قىزىر – شىعىستىڭ اراب دۇنيەسىنە، وتە-موتە ءىنجىل، يسلام دىندەرىنە بايلانىستى وبراز. سولاي بولا تۇرسا دا، قىزىردى جانە ونىڭ دىنمەن قاتىسىن زەرتتەۋگە ءبىزدىڭ پىكىرىمىز جوق. قارىمى جەتكەن تاعدىر دا قاي حالىقتىڭ دۇنيەسى بولسا دا زەرتتەي بەرۋ بار قۇبىلىس. ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارىپ وتىرعان قىزىردى زەرتتەۋ ەمەس، قىدىردىڭ قىزىرعا اۋىسۋى. «قىزىر وبرازى قالاي تۋىلعان؟» دەگەن ماقالادا اۆتور: «قىزىردىڭ قازاق اراسىندا جارىسا قولدانىلىپ جۇرگەن ءبىر اتى – قىدىر» دەيدى. جانە بۇل تۇجىرىمىن قازاقتىڭ «قىدىر دارىسىن» دەگەن باتاسىن «قىزىر دارىسىن» دەپ قيىستاتۋ ارقىلى بوگەنايلايدى. بىزشە، قىزىردىڭ قىدىرمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. بىراق قىزىر قۇساپ قىدىردى دا دىنگە جەتەلەپ اپاراتىن بۇل ءبىر قۇبىلىستى ساباقتاعاندا، ءتارىزى مىنا ءبىر جايتتى ەسكەرىپ وتپەي بولمايتىن سياقتى.

قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىندا قىدىرعا مىنانداي انىقتاما جاسالعان: «قىدىر – مۇسىلمان دىنىندە ەل ارالاپ جۇرگەن ادام بەينەلى اۋليە، ادامعا قامقورشى، باقىت، داۋلەت بەرۋشى. ءدىني نانىم بويىنشا، ءار ءبىر نارسەنىڭ يەسى بولادى – مىس. مىسالى، قۇت، داۋلەت، ىرىس. ولار ءتۇرلى قۇس، ادام، جاندىك بەينەسىندە ەل كەزىپ جۇرەدى – مىس. سونىڭ ءبىرى – قىدىر». ءدىندى تيەك ەتكەن بۇل انىقتاما دا كوڭىلگە ونشا قونىمدى بولىپ شىقپاعان. نەگە دەسەڭىز، قىدىردىڭ مۇسىلمان دىنىمەن، ياعني يسلامياتپەن تۋادا قاتىسى جوق. ەگەر قاتىسى بولعاندا، ونى (قىدىردى) موينىنان جەتەلەپ يسلام دىنىنە اكەلۋشىلەر – مولدا، قوجالار. ءدىندى تاراتۋ، ءدىننىڭ ابرويىن كوتەرۋ ءۇشىن ولار كوپ نارسەنىڭ باسىن اياعىنا توڭكەردى. بارشا نارسەگە ءدىن تاڭباسىن باسقىسى كەلدى. باسقانى قويىپ، قازاقتىڭ اتا – باباسىن دا ساحابادان تارالعان دەپ پايعامبارعا جاقىنداتتى. جانە مۇنداعى جاقىنداتۋ بىرەر كۇننىڭ، بىرەر جىلدىڭ، بىرەر مەزەتتىڭ شارۋاسى ەمەس، ءبىر قانشا زامان، ءبىر قانشا عاسىرلارعا سوزىلدى. اتا-بابانىڭ ءوزى اۋىسىپ كەتە جازداعان وسىنداي جاعدايدا، قىدىر وبرازىنىڭ قىزىرعا اۋىسۋىنا قالايشا تاڭدانارعا؟!

دەسەدە، حالىق ءوز دۇنيەسىن دىنگە ايىرباستاي قويعان جوق. حالىق كوكەيىندە قىدىر بەينەسى ماڭگى باقي جاساي بەرەدى. ولاي بولاتىنى، بۇل بەينە دىننەن تۋعان جوق، حالىقتىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرگى جاراتىلىستىق دۇنيە تانىمىنان تۋعان ەدى. ءتول تۋمىسىنا بىتكەن مۇنداي تانىم، حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسا كەلە، زاماننىڭ، ءومىردىڭ سان ىقىلىمىن كەشىپ، ءوزىنىڭ ەرتەگى، اڭىز، وي دۇنيەسىندەگى بەينەلى وبرازىنا، ەستەتيكالىق، فيلوسوپيالىق ۇعىمىنا اينالدى. تەگىندە، «قىدىر» دەگەن بۇل ۇعىمدى ونىڭ سوزدىك ماعىناسىنداعى اتالۋىمەن جالقىلاستىرا قاراماي، ۇعىمدىق، بەينەلىك مانىمەن بايلانىستىرا قاراۋ كەرەك. حالىقتىڭ دۇنيە تانىمىنداعى قىدىر – كەزىپ جۇرگەن قوزعالىستى كۇيدە بەينەلەنەدى. تارىققانعا قۋات، تالىققانعا مەدەۋ بولاتىن جارلىنى جارىلقاپ، سورلىنى ەسىركەپ، باقىتتىڭ، ىرىستىڭ ەنشىسىن ۇلەستىرەتىن ول، ءبىر ورىندا تۇراقتاپ تۇرسا بولماس پا ەدى؟! باسقاعا قۇدىرەتى جەتكەندە، تۇراقتاپ تۇرۋعا قۇدىرەتى جەتپەدى مە؟! جوق، بۇل ارادان جاراتىلىستىق دۇنيەنىڭ قياننان بۇلدىراعان ءبىر سىرى قاراڭدايدى.

حالىق دۇنيە تەگىنىڭ وسى ءبىر بۇلدىراعان سىرىن – قوزعالىستىڭ نىشانىن كوكەيىنە تۇيە باستاعان، اتاپ ايتقاندا، وسىناۋ ءبىر باق پەن سوردىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، ىزگىلىك پەن جاۋىزدىقتىڭ تايتالاسقان ديالەكتيكالىق قوزعالىس كۇيى، قىدىردى دا كەزىپ جۇرەتىن قوزعالىستىق كۇيگە تۇسىرگەن. حالىق: «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر» دەپ ونىڭ بەلگىسىزدىك، تۇراقسىزدىق قوزعالىس كۇيىن اشىق ايتادى. حالىقتىڭ ۇعىمىنشا، قىدىردى تابۋ جالبارىنۋ، سيىنۋ ارقىلى عانا قولعا كەلەتىن شارۋا ەمەس. قىدىردان ءۇمىتى بولعان كىسى كوپ ەڭبەكتەنىپ، كوپ ىزدەنۋ كەرەك. قارەكەتكە، عىلىمعا، ەسىل مۇراتقا ارماي-تالماي تالپىنۋ كەرەك. ونىڭ ارماس-تالماس قارەكەتىنەن، ادال، دۇرىس ەڭبەك مۇراتىنان اسەرلەنگەن قىدىر، سوندا عانا ونى قولداپ، ءىسىن ىلگەرلەتەدى. مىنە بۇدان حالىق ۇعىمىنداعى قىدىردىڭ ءدىني نانىمداعى «يە» رەتىندە ەمەس، تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى رەتىندە كورىنەتىنىن انىق بايقاۋعا بولادى.

ونان سوڭ، قىدىردىڭ كوبىنەكي باتادان ورىن الۋى دا تەگىن ەمەس. حالىق ۇعىمىندا باتانىڭ، باتا بەرۋدىڭ جولى ۇلكەن. اعىنان جارىلعان اق باتا ازاماتتىڭ، ەلدىڭ ادىلەتتى، يگىلىكتى، كەلەلى زور ىسىنە اينالادى. مۇنداي باتانى كورىنگەن ادام بەرمەيدى، جۇرتقا تانىلعان، جاسى ۇلكەن، حالىقتىڭ اقىلگوي، ويشىل قادىرمەندى داناسى، ياعني حالىق سيپاتىنداعى ادام بەرەدى. باتاداعى: «اۋەلى قىدىر قولداسىن، قايراتىڭ بولسىن جولداسىڭ...» دەپ ارناي، كەسەتىلە ايتىلاتىن سوزدەردەن باتا الۋشى ۇلكەن رۋحاني مەدەت تاۋىپ، ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا، كوپتىڭ قولدايتىنىنا، ادال ەڭبەگىنىڭ جاناتىنىنا كوڭىلى كونشىپ، سەنىمى كۇشەيىپ، قايراتى تاسي تۇسەدى. مۇنان قىدىردىڭ حالىق قولدايتىندى قولدايتىنى، ادىلەتتى، دۇرىستىقتى، تابان ەت، ماڭداي تەردى قولدايتىنى انىق بايقالادى. حالىق كوكەيىندەگى قىدىر بەينەسىنىڭ بۇلايشا ىزگىلىكتىڭ، باقىتتىڭ، جاقسىلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ كەلۋى، الدە قانداي ءبىر ءدىني نانىمدارداعى عايري سەبەپتەرگە بايلانىستى ەمەس، حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىنە، ەستەتيكالىق ءمۇراتىنا قاتىستى ەكەنى انىق اڭعارىلادى. دەمەك، باتاداعى قىدىر دا تالاپتانۋدىڭ، ەڭبەكتەنىپ ىزدەنۋدىڭ دەمبەرۋشىسى.

قازىر حالىقتىق مۇرالاردىڭ قاۋىرت جينالىپ، رەتتەلىپ جانە زەرتتەلىپ جاتقان كەزى. حالىق قازىناسى ۇشان-تەڭىز. نەگىزگى نارسە، بار دۇنيەنى قالىبىن قۇراتپاي جيناپ الۋ. بۇل اراداعى «قالىبىن قۇراتپاۋ» دەگەنىمىز، كەزىككەن دۇنيەنى ەستىلگەن، ايتىلعان، جازىلعان كۇيىندە اۋدىرماي حاتقا ءتۇسىرۋ. ال، نەگىزىنەن بايىپتاۋ قاجەت بولعاندا، ارماي-تالماي ىزدەنۋ. بۇلاي دەپ وتىرعانىمىز، كەي-كەيدە ءبىزدىڭ ءوز كوكەيىمىزدىڭ جۇردەك كەلەتىنى. حالىق دۇنيەسىن ءوز كوكەيىمىزگە بالاپ قاراي سالاتىن، تۇزەتە سالاتىن جايتتەرىمىز ءار جەردەن بەلەڭ بەرىپ ءجۇر. ارينە كىسىنىڭ ءوز كوكەيىندەگى نارسەنىڭ وزىنە ءجون قۇساپ بىلىنەتىنى، تۇيمەدەي نارسەنىڭ كوزىنە تۇيەدەي بولىپ كورىنەتىنى ەكىنىڭ بىرىندە كەزىگەتىن قۇبىلىس. مۇنىڭ ءوزىن جەكەنىڭ ەركى ەمەس، تانىمنىڭ وبەكتيۆ جاعدايى بەلگىلەگەن. وسىنى دەپ حالىق دۇنيەسىنىڭ تۇيەدەي نارسەسىن تۇيمەدەي كورىپ قالساق، ەلەۋسىز قاراساق كەلىسپەيدى. حالىق دۇنيەسى حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، سان زامان، سان عاسىردىڭ كەشۋىنەن، سىنىنان وتكەن دۇنيە، بىزگە جەتىپ وتىرعان مۇنداي دۇنيەنىڭ تۇيمەدەي ەمەس-اۋ، تارىدايىنىڭ ءوزى – تاۋداي. سول سەبەپتى، مەيلى قانداي جاعدايدا بولسىن – جينايىق، رەتتەيىك، زەرتتەيىك – حالىق دۇنيەسىنە قاتتى اباي بولعانىمىز ءجون.

ازىمقان تىشانۇلى (1929-1993)

Abai.kz