«ەكى» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جايلى بىرەر ءسوز

«ەكى» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جايلى بىرەر ءسوز

«ەكى» دەگەن سان ەسىم كوپ وزگەرىسسىز بارلىق تۇركى تىلدەرىندە قولدانىلادى. مىسالى; ەككى(ساحا), ىكى(حاقاس، تۇرىك، ازەربايجان، قاراشاي، عاعاۋىز), ىكە(باششقۇرت، تاتار), امەريكالىق ۇندىستەر مايالاردىڭ تىلىندە دە «يكە» .مونعول تىلىندە «يكەر» ءسوزىنىڭ جاسالىمىندا  قازاق تىلىندەگى «ەگىز» ءسوزىنىڭ سارىنى بار. مىسالى: يكەر-ەكەر-ەكەۋ-ەكىز. ءتۇبىرى «ەك».  سول سياقتى باعزى شۋمەرلەردەن بەرى قاراي قولدانعان «كۇن» ماعىناسىنداعى  «ۋد، ۋدۋ، ود//وتت» سوزدەرى مونعول تىلىندە «جۇلدىز» ماعىناسىن بەرسە، «كۇن» كەرىسىنشە ادام  دەگەن اتاۋلى ماعىناعا اۋىسقان. تىلدەردىڭ ارعى تەگىن،  ارا بايلانىسىن زەرتتەگەن عالىمدار تۇركى تىلدەرىندەگى  يكى-يكە-ەكى-ەكي سان ەسىمدەردىڭ ارعى باستاۋىن يك-كي، يك-حي(ح) جاسالىمدارىنان ىزدەيدى. «ەۋروپالىق جازبالار تاڭبا مەن اتاۋىن ساقتاسا، تۇركى تىلدەرى ءسوز بەن ونىڭ ماعىناسىن ساقتاپ قالعان: ح- 1) ءىھى-«ەكى»(تۇركى)>ھى(گرەك); 2) ىكىs, ءىھىs - «ەكىلىك»، «جۇپ»، «ەگىز»(تۇركى) ء>ىks  > ks(لاتىن)»-دەيدى و. سۇلەيمەنوۆ*(302)  قىسقاسى لاتىننىڭ «يكس» سوزىمەن تۇركىنىڭ «ە(ك)-ءىز» ءسوزى ءبىر ماعىنا بىلدىرەتىن تۇبىرلەس سوزدەر.  زەرتتەۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا  ks-kz-kuz-koz-kos ءتۇبىرلى ماعىنالالار تاڭبا رەتىندە، ءسوز رەتىندە بىرنەشە سوزدەردىڭ جاسالۋىنا تۇرتكى بولعان ەكەن. وسى ورايدا تۇركىنىڭ (قازاق)  «قوس بۇرىم»، «قوساق» سوزدەرى ورىستىڭ  «كوسا» ءسوزىنىڭ ءتۇپ نەگىزى بولعاندىعىن دالەلدەۋگە بولار.  ال، ح-تاڭباسى «يكس» اتاۋىمەن ماتەماتيكالىق كوبەيتۋ امالىنىڭ تاڭباسى، گەنەتيكاداعى ەركەك حروموسومىنىڭ  بولىپ قالدى.  ەجەلگى شۋمەر يەروگليفىندە «كۇن» قيعاش كرەستىمەن/ح>/ تاڭبالانعان.  قازاقتىڭ «ح»-«اشاماي» تاڭباسىنىڭ ءتۇپ توركىنىن وسىدان ىزدەۋگە دە بولار. سونىمەن بىرگە قازاق تىلىندەگى «ەگىز» ءسوزىنىڭ توركىنىن تۇركىنىڭ «ەكى+ۋز» سوزدەرىنىڭ قوسارلانۋىنان قاراستىرۋعا دا بولادى. «ۋز// ءۇز//ىز» - كونە تۇركىشە «ۇرپاق»، «ۇرىق» دەگەندى بىلدىرەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتار بالاسىن «ارتاعى ءىزىمدى جالعاستىرۋشى» دەپ تۇسىنەدى. «ءىزىم-عايىم جوعالۋ»-ومىردەن ۇرپاقسىز ءوتۋ. «ءىزباسار»- ءسوزى وسىدان شىققان. ولاي بولسا «ەگىز» -ەكى +ۋىز، ەكى+ ۇرىق دەگەندى بىلدىرەدى. ۋ(ى)ز-ۋ(ى)ق-ۇز-ۇع سوزدەرىنىڭ تۇپكى ماعىناسى بىردەي. ز مەن د، ز مەن ع -دىبىستارىنىڭ سايكەستىلىگى بولا بەرەتىن قۇبىلىس. كيىز ءۇيدىڭ «ۋىعى» وسكەن ۇرپاقتى، وركەن جايعان تىرشىلىكتى بىلدىرگەن. مونعول تىلىندەگى «ۋع»، «ۋع-ساتىن» سوزدەرى  تۋىس-باۋىر دەگەن ماعىناعا يە. قازاقتىڭ بايىرعى ۇعىمىندا «كۇن-جارىق»-ءبىرىنشى، «ءتۇن//تۋن» ءسوزى-ەكىنشى رەتتە. قازاقتىڭ «ۇكى»(تۇنگى قۇس) ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن تۋنگ-تۇنگى-ۋنك-ۇنكى-ۇكى، ياعني ەكى-ەكىنشى سوزدەرىمەن بايلانىستىرۋعا دا بولادى.  سونىمەن بىرگە ۇكى تۇندە «ءۋھى-ءۋھى» دەپ دىبىس شىعاراتىنىن ۇمىتپاعان ءجون.  «تۇنعيىق» ءسوزىنىڭ ارعى تەگى «ت-ۋنت//ت-ءۇنت» سوزدەرىنەن شىققان. «ەكىنتى» دەگەن مەزگىل ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءسوزدىڭ دە ءتۇبىرى وسىدان باستاۋ الادى. قازاق ۇعىمىنداعى ەكىنتى نامازى بەس ۋاقىت نامازدىڭ ەكىنشىسى. ەكىنتى ۋاقىتى كۇننىڭ تاس توبەدەن اۋىپ، ەكىنشى كۇنگە قاراي  قۇلاۋىن ايتادى.

ءۇش سانىنا ۇڭىلسەك

دۇنيە جاراتىلىستىڭ ءتۇپ نەگىزىن، ونىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن، قاباتتارىن، رامىزدىك ايشىقتى بەلگىلەرىن، ونداعى  زاتتار مەن قۇبىلىستاردى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋدى عىلىم تىلىندە «تەرنارلىق» دەپ اتايمىز. ءارينا بۇل تاق ساندىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا بينارلىق وپپوزيتسيانىڭ ىرگە تاس بولعاندىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. جاراتىلىستىڭ ءتۇپ تامىرىن «ءبىردىڭ» قۇدىرەتى دەپ تانىعان ميفتىك سانا «تىرشىلىكتىڭ ءوزى  تارتىس» دەگەن جاراسىمدى ەمەس جارىسپالى جۇپتى تانىپ ءبىلدى. سول ارقىلى ءومىر تىرشىلىكتىڭ وڭ بەتى مەن سول بەتى بار ەكەنىن مويىندادى. مۇنداي جارىسپالى  تەلى قۇبىلىستار ەندىگى جەردە قۇرمەتتى راسىمگە يە بولىپ، رامىزدەلدى. مىسالى; كۇن مەن اي، شولپان مەن بەسبۇرىشتى جۇلدىز نەمەسە قوسىق تاڭبا(كرەست),  جارتى اي ت.ب

شەڭبەر، ياكي دوڭگەلەك (بۇل كوشپەلىلەردىڭ اتام زامانعى ءرامىزى) ىشىندەگى نوقات-نۇكتە گوريزانتالدى سىزىقپەن تەڭ ەكىگە ءبولىندى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا جارىلدى. وسى ەكى جارىلىم كۇن مەن تۇندى(كۇن مەن اي),ءومىر مەن ءولىمدى(فاني مەن باقي), ەركەك پەن ايەلدى(اقىل مەن سەزىم) تاعى دا سول سەكىلدى بينارلىق جۇپتاردىڭ ارا قاتىناسىن ءتۇزدى، ءومىردىڭ ديالەكتيكاسىن ايقىندادى. ءبىرىنسىز ءبىر بولمايتىن تەلى وپپوزيتسيالىق قۇرىلىم ءوسىپ-ءونۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى. ادام بالاسىنىڭ زەردەلى اقىل-ويى ميفتىك سانانىڭ جەتىلگەن شەگىندە  الەم جاراتىلىستىڭ «ۇشتىك بىرلىگىن» تۋعىزدى.  وسىدان كەلىپ  «ءۇش(3) سانى» تۋرالى ۇعىم قالىپتاسىپ،  ونىڭ ساندىق ساپاسى كيەلى تۇسىنىكتەرمەن تۇسىندىرىلە باستادى.

ەجەلگى داۋىردەگى ساق (سكيف) ميفولوگياسى بويىنشا تارعىتاي - ەڭ العاشقى ادام، ساقتاردىڭ ارعى اتاسى بوليپ تابىلادى. ميفتىك اڭىزدا وسى تارعىتايدىڭ انتيكالىق گرەكتەردىڭ گەراكلىمەن توركىندەس، گەرودوت جازبالارىندا ايتىلعانداي ول ارتيمپاسا، ارەس، ويتوسير سياقتى جەتىلىك قۇدايلار پانتەونىندا ءۇشىنشى قاتارعا جاتقىزىلعان. مادەني جازبالاردا «بارلىق ساق تايپالارى ونىڭ ليپوكساي، ارپوكساي، قولاقساي اتتى ءۇش ۇلىنان تاراعان»- دەلىنەدى.  سول سەكىلدى ەجەلگى سلاۆيان ميفولوگياسىنداعى «ءۇش باستى» قۇداي اسپاندى، جەردى جانە توزاقتى باسقارعان. سەرب ەرتەگىلەرىندە ءۇش باستى تروياننىڭ ءبىر باسى- ادامداردى، ەكىنشىسى-مالداردى، ءۇشىنشىسى-بالىقتاردى جالماپ وتىرادى. كۇن ساۋلەسىنەن قورقاتىن ترويان تۇندە عانا جورىققا شىعادى ەكەن. پارسى ميفتەرىندە «اج-داقا»-ءۇش باستى  جىلان بەينەسىندەگى قۇداي  تيپتەس جاۋىز كۇش. اتاقتى گومەردىڭ(قۋمەر) «يلياداسىنا» وزەك بولعان ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنىڭ «اتاسى» سانالاتىن  «ترويان سوعىسى» گەرا، افينا، افروديتا -ءۇش قۇدايدىڭ ءوزارا الاۋىزدىعىنان بولعانىن بىلەمىز.

مۇنداي ءۇش قۇدايلىق بەينەلەر كونە ءۇندى ميفولوگياسىندا دا اسپاندى، جەردى، جەر استىن  بيلەگەن كۇشتەر بولىپ كورىنەدى جانە دە وسى ءۇندى ميفولوگياسىنداعى ءۇش ءتۇرلى كەيىپكە ەنگەن ءۇش قۇداي-  براحما، ۆيشنۋ، شيۆا تۋرالى «ماحابحاراتا» كىتابىندا جازىلعان. براحما-الەمدى جاراتۋشى بولسا، ۆيشنۋ-ونى قورعاۋشى، ال شيۆا- ءبۇلدىرۋشى. حريستيان دىنىندەگى «ۇشتىكتى»(ترويتسا)  بىرلىكتى ۋاعىزدايتىن «اكە - ۇل - اۋليە رۋح» جۇيەسى دە  ءدىني-ميفولوگيالىق تۇسىنىكتىڭ جەمىسى. مۇنداي «ۇشتىك جۇيەگە» جوعارىدا ايتقانىمىزداي ۇندىلەرمەن قاتار  ەجەلگى مىسىرلىقتاردىڭ 3ح3 نەمەسە 9 -دىق قۇرىلىمدى  نەمەسە 3 مويردى، 3 مۋزانى دارىپتەيتىن ميفتەرىن، گرەك ميفولوگياسىنداعى ءۇش الەمدىك گەكاتتاردى، جانە انتيكالىق گرەكتەردەگى «يۋپيتەر-يۋنونا-مينەرۆا» وتباسىلىق ترياداسىن جاتقىزۋعا بولادى. سونداي-اق، بۋددا ءىلىمىن تولىق مەنگەرۋدىڭ ءۇش نەگىزى كورسەتىلگەن. ولار: ابساليۋتتىلىك، يدەالدىلىق جانە ناقتىلىق.

تۇركى-مونعولداردىڭ ميفولوگيالىق تۇسىنىكتەرى بويىنشا بارشا جاراتىلىس مىنانداي ءۇش بىرلىكتەن ءتۇرادى دەلىنەدى: ولار- اسپان(تەنگەر), كەڭىستىك(وگتورگۋي), جەر(گازار) . ورتا عاسىرلىق ورحون ماتىندەرىندە بۇلار «ءتاڭىرى، ۇماي جانە جەر-سۋ(يەرسۋب)» دەپ اتالىنادى.  عالىمدار «شۋمەر» اتاۋىن وسى «سۋب-يەر»، «سۋمەر» سوزىدەرمەن بايلانىستىرىپ، وسى اتاۋدىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ءارتۇرلى بولجامدار ۇسىنۋدا/ا. فالكەنشتەين، ا. ۆەستەنحولتس ت.ب/  ءجۇر. مۇىنىڭ ءوزى ءالى تولىق شەشىمىن تاپتاعان ماسەلە. بايىرعى تۇركى مادەنيەتىندەگى ءۇش اعاش، نەمەسە بايتەرەك-ءومىر اعاشى ءۇش الەمگە تەگىس بويلاپ تۇرسا، ومىر(الەم)-وزەنى ءۇش تاۋدان باستاۋ الىپ، جەر بەتىمەن اعىپ، جەر استىنا سىڭەتىن ءۇش ءتۇرلى قاسيەتتكە يە ەسەبىندە قۇرمەتتەلگەن.  كونە تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى ءۇش مەكەنى-التاي، قانقاي، سايان. ۇشار بۇتاقتارى كوك تىرەگەن، ياعني جوعارعى الەمگە جايىلعان ءۇش بايتەرەكتىڭ نەمەسە جەتى، توعىز اعاشتىڭ بەينەسى ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبالارىنان تابىلىپ وتىر.

ميرچا ەليادە «شامانيزم يكوسمولوگيا» اتتى ماقالاسىندا شاماندىق نانىم بويىنشا عارىشتىق اۋماق اسپان، جەر جانە پرەسپودنەي سەكىلدى ءۇش قاباتتان تۇراتىندىعى، ولاردىڭ قۇپيالارىن اشۋ، ءوتۋ مۇمكىندىگى تەك شاماندارعا بەلگىلى ەكەندىگى ايتىلادى.*(مير.فول ال. 2008 7-ب)  اتام زامانعى تۇركىلەردىڭ اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىندا الەمنىڭ ءۇش قاباتى تۋرالى ۇنەمى باياندالىپ، بارشا وقيعالاردىڭ ءجۇرىپ وتەتىن كەڭىستىگىنە اينالىپ وتىرادى.  ونداعى مادەني قاھارماندار جوعارعى الەم-تاڭىرلەر الەمىن، ورتاڭعى الەم-ادامزات الەمىن, تومەنگى الەم-ولىلەر الەمىن تەگىس شارلاپ، سان ءتۇرلى وقيعالاردى باستارىنان كەشىرىپ، ادامزاتقا كەرەكتى كيەلى سۋدى، ءشوپتى ت.ب زاتتاردى ىزدەپ تاۋىپ اكەلەدى.  مۇنداي جاسامپازدىق كەيىپكەرلەرگە تىلىسىم كۇشتەر كومەك بەرەدى. مۇنىڭ ايقىن مىسالى، كەر قۇلا اتتى كەندەباي، ەر توستىك ەرتەگىلەرى.  التاي تايپاسىنىڭ بۆيىرعى ميفتىك اڭىزدارىندا ۋلەگەن قۇدايدىڭ ءۇش ۇلى بولعان دەپ ايتىلادى. الەمدى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ نەگىزىندە الەم دۇنيەسىنە يەلىك ەتەتىن قۇدايلاردىڭ بەينەسى قالىپتاسقان. تولەۋىتتەردە شيتير، چينگيس، كەسەر نەمەسە تەمىرحان، سولتىحان، ياجىحان اتتى ءۇش قۇداي الەمدى، ياعني وران-تەلەگەيدى جاراتقان -دەگەن نانىم بولعان.  بۋرياتتاردىڭ «گەسەر» ەپوسىندا حۋرماست ءتاڭىرىنىڭ ءۇش ۇلى بولادى، سولاردىڭ ەرلىگى باياندالادى.  سونداي-اق، وسى جىردا ءۇش بالگەر، دوس، دونسار، لين اتتى ءۇش ەل، ولاردىڭ سەنلون، تسارگين، تسوتون اتتى ءۇش ءامىرشىسى جانە مونعولدىڭ باسقاداي جىرلارىندا تەمىر، جەز، مىس-ءۇش مانعۇسپەن سوعىسى، ءۇش باستى جىلانمەن ايقاسى,  سەمسەردى ءۇش رەت سىلتەۋ، ءۇش رەت ءتىل قاتۋ، ءۇش جىل ۇيىقتاۋ، ءۇش ايشىلىق جەردى كورۋ، ءۇش كۇندە ءجۇرىپ ءوتۋ تۋرالى ايتىلادى. اگاي حاننىڭ اۋىلىن-باي اۋىل، جۇپىنى اۋىل، جارلى اۋىل دەپ ۇشكە بولەدى. وسىنىڭ بارلىعىنان-اق، دۇنيەنىڭ ۇشتىك قۇرىلىمىن  اڭعارۋعا بولادى.

مۇنداي «ۇشتىك  بەينەلەر» قازاق ەرتەگىلەرىندە تىپتەن كوپ ۇشىراسادى. ايتار بولساق; «كەدەيدىڭ ءۇش بالاسى» ەرتەگىسىندە -ءبىر قارىنداسى بار ءۇش الىپ، «قاڭباق شالداعى»- ءۇش ءداۋ، «قۇلاتاي باتىر ەرتەگىسندە-جەر استىنداعى ءۇش ۇيدە وتىرعان ءۇش قىز، «قاراۇيرەكتەگى»- ءۇش ءيتى، ءۇش قۇسى، ءۇش قارىنداسى بار ءۇش جىگىت، «حان شەنتەي» ەرتەگىسىندەگى قارا باتىردىڭ اتىن ۇرلايتىن ءۇش باعىس-دونەن قارا باعىس، قۇنان قارا باعىس جانە كەنجە قارا باعىس ت.ب مۇنداعى جاۋىز، قاسكوي كۇشتەردىڭ جانى ءۇش ساندىقتىڭ ىشىندە بولادى نەمەسە ءۇش قاباتقا جاسىرىنعان. وسىدان بارىپ ميفولوگيادا «ءۇش ءۇي» ۇعىمى پايدا بولعان.  ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەڭىستىكتى ۇشكە ءبولۋ. ءۇش سانى-«ءۇي»، «ۇرپاق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە كەرەك. شەڭبەردە، ياعني اينالمالى كەڭىستىكتە(ۋاقىتتىڭ اينالىپ كەلىپ وتىرۋى تۋرالى تۇسىنىك) بەلگىلەنگەن ءۇش نوقات-نۇكتە نەمەسە وسى ءۇش نوقاتتى  بايلانىستىرا تارتىلعان سىزىق-ساۋلەلەر نەگىزىندە پايدا بولعان گەومەتريالىق «ءۇشبۇرىش » ءپىشىن- الەمننىڭ العاشقى مودەلى بولدى. مىسالى، مىسىرلىقتاردىڭ، استەك-مايالاردىڭ  پيراميدالارى، كوشپەلى تۇركىلەردىڭ كيىز ءۇي، ۇندىستەردىڭ، ساقياتتاردىڭ(ساحالار) باسىن بۋعان شوشاق كۇركەلەرى. كوشپەلىلەردىڭ كيىز ءۇيى ءۇش ءتۇرلى قۇرىلىمنان تۇرادى: ا) كەرەگە ءا) ۋىق ب) شاڭىراق-وسى ۇشەۋى عالامنىڭ ۇشتىك مودەلى.  شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشى(مۇمكىن كۇنتىرەۋىش) ءبىر بىرىمەن ايقاسقان ءۇش ساۋلەنىڭ  توعىز توعىمىنان تۇرادى. شاڭىراق-كۇننىڭ جەردەگى بەينەسى. ۋىقتار-كۇننىڭ ساۋلەلەرى، شوعىمدارى نەمەسە كەڭىستىك كەمەرى.  ال، كەرەگە -جەردەگى ءومىر تىرشىلىكتىڭ مەكەنى، وتباسى، وشاق قاسىنىڭ  قورشالعان  اۋماعى.  شاڭىراق استىنان قازىلعان نەمەسە ورناتىلعان وششاق-ءومىر تىرشىلىكتىڭ كوزى، كوتەرىلگەن ءتۇتىن سونىڭ بار ەكەندىگىنىڭ ايعاعى.  «ءتۇتىنىڭ تىك ۇشسىن!»-دەگەن باتا تىلەكتىڭ باستاۋى وسىعان بايلانىستى. وشاق-ميكروالەمنىڭ ەپيتسەنترى، ياعني نوقات-نۇكتەسى. سول سەبەپتى دە تۇركىلەر ايەلدى وشاق يەسى، وت اناسى-دەپ ەرەكشە قادىرلەگەن. كيىز ءۇيدىڭ سول قاناتى ايەلگە تيەسىلى بولعان.

تۇركىلەر سەكىلدى باسقا دا حالىقتار اتام زاماننان ءۇش سانىنا ايىرىقشا ءمان بەرىپ، كيەلىلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان.  ول ءبىر مەن ەكىنىڭ قوسىندىسى بولعاندىقتان ناقتى ءبىر ءىستىڭ نەمەسە قۇبىلىستىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە تانىلعان. كونە قىتاي فيلوسوفياسىندا  جارىقتىڭ ءۇش  كوزى-كۇن، اي، جۇلدىز، ءۇش باستاۋ-اسپان، جەر، ادام، ءۇش ارمان- ۇزاق ءومىر، مول بايلىق، كوپ ۇرپاق ت.ب امەريكا قۇرىلىعىنداعى ۇندىستەردىڭ ينك تايپاسى جەردى ۇشكە بولگەن. ءبىرىنشىسى، «كۇن القابى»-بۇلار شىركەۋلەر مەن ابىزدارعا، ەكىنشىسى, «ينكتەر القابى»-بۇلار مەسلەكەتكە، جانە ءۇشىنشىسى، «تايپا القابى»-بۇلار قارا حالىققا تيەسىلى بولعان. سول سياقتى چيچەن-يتسا، ماياپان، ءۇش-مال دەگەن قالالارى بولعان. كونە گرەكتەردىڭ جىرلارىندا ءۇش قاسيەتتى زات رەتىندە، سوقا، مويىنتۇراق جانە پىشاق اتالىنادى.

ءۇش سانى قازاق ۇشىندە كيەلى، ساكرالدى سانداردىڭ قاتارىنا جاتادى. اۋەلى ادامنىڭ جانى تۋرالى ميفتتىك تۇسىنىكتە ولگەن ادامنىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن شىعاتىن جانى بولادى، ول- سۇنە -دەپ اتالىناتىنى جايىندا ە. تۇرسىنوۆ جەتكىزەدى.* كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتاردىڭ مارقۇمنىڭ ۇشتىگىن بەرۋ سەبەبى وسىدان كەلىپ شىعادى. ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءۇش جانى تۋرالى تۇسىنىك تە وسىنىڭ جاڭعىرىعى، وزگەشە فورماعا ەنگەن سيپاتى. قازاقتار دا وزدەرىنىڭ قاسيەتتى ۇعىمدارىن، كادەلى ىرىمدارىن، تىلسىم تۇسىنىكتەرىن ءۇش سانىمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان:   تەكتىك-گەنوگوليالىق ءھام اكىمشىلىك-اۋماقتىق جاعىنان قازاقتى ءۇش جۇزگە ءبولۋ، ولاردىڭ پەرسونيفيكاتسيالىق اتاۋلارعا يە بولۋى; ۇلى ءجۇز-اقارىس، ورتا ءجۇز- جانارىس، كىشى ءجۇز- بەكارىس, التى الاشتىڭ بالاسىن ءۇش انانىڭ بالاسى دەۋى،   ەپوستىق جىرلاردا ساقتالىنعان، بىراق ءاۋ باستاعى ەتونيمى كومەسكىلەگەن- ءۇش  قيان، نەمەسە ءۇش ايماق، رۋ-تايپا اتاۋلارىنىڭ «اق»، «سارى»، «قارا» دەپ ءۇش تۇسكە  اجىراتىلۋى،  اتا تەكتىك شەجىرەدە-بالا، اكە، اتا-ءتۇزىلىمى، تۋىستىق قارىم قاتىناستاعى ءۇش جۇرت- توركىن، ناعاشى، قايىن جۇرتتار، وتپەن ءۇش رەت الاستاۋ، كەز-كەلگەن نارتاۋەكەلدى،سىناقتى  «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن» شىعارۋى، ەر جىگىتتىڭ ءۇش سايىسى-اتىسپاق، شابىسپاق، الىسپاق، سىي-سياپاتتى «ۇيىرىمەن ءۇش-ۇشتەن توعىزعا تولتىرىپ» بەرۋى، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنىڭ بولۋى، سىباعانىڭ ءۇش جىلىگى، ءۇش تال ۇكى، كۇيەۋ جىگىتتىڭ ءۇش جۇمباقتى شەشۋى، ءۇش ءتۇرلى قاۋىپتى ساپارعا اتتاندىرۋى، ءۇش جاماندى تابۋ-ادامنىڭ، قۇستىڭ، ءشوپتىڭ، ءۇش عايىپ (اجال، قوناق، نەسىبە), ءۇش ارسىز (ۇيقى، كۇلكى، تاماق), ءۇش داۋسىز (مىنەز، كارىلىك، اجال), ءۇش ءتاتتى (جان، مال، جار), ءۇش قادىرسىز (جىگىتتىك، دەنساۋلىق، جاقسى جار), ءۇش قۋات (اقىل، جان، ءتىل), ءۇش الىس، ءۇش جاقىن  ت.ب

ءۇش سانى ەل-جەر، مەكەن  اتاۋلارىن دا بىلدىرگەن: ءۇش وعىز-وعىزداردىڭ وداعى، ءۇش ارال، ءۇش بۇلاق، ءۇش قوڭىر، ءۇش توبە،  ءۇش شوقى، ءۇش قيان- جەر-سۋ اتاۋلارى. سونداي-اق، ءۇش سانى ۋاقىتتىڭ ءۇش شاعىن-وسى، وتكەن جانە كەلەر شاعىن  جانە دە مەزگىلدىڭ تاڭ، كۇندىز، كەش  ۇعىمدارىن، ادامنىڭ جاسىنا بايلانىستى جاستىقتى، ەگدەلىكتى، كارىلىكتى بىلدىرەدى.

قازاق تىلىندەگى ءبىراز تۇراقتى تىركەستەر دە وسى ءۇش سانىمەن بايلانىستى جاسالىنعان: «ءۇش ۇيىقتاسادا تۇسىنە كىرمەۋ»، «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماۋ»، «ءۇش قايتارا سالەم بەرۋ»، «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن»، «ءۇش ءمۇيىز بولۋ» ت.ب   قازاق ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە دە ءۇش سانىنىڭ پوەتيكالىق قولدانىستارى كەزدەسەدى: «ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز، ۇشكىل كويلەك كيمەسكە»(بۇقار جىراۋ), «ۇشتاسقان ءۇش تىلەك»ء(ى. جانسۇگىروۆ), «ءۇش باقىتىم...»(م. ماقاتاەۆ)

Cوڭى

Abai.kz