رەداكتسيادان: بۇل اقش-تىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى كەرولاين سەۆيدج حانىم. سۇحباتتى العان دۇيسەنالى الىماقىن. 

قازىر قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، ونى كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولداناتىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە ءجونى بولەك ءبىر جان بار. كەيىپكەرىمىز – اقش-تىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى كەرولاين سەۆيدج حانىم. بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا ول قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزدىلىعى، ونىڭ جۇمىسىنا تيگىزگەن وڭ اسەرى جانە كونسۋلدىقتىڭ قازاق مادەنيەتى تۋرالى الداعى ۋاقىتتا ۇيىمداستىرىپ جاتقان ءىس-شارالارى تۋرالى ايتىپ بەردى.

– قازاقستان مەن اقش-تى تەك ەكو­نو­­ميكا ەمەس، مادەني قارىم-قاتى­ناس­تار دا بايلانىستىرادى. امەري­كا­لىقتاردىڭ قازاق حالقى تۋرالى تانىم-تۇسىنىگى قانداي؟ ول جاق­تا­عى قاراپايىم جۇرتشىلىق قازاق حالقىن، قازاقستاندى بىلە مە؟

– جۇمىسىمنىڭ ەڭ قۋانتاتىن تۇسى – الماتىدا تۇرىپ، قازاق مادەنيەتى، قۇندىلىقتارى، داستۇرلەرىمەن تانىسىپ، ونى امەريكالىقتارعا جەتكىزۋ. مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستان – كونە، مادەني باي مۇراسى بار تاماشا ەل. جاقىندا عانا ەسىك قالاسىنداعى تاريح جانە مادەنيەت مۋزەيىنە بارىپ قايتتىم. قازاقستاننىڭ تاريحى مەن التىن ادام تۋرالى ءبىرتالاي قىزىقتى جايتتارعا قانىقتىم. قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى سوناۋ ساقتاردان تارالادى. سوندىقتان اقش وكىلدىگىندە جۇمىس ىستەيتىن امەريكالىقتار قازاق­س­تان­دا تۇرىپ جاتقاندارىنا وتە رازى. مەنىڭ قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گەن ارىپتەستەرىمنىڭ كوبى وسى ءوڭىردى تانىپ، جاقسى كورگەندىكتەن، قازاق ءما­دە­نيەتى مەن ساياسي جاعدايىنا شىنايى قىزىققاندىقتان، وسىندا كەلۋدى تاڭ­دادى. ءبىز اقش پەن قازاقستاننىڭ ارا­سىن­داعى بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارامىز. كوپتەگەن كاسىبي، اكادەميالىق الماسۋ جوباسى ارقىلى امە­ريكا مەن قازاق حالقىنىڭ اراسىن­دا تەرەڭ بايلانىس ورناپ جاتقانى قۋان­­تادى. بيزنەس پەن ساۋدا قارىم-قاتى­ناستارىنىڭ ودان ءارى كەڭەيۋىنە دە ءمۇد­­دەلىمىز، سوندىقتان بۇل سالالار دا ءبىز­دىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ماڭىزدى بولىگىن قۇرايدى.

– ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ-كەتكەن ەلشىلەر مەن كونسۋلداردىڭ كوبى قازاق ءتىلىن جە­تىك بىلە بەرمەيدى، ال ءسىز قازاق ءتىلىن ءۇي­رە­نىپ، ونى ناسيحاتتاپ ءجۇرسىز. قازاق­شا ۇيرەنۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟

– كوپ جىل بويى اقش قازاق ءتىلىن قازاق حالقىمەن، ونىڭ تاريحى مەن ءما­دەن­يەتىن تانۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، مويىنداپ كەلدى. مۇندا كەلمەس بۇرىن ورىس نەمەسە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ دەگەن تاڭداۋدىڭ جول ايى­رى­عىندا تۇردىم. ورىس ءتىلىن بۇرىن وقى­عان­دىقتان، ودان ءارى جالعاستىرۋ وڭاي بولار ەدى. بىراق قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قازاق حال­قىمەن جاقىن تانىسۋعا، اسىرەسە ۇلكەن قالالاردان قاشىقتا تۇراتىن قازاق­ستان­دىقتاردىڭ وي-پىكىرلەرىن ەستىپ-ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت بولاتىنىن ءتۇسىندىم. ءتىل ۇيرەنۋ مەنىڭ وسىنداعى جۇمىسىما دا، ومىرىمە دە وتە قاجەت باستاما بولدى. وسىندا تۇرىپ جاتقانىما ەكى جىل­داي ۋاقىت ءوتتى. قازاقستاندىق دوس­تا­رى­مىزدان الەمدەگى گەوساياسي جاعداي­دىڭ وزگەرۋىنەن كەيىن قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ءتىپتى ارتا تۇسكەندەي. ءتىل مەن تاريح – ءاربىر ۇلتتىڭ مادەني بولمىسى، تاۋەلسىزدىگى مەن تۇ­راق­­تىلىعىنىڭ مىزعىماس نەگىزدەرى. وسى ورايدا، مەملەكەتتىك دەپارتامەنت قازاق ءتىلىن وقىتۋعا كوبىرەك كۇش سالىپ، ءوزىم ۆاشينگتوندا قازاق ءتىلىنىڭ تولىق كۋرسىن وقىپ كەلگەن العاشقى باس كونسۋل بولعانىمدى مارتەبە سانايمىن. بو­لا­شاقتا قازاق ءتىلىن بىلەتىن امە­ري­كا­لىق ديپلوماتتاردىڭ سانى كوبەيە بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن.

– قازاق ءتىلى – سينونيمدەرى كوپ ءتىل­دىڭ ءبىرى. ۇيرەنۋ قيىندىق تۋدىرمادى ما؟

– شىنىمدى ايتسام، وڭاي بولعان جوق. ون اي بويى Zoom پلاتفورماسى ارقىلى ءدارىس وقىعاننان كەيىن، شى­نايى ومىردە قازاق ءتىلىن العاش ەستى­گەن­دە ءسال قينالىپ قالدىم. وسى كۇنى قو­عامدىق بايلانىسپەن اينالىساتىن ارىپتەستەرىم ءىس-شارالارعا شاقىرعاندا نەمەسە بەينەتۇسىرىلىم جاساعان سايىن قازاق تىلىندە جاڭا سوزدەر مەن تۇراقتى تىركەستەر ۇيرەنىپ قايتامىن. بۇل كەيبىر سوزدەردىڭ دىبىستالۋىن جاقسارتۋعا دا كومەكتەسەدى. جاقىندا «تۇيەدەيدى تۇيمەدەي قىلۋ» دەگەن تۇراقتى تىركەستى ۇيرەنىپ الدىم. قازاق ءتىلىن وقۋ مەن ءۇشىن قوسىمشا جۇمىس بولدى. ياعني تولىق جۇمىس ۋاقىتىن تەك ءتىل وقۋعا ار­نا­دىق. بۇل باعىتتا جولىم بولدى دەپ سانايمىن. ءتىلدى بۇدان دا جاقسىراق مەڭگەرسەم دەگەن نيەتىم بار. ءبىزدىڭ ديپلوماتتارىمىز ءتىلدى كەمىندە التى اي، ەڭ كوپ دەگەندە ەكى جىلعا دەيىن وقيدى. ول مەرزىم ءتىلدىڭ قيىندىعىنا قاراي بەلگىلەنەدى. بۇل ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ۇلكەن ينۆەستيتسيا، بىراق ءبىز ونىڭ قاجەتى بار دەپ تۇسىنەمىز. اقش پەن قازاقستاننىڭ بىرىگىپ جۇمىس ىستەيتىن سالالارى كوپ، ال قازاق ءتىلىن ازداپ ءبىلۋ ماعان ەكى ەلىمىزگە ورتاق مۇمكىندىكتەر مەن قيىندىقتاردى جاقسىراق تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. شىنىمدى ايتسام، ديپلومات رەتىندەگى جۇمىسىمنىڭ ەڭ قىزىق بولىگى – ادامدارمەن بايلانىس ورناتۋ. ال ءتىلدى بىلمەسەم، وعان قالاي قول جەتكىزەر ەدىم؟ ءارى قاراي وقي بەرگىم كەلەدى، ويتكەنى ەڭبەگىم ەسەلەنىپ قايتىپ جاتىر.

– كەيبىر كەزدەسۋلەردە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، قازاقشا بايانداما جا­سايتىنىڭىزدى كورىپ ءجۇرمىز. جالپى، قازاق مادەنيەتى سىزگە نەسىمەن ۇنايدى؟

– قازاق مادەنيەتى مەنى قىزىقتىرادى. قا­زاق­شا ۇلتتىق كيىم كيگەنىمدى قازاق­ستان مەن ونىڭ حالقىنا دەگەن شىنا­يى سۇيىسپەنشىلىگىم مەن قۇرمەتىم دەپ تۇسىنسە ەكەن دەيمىن. ءبىز جاقىندا كونسۋلدىقتا ناۋرىز تويىن اتاپ وتتىك. سونداي تاماشا مەيرام بولدى: ءداستۇرلى تاعامنىڭ ءار تۇرىنەن، ناۋرىز كوجەدەن، ەتتەن ءدام تاتتىق. ناۋرىزداعى ءداستۇرلى ويىندارعا قاتىستىق. قازاق ارىپتەستەردەن ءداستۇرلى قارا جورعا ءبيىن ۇيرەندىك. وسىنداي ساتتەر مەن ءۇشىن ەڭ قىمبات، ويتكەنى قازاق مادەنيەتىمەن ناعىز بايلانىستى وسىندايدا سەزىنەمىن. بولاشاقتا قازاقستاندى ەسكە العاندا ەڭ الدىمەن ويىما وسى ەستەلىكتەر تۇسەتىنى ءسوزسىز.

– قازاقشا كىتاپ وقيسىز با؟ قاي شىعارمالار سىزگە اسەر ەتتى؟

– اتتەڭ، قازاق تىلىندە ادەبي كىتاپتاردى وقي­تىن دەڭگەيگە ءالى جەتە قويعان جوق­­پىن! بىراق كونسۋلدىعىمىزدىڭ الەۋ­مەت­تىك جەلىلەرىنەن قازاقشا كىتاپ ءۇزىن­دىلەرىن وقىپ جۇرگەنىمدى كورگەن بولارسىز. ءبىز بۇل جوبانى الەمگە تانىمال كىتاپتاردى تارتىمدى ەتىپ قازاق تىلىنە اۋدارىپ جۇرگەن «Steppe and World» باسپا ۇيىمەن بىرگە باستادىق. ولاردىڭ اتقارىپ جۇرگەن ەڭبەگىنە ءدان ريزامىن. جا­قىندا ءبىر ارىپتەسىم ءسىڭلىسىنىڭ ءحارري پوت­تەر الەمىمەن ەندى قازاق تىلىندە تانىسا الاتىنىن بىلگەندە قاتتى قۋان­عا­نى تۋرالى ايتىپ بەردى. كىش­كەن­تاي بۇلدىرشىندەر بولسىن، ەرەسەكتەر بولسىن ءوز تىلىندە وزگە الەمدەر تۋرالى ءبىلىپ، وزگەشە كوزقاراسپەن تانىسا الاتىنىنا قاتتى قۋانامىن.

– قازاقستانداعى اقش ميسسياسى مەن دەننيس كين مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جول­­جازبالارىن كىتاپ ەتىپ باسىپ شى­عاردى. مۇنداي جوبالار الداعى ۋا­قىت­تا جالعاسا ما؟

– ارينە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جولجازبالارىن باسىپ شىعارعانىمىز بىلتىرعى جوبالارىمىزدىڭ ەڭ ءساتتىسى بولدى دەسەم، ارتىق بولماس. اقش پەن قا­زاقستان بايلانىسىنىڭ وتىز جىل­دى­عىن اتاپ وتكەن شاقتا ەكى ەلدىڭ دوستىعى ەرتە كەزدەن باستاۋ الاتىنىن وسى كىتاپ كورسەتىپ بەرەدى. اۋەزوۆ ءوز جازبالارىندا تاريحىمىزدىڭ ەڭ قىزىق تۇستارىنان سىر شەرتەدى. ەكى حالىقتىڭ اراسىندا بايلانىس العاش ورناعان جىلدار اقش پەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى شيەلەنىس ءورشىپ تۇرعان زاماندا باستالىپتى. الايدا اۋەزوۆ ەكى ەلدىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ۇقساستىعىن، ورتاق قۇندى­لىق­تاردىڭ بار ەكەنىن دە كورسەتە بىلگەن. «امەريكا اسەرلەرى» كىتابىن قازاق دوس­تارىمىزدىڭ دا، امەريكالىقتاردىڭ دا جىلى قابىلداعانى مەنى قاتتى قۋانت­تى. امەريكا قۇراما شتاتتارى امە­ريكا مەن قازاق مادەنيەتىن ءبىر-بىرىنە جالعاۋ ءۇشىن تىنباي ەڭبەك ەتە بەرمەك. ونىڭ سوڭعى ءبىر مىسالى – اقش ەلشىسىنىڭ ءما­دەني مۇرانى ساقتاۋ قورى قار­جى­لان­دىرعان ءبىر جارىم جىلدىق زەرتتەۋ جۇمىسى. ونىڭ تاقىرىبى – تۇركى زامانى مەن كونە ۇيعىر داۋىرىندەگى جازبا ەسكەرتكىشتەرى. الماتىداعى ورتالىق مۋزەيدە كورمەنىڭ اشىلۋىنا ءوزىم بارىپ قاتىستىم. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ءتۇرلى-ءتۇستى البوم ەتىپ باسىپ شىعارىلدى، الەم عالىمدارى ءوز زەرتتەۋلەرى ءۇشىن جۇگىنە الاتىن ۆەب-سايتقا جينالدى. «تاعدىر جازبالارى» دەپ اتالعان دەرەكتى فيلم دە ۇسىنىلدى.

الماتىعا كەلمەس بۇرىن، وسىنداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى ەكەنىن ەستىدىم. مۇندا جاڭاشىل، جاسامپاز، بىلىمقۇمار، كەز كەلگەن ماسەلەنى بىرىگىپ شەشۋگە بەكەم جاستاردىڭ تۇراتىنى تۋرالى كوپ ەستىدىم. سوندىقتان جاساپ جاتقان جوبالارىمىز سول جاستاردىڭ تالپىنىسىنا جىگەر قوسسا ەكەن دەيمىن. وسى تۇستا ءبىزدىڭ «Go Viral Network» اتتى جوبامىزدى اتاپ ايتقىم كەلەدى. جوبا 2017 الماتى قالاسىندا جىل سايىن وتەتىن فەس­تيۆال بولىپ باستالعان ەدى. ال بۇگىندە بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرىن تارالعان ايماقتىق جەلىگە اينالىپ ءۇل­گەر­دى. ونىڭ اياسىندا ءار اپتا سايىن جاڭا تەحنولوگيا، بيزنەس جاساۋ، بىرىگىپ جۇ­مىس ىستەۋدىڭ جولدارىن ۇيرەتەتىن جەر­گىلىكتى ءىس-شارالار ءوتىپ تۇرادى. ول جەلىگە جۋرناليستەر، كاسىپكەرلەر، رەجيسسەرلەر، باسقا دا ونەر ادامدارى كىرەدى. ولارعا ورتاق نارسە – الەۋمەتتىك جەلى، ساندىق كونتەنت، تەحنولوگيا سياقتى زاماناۋي قۇرالداردى جەتىك ءبىلىپ، ونىڭ وسى زاماننىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدەگى كۇشىن تۇسىنەتىندىكتەرى. بيىل ورتالىق ازيانىڭ بەس ەلىندە بەس فەستيۆال وتە­دى. فەستيۆالدار كوشىن وتكەن اپتادا تاشكەنت قالاسى باستاپ كەتتى. قا­زاق­ستانداعى فەستيۆال بيىل العاش رەت استانا قالاسىندا 23-24 ماۋسىمدا وتكە­لى وتىر. بۇل جوبامىزدىڭ ودان ءارى ءوسىپ-ءونىپ، كەلەشەگى زور بولاتىنىنا سەنى­مى­مىز مول.

ءوزىم ەرەكشە جاقسى كورەتىن تاقىرىپ – اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ. اسىرەسە ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاننىڭ ءوڭتۇس­تىك وڭىرلەرىندەگى قىزىعۋشىلىققا ءتانتى بو­لامىن. اقش قازاقستاندا اعىل­شىن ءتىلىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن مەكتەپ مۇعا­لىم­دەرىنە، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىنا، جاستارعا، جۋرناليستەرگە ارناپ دايىندالعان وقۋ باعدارلامالارىن ۇسى­نادى. ءدال قازىر قورشاعان ورتانى قور­عاۋ، تازا ەنەرگيا­نى دامىتۋ بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمدارعا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋعا ار­نال­عان جاڭا باعدارلاما باستاپ جاتىرمىز. سۇحباتىمىز قازاق تىلىنە ارنالعان سوڭ، «Qazforum»-دى اتاپ كەتپەسەم بولماس. 28 ءساۋىر كۇنى استانا قالاسىندا جىل سايىن قازاق ءتىلىن­دە كونتەنت جاسايتىن ۇيىمدار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن فورۋم وتەدى. «Qazforum» – ءبىزدىڭ قازاق­شا كونتەنتتى دامىتۋعا قوسىپ ءجۇر­گەن ۇلەسىمىزدىڭ ءبىر مىسالى. ءبىزدىڭ دەن قو­يىپ اينالىساتىن جوبامىزدىڭ سانى وتە كوپ. ەكى ەل اراسىنداعى سەرىك­تەس­تىكتىڭ جەمىستى بولا بەرۋى ءۇشىن جۇ­مى­سىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز. ازا­ماتتىق قوعام، ستۋدەنتتەر، جاس كوش­باس­شىلار، بيزنەس وكىلدەرى، ۇكىمەت ۇيىم­دا­رى – ءبارىنىڭ كۇشىن جۇمىلدىرۋعا ءارى قاراي كومەگىمىزدى تيگىزە بەرەمىز. بۇل تال­پىنىسىمىز – قازاقستانعا ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەس رەتىندە ادالدىعىمىزدىڭ كورىنىسى.

– ەكى جىلدان بەرى قازاق ەلىندە، قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەسىز. ەل­دىڭ بولاشاق دامۋى تۋرالى كوزقا­را­سىڭىز قالاي؟

– اقش قازاقستاننىڭ ۇكىمەتىمەن دە، حالقىمەن دە الەمىمىز تۇراقتى بولىپ، گۇلدەنە بەرۋى ءۇشىن كۇش جۇمىلدىرىپ، ەڭبەك ەتە بەرەدى. تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى ءبىز قازاقستاننىڭ ءىرى سەرىكتەسى اتانىپ كەلدىك، بولاشاق ەكونوميكا جانە دەمو­كراتيا سالاسىنداعى ىنتىماق­تاس­تى­عىمىزعا دا ۇلكەن ۇمىتپەن قارايمىز. ءبىز قازاقستاندى C5+1 پلاتفورماسى ارقىلى قولداپ كەلەمىز. جوبا ەكونوميكا، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، قاۋىپسىزدىك سالالارىنا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسىنا ەرەكشە باسىمدىق بەرەدى. ءبىز ءاربىر ءوڭىر ىشىندەگى تىعىز باي­لانىس جاھاندىق تۇراقتىلىق پەن دامۋدىڭ كەپىلى دەپ سانايمىز. وتكەن ايدا مەملەكەتتىك حاتشى ەنتوني بلين­كەن استاناعا كەلىپ، ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ميني­س­تر­­لەرىمەن كەزدەسىپ قايتتى. ول بولاشاق ىنتىماقتاستىقتى تالقىلاپ، ايماقتىق دامۋدى قولداۋ ءۇشىن قوسىمشا 25 ميل­ليون اقش دوللارى بولىنەتىنىن حا­بارلادى. تۇبىندە بۇلاردىڭ ءبارى – قا­زاق­ستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەن­دىگىن، اۋماقتىق بىرتۇتاستىعىن قولداي­تى­نىمىزدىڭ دالەلى. قازاقستانداعى دوس، سەرىكتەستەرىمەن وتكىزىپ جۇرگەن كەزدەسۋ­لە­رىمنەن بىلەتىنىم – قازاقستاننىڭ بولا­شا­عى جارقىن بولاتىنى ءسوزسىز.

– مىنە، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەيرامى ناۋرىز مەرەكەسى دە كەلدى. وسى ورايدا گازەت ارقىلى قانداي تىلەك ايتاسىز؟

– وسى سۇحباتتى وقىپ وتىرعان ءاربىر وقىرمانعا ناۋرىز قۇتتى بولسىن دەيمىن. 2022 جىل وڭاي بولعان جوق. وسى ورايدا جاڭا جىل جاقسىلىعىمەن كەلسىن! قازاق ەلى مەن ءاربىر وتباسىنا اماندىق، مولشىلىق پەن بەرەكە تىلەيمىن!

اڭگىمەلەسكەن،

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz