبەك مونونوۆ تاسقورعان پارتيزاندار قوسىنىن باستاپ، كەڭەس وداعى شەگاراسىنان ءوتىپ كەلىپ، ۇلىقشات اۋدانىن الىپ، ىلگەرلەي وتىرىپ قاشقاردى الماقشى ەدى.
بۇل حاباردى ءبىلىپ قالعان گومينداڭ بيلەۋشىلەرى ۇلىقشات اۋدانىنداعى قورعانىستى كۇشەيتكەندىكتەن، ىسقاقبەك قوسىنىن شەگىندىرىپ اكەتتى. الدىمەن تاسقورعان اۋدانىنا شابۋىل جاساپ، ودان سوڭ قاشقارعا جورىق جاساۋ جاڭا جوباسىن جاسادى.
ءدال وسى كەزدە نىلقى اۋدانىنىڭ لاستايىندا قارۋلى كوتەرىلىس بۇرق ەتە تۇسكەنىن ەستىگەن ىسقاقبەك، نۇراجىلارعا تاسقورعان پارتيزاندار قوسىنىنا باسشىلىق ەتىپ، تاسقورعان اۋدانىنا شابۋىل جاساۋعا بۇيرىق بەردى. ءوزى بىرقىدىرۋ قۇرالدى كۇشپەن كەڭەس وداعى شەگاراسى ارقىلى ىلەگە اتتاندى.
***
1944-جىل، قىركۇيەك ايى.
رىپوۆ پارتيزاندار قوسىنى ساۋىر تاۋىنان قايتىپ، تارباعاتاي وڭىرىنە كەلدى. پاريزاندىق قيمىلدارىن ودان ارى جالعاستىردى.
***
04.10.1944
ۋجۇڭشين ايروپلانمەن ۇرىمجىگە كەلىپ، شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعاسى بولدى.
***
05-07.10.1944
5-قازان كۇنى لاستاي پارتيزاندار قوسىنى اكبار; پاتيح، حاميت، ءمۇسىلىموۆتاردى قۇرالدى 500-دەن استام اداممەن نىلقى اۋدانى قالاشىعىنا شابۋىل جاساۋعا جىبەردى. جول بويى ولارعا جۇرتشىلىقتان مىڭداي ادام قوسىلدى. 6-كۇنى تاڭسارىدە سەيىت 1-ۇلكەن اترەتتى، قاينام 2-ۇلكەن اترەتتى، يۆان شاتوۆ 3-ۇلكەن اترەتتى باستاپ، شىعىس، وڭتۇستىك، باتىس - ءۇش باعىتتان اۋدان قالاشىعىنا سۇراپىل شابۋىل جاسادى. قالاشىقتتاعى ۇساق ۇلت بۇقاراسى ولارعا جابال سايكەستى. پاريزاندار قوسىنى ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن قيان-كەسكى شايقاس جاساپ، 7-كۇنى ءتۇستىڭ الدىندا اۋدان قالاشىعىن تۇگەل باسىپ الدى. قالاشىقتى قورعاپ تۇرعان اسكەرلەر مەن ساقشىلاردان 30-داي ادامدى جويدى. جەرلىك ءمانساپتىلاردان، اسكەلەر مەن ساقشىلاردان 140-تان استام ادامدى تۇتقىندادى. 3 پۋليموت، 66 مىلتىق ولجا ءتۇسىردى. تۇرمەدەگى ابىلقايىر تورە*, ءنۇسىپحان كونباەۆ**, قاتارلى جۇزدەن استام ادامدى بوساتتى.
پارتيزاندار قوسىنى قالاشىقتى العاننان كەيىن، سىبان رۋىنان شىققان وسپاندى نىلقى اۋدانىنىڭ ۋاقىتتىق جاۋاپتىسى ەتىپ تاعايىندادى. گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ پارتيزاندار قوسىنىن قورشاپ جويۋىنا كومەكتەسكەن قاناتبەك، اۋدان اكىمى لو شيشىڭ، اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى فىڭ ءۋيجۇن جانە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسارى جاۋ جۇڭميڭ قاتارلىلاردى اتتى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، جىڭ اۋدانىنىڭ اشالى اسۋى مەن قۇلجا اۋدانىنان نىلقى اۋدانىنا باراتىن اسكەري بەكىنىس مازارعا جەكە-جەكە قورعانىس اسكەري بولىمدەرى جىبەرىلدى.
ابىلقايىر تورە (1890-1970)*- شت-نىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. تورە تۇقىمى. شتر ۇكىمەتىنىڭ جوراسى، مال شارۋاشىلىق مەكەمەسىنىڭ باستىعى، شتر-نىڭ كەلىسسوز ۋاكىلى، ىلە ايماعى ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورىنباسارى بولعان.
ءنۇسىپحان كونباەۆ (1898-1986)**- شت-نىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ ادامى. ۇلتى قازاق. شتر ۇلتتىق ارميا اتتى اسكەرلەر پولكىنىڭ كومانديرى بولعان.
دايىنداعان - اۋىت مۇقيبەك بالاسى
(جالعاسى بار)
Abai.kz
