جاقىندا تەلەارنانىڭ بىرىندە، قازاقستاندى دۇنيەگە تانىتاتىن جوبا جاريالانعانى ايتىلىپ قالدى. وسى ورايدا كوپتەن بەرى ويىمدى مازالاپ جۇرگەن ءبىر ماسەلەنىڭ تولعاعى تولعاندىرىپ، سول ويىمدى ورتاعا سالىپ، كوپپەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.

جاقىندا تەلەارنانىڭ بىرىندە، قازاقستاندى دۇنيەگە تانىتاتىن جوبا جاريالانعانى ايتىلىپ قالدى. وسى ورايدا كوپتەن بەرى ويىمدى مازالاپ جۇرگەن ءبىر ماسەلەنىڭ تولعاعى تولعاندىرىپ، سول ويىمدى ورتاعا سالىپ، كوپپەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.

قىتايدا تۋىپ وسكەن، قىتايدىڭ گومينداڭ (حالىق پارتياسى) جانە گۇڭسانداڭ (كومينيستىك پارتيا) اتتى ەكى ۇكىمەتىندە دە، سانالى عۇمىرىن سارپ ەتىپ، ساپالى قىزمەت ەتكەن، قىتاي ءتىلىنىڭ جەتتىك مامانى، قىتاي قازاقتارىنان شىققان العاشقى ايگىلى تاريحشى، ۇلتجاندى، ايتۋلى عالىم ازامات، اتامىز نىعمەت مىڭجانيدىڭ، تازا قىتاي تىلىندە جازىلعان، قازاقتىڭ ەسكى ءتۇپ-تامىرىنا قاتىستى تاريحي كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعان، «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى 1987 جىل، "جالىن" باسپاسى، 1994 جىل) اتتى ەڭبەگىندە، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى، ياعني، جاڭا ەرادان ىلگەرى ەكىنشى عاسىردا، جەتىسۋ جەرىندە ىرگەلى مەملەكەت قۇرعان ءۇيسىن، قاڭلى ەلدەرى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى. سونداعى باياندا: «ءۇيسىن كۇنمۋى ەلجاۋ ءبيدىڭ ون ۇلى بولعان. ولاردىڭ ىشىندە دۋلى (دۇعلۇ) قابىلەتتى دە قايراتتى، سوعىس ونەرىنە شەبەر قولباسشى بولىپ جەتىلەدى دە، ون مىڭ اتتى اسكەرمەن ءوز الدىنا تۇرادى. كۇنمۋدىڭ تاق مۇراگەرلىگىنە تاعايىنداعان بالاسى ەرتە قايتىس بولىپ كەتەدى. ونىڭ ءجونشى بي دەگەن بالاسى جەتىم قالادى. كۇنمۋدىڭ تاق مۇراگەرلىگىنە تاعايىنداعان ۇلى قايتىس بولاردا اكەسى ەلجاۋ بيگە ءجونشى ءبيدى تاق مۇراگەرى ەتىپ بەكىتۋدى وتىنەدى. ەلجاۋ بي بۇل وتىنىشكە ريزالىق ءبىلدىرىپ، ءجونشى ءبيدى تاق مۇراگەرى ەتىپ بەكىتەدى. تاق مۇراگەرى بولا الماعانىنا نارازى بولعان دۋلى بۇلىك شىعارىپ، ءجونشى ءبيدى ءولتىرىپ تاستاۋعا سۇقتانادى. بۇل جايدى بايقاعان كۇنمۋ ەلجاۋ، دۋلىنىڭ ءولتىرىپ تاستاۋىنان قاۋىپتەنىپ، ون مىڭ اسكەرمەن ءجونشى ءبيدى بولەك ۇستايدى. ەلجاۋ بي ون مىڭ اسكەرمەن ءوزىن قورعاپ ورتادا تۇرادى. سونىمەن ءۇيسىن ەلى ءوز ىشىنەن ءۇش ۇلىسقا بولىنەدى. بىراق بارلىعى كۇنمۋعا (كۇنبيگە) باعىنادى»  ("جالىن" باسپاسى، 1994 جىلى، 68-بەت)

ال وسى تاقىلەتتەس اڭگىمە XVIII عاسىر دا ءومىر سۇرگەن، قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن قيلى-قيلى شايقاستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەرەن ەرلىك تانىتقان، زامانىنىڭ ۇزدىك وقىمىستىسى، كوپتى كورگەن، كوسەمسوز تۇيىندەگەن شەشەن، ارعى-بەرگى بابا تاريحتان، تاعىلىمدى شەجىرەدەن مول ماعلۇماتتى دارابوز اتامىز، شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» ("جالىن" باسپاسى، 1993جىل) اتتى ەلەۋلى ەڭبەگىندە: «ارعىن قىزى ۇماي-ءبىزدىڭ شەشەمىز ون ءۇش قۇرساق كوتەرىپتى. جالپى، ەلساۋ اتامىز بەس ايەلىنەن  23 بالا كورىپ، سونىڭ ونى تىرەپ تۇرا قالىپتى». ( 42-بەت). «23 بالانىڭ ۇلكەنى نۋلى، ودان كەيىنگى توعىزى دۋلى، ەرتە، كەك، بەر، كونبىس، شور، قالىش، دۇر، كولبي - ءبارى ون ۇل، اتامىز ارتىندا ءبىر رۋلى ەل قالىپتى»(42-بەت).«اتامىز نۋلى اكەسى ەلساۋدىڭ ۇسىنعان كورشى ەلدەگى تاعىنا وتىرۋدان ءوزى باس تارتىپ، تەتە ءىنىسى دۋلىنى اكەسىنە بالاپ تاققا ۇسىنىپتى. سوندا قالعان سەگىزى اتامىز نۋلىعا وكپەلەپ: "باسىڭا كەلگەن باقتى اياعىڭمەن تەپتىڭ، ويتەتىنىڭ بار، نەگە الدىمىزعا سالمايسىڭ", -دەپ، ارقايسى ارتىنا ەرگەن ءبىراز ەلدى بىرگە كوشىرىپ، الاتاۋدى ساعالاپ كەتىپتى. ول شاقتار ءبيدىڭ ورداسى بارسىعاننىڭ (ىستىق كول) شىعىس جاعىندا ەكەن» ( 42-بەت).

«نۋلى اتامىز اكەسى ەلساۋدان بۇرىن جاستاي جيىرما ەكى جاسىندا كەتىپتى. سول جاسىندا ارتىندا ءتورت ۇلى-ابىل، البان، ازىق، سانجار (جوڭشە نار) قالىپتى. جيىرما ەكى جاسىندا دۇنيەدەن جاس كەتكەن، ءوزى اقىلدى، پاتشالىق تاققا قىزىقپاعان، ورنىن ىنىسىنە سىيلاعان نۋلىنى قاتتى ارداقتاپ ءۇش-قاراشقا قويىپتى»(43-بەت)

تاعى دا: «تورتەۋدىڭ ۇشەۋى ابىلدان ابىل ەلى، البان بيلەگەن ءۋالاياتتان البان ەلى، ازىق بيلەگەن ەلدەن ازىق ەلى پايدا بولعان»  (43-بەت).

جوعارىداعى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك نۋلىنىڭ جاستاي، ياعني، 22 جاسىندا قايتىس بولعانى، ولگەن جەرى- جەتىسۋ، مۇردەسى قويىلعان جەرى-ءۇش-قاراش (قازىر 'قاراش-قاراش' دەپ اتالادى) بولىپ تۇر. ءۇش-قاراش - ەسىك قورعانىنا ءتيىپ تۇرعان جەر. دالىرەك ايتقاندا، ەسىك قالاسىنىڭ كۇنشىعىسىنداعى كەلەسى ساي تۇرگەننىڭ باسىندا. قازاقتىڭ ۇلانعايىر جەرىنىڭ باسقالاي ءبىر جەردىڭ اتى جازىلماي، ەسىك قورعانىنا، وسىنشاما جاقىن ارالىقتا قويىلعان دەپ، جازبا تاريحقا، حاتقا ءتۇسۋى ءارى حانزادا نۋلىنىڭ 22-اق جاستا ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءبىزدى ەرىكسىز مەنمۇندالاعان ءبىر ساۋلەلى ويدىڭ بۇيداسى جەتەلەيدى.

قازاقستاندا جارىق كورگەن كەز كەلگەن تاريح كىتاپتارىندا، كەز كەلگەن تاريح وقۋلىقتارىندا، كەز كەلگەن تاريحي ماقالالاردا ەسىك قورعانىنان   1969  جىلى   تابىلعان حانزادانى ارحەولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە،  جاس مولشەرىنىڭ 17-18-دە عۇمىر سۇرگەن ءداۋىرى: جىل ساناۋىمىزدان ىلگەرى 3, 4  كەيدە 4, 5- عاسىرلار دەپ، ساق داۋىرىنە ياعني ساق تايپاسىنا جاتقىزادى، ءارى كورنەكتى ەلباسىنىڭ ۇلى نەمەسە كوسەم دەپ ايتىلادى. «...قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن ساقتاردىڭ كورنەكتى ەلباسىنىڭ ۇلى نەمەسە جاس كوسەم، اسكەرباسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى» (ەجەلگى قازاقستان، "ارۋنا" باسپاسى، 2009 جىل، 56-بەت). سونداي-اق حانزادانىڭ التىنمەن اشەكەيلەنگەن كيىمىندەگى ورنەك ۇلگىسىنىڭ ۇيسىندەردىڭ قولونەر ۇلگىسىمەن بىردەيلىگى، ولار ەجەلدەن  ءبىر تۋىسقان  حالىق  ەكەندىگى دە ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. سوزىمىزگە دايەك رەتىندە: «جەر استىنان تابىلعان زاتتاردىڭ دالەلدەۋىنە قاراعاندا، ءۇيسىننىڭ قولونەر كاسىبى جان-جاقتى وركەندەگەن. اسىرەسە قىشتان كۇيدىرگەن سان-الۋان ىدىس-اياق، قۇمىرا جاساۋ ءىسى دامىعان. قولادان، تەمىردەن قارۋ-جاراق، ءوندىرىس قۇرال- سايماندار،  تاعى قازان جاسالعان. التىن مەن كۇمىستەن الۋان ءتۇرلى ساندىك بۇيىمدار: جۇزىك، سىرعا، القا، تۇيرەۋىش اشەكەيلى ويۋ-ورنەگىمەن ساندەلىپ ىستەلگەن» (ن.مىڭجان، 85-بەت). تاعى دا: «ءۇيسىن وبالارىنان تابىلعان ساندىك بۇيىمداردا كوشپەلى تۇرمىستى، اڭشىلىقتى جانە ۇيسىندەردىڭ نانىمدارىن، سەنىمدەرىن بەينەلەيتىن سۋرەتتەر: ارىستان، جولبارىس، قابىلان، قۇلجا، تاۋەشكى، بۇعى، بوكەن بەينەلەرى بار. ەرتتەۋلى اتتى ۇستاپ تۇرعان ادامداردىڭ ءمۇسىنى قويىلعان شامدالدار تىم تاماشا»(ن.مىڭجان، 86). بايقاساق، وسىلاردىڭ ءبارى دە التىن ادام كيمىندە كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

تاعى دا ءبىر ايتا كەتەتىن جايت: بىزدەر «ساق قورعانى» دەپ، ات قويىپ، ايدار تاعىپ، زەرتتەپ جۇرگەن قازاق جەرىندەگى كەز-كەلگەن قورىمدى، بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى بار قىتاي عالىمدارى، ەجەلدەن باستاپ ءدال قازىرگە دەيىن «ءۇيسىن قابىرلەرى» دەپ، زەرتتەپ، زەردەلەيدى.وسى ارادا ءۇيسىن قابىرلەرى مەن ساق قورىمدارىنىڭ پارقى تۋرالى ازداپ ساۋاتتانا كەتكەنىمىز ءجون سياقتى. قۇل-كەرىم ەلەمەستىڭ  قازاق ادەبيەتى 2008 جەلتوقساننىڭ 23دە جاريالانعان «تاريحقا قيانات جاسامايىق» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا «...دۇنيە عالىمدارى ساق قورىمدارىنىڭ توپىراقپەن توبە بولىپ ۇيىلمەيتىنىن، ءتورت بۇرىش، بەتى جەرمەن بىردەي، ءتورت جاعى جەردەن 20-30سم بيىك، ءارى جەرگە قاراي تىك جالپاق تاستارمەن قالانعان بولاتىنىن، ال، «ءۇيسىن زيراتتارىنىڭ» ۇلكەندى-كىشىلى، اقىمنىڭ ءۇستىن اۋەلى توپىراقپەن، سوسىن تاسپەن، سوسىن قايتا توپىراقپەن، ۇلكەندەرىنىڭ بيىكتىگى 3-5مەترگە، ەنى 30-40 مەترگە دەيىن بيىك توبە بولىپ ۇيەتىنىن، نەگىزىنەن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىندا جاتاتىنىن، اقىم باتىس-سولتۇستىك جاققا قاراي نەگىزدەلىپ، مايىتپەن بىرگە قىشتان، قولادان، التىننان جاسالعان ىدىستار، مۇيىستەر، قارۋ-جاراقتار، ءتۇرلى قولونەر بۇيىمدارى، دۋىلعا، ساۋىت سەكىلدى سول زاماننىڭ بۇيىمدارى بىرگە جەرلەنەتىنىن ارحەولگتار قانشاما دالەلدەپ جازعانىنا قاراماستان ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز «ءۇيسىن زيراتتارىن» «ساق قورىمدارى» دەپ دالەلدەۋدەن جالىقپاۋدا» تاعى ارى قاراي: «قىتاي دەرەكتەرىندە ءدال ەسىك قورىمىنان اۋمايتىن، نارىنقول شەكاراسىنان ارى، قىتايعا قاراي 20 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان شاتى قالاسىن عالىمدار تاريحتاعى «ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ استاناسى-شىعۋ قالاسى» دەپ دالەلدەيتىنىن ءارى ونداعى زيراتتاردىڭ ىشكى- سىرتقى قۇرىلىمى ءدال ءبىزدىڭ ەسىك قالاسىنداعى «ساق قورىمى» دەپ اتالاتىن «ءۇيسىن زيراتتارىمەن» ۇقساس ەكەنىن ەسكەرتەمىز»-دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ەسىك قورىمىنداعى بايىرعى زيراتتىڭ ءجۇز پايىز ءۇيسىن زيراتى ەكەندىگىن دالەلدەپ تۇر. ءيا، باعزى ءبىر زاماندا ۇلى ءجۇز (ۇلى يوزىلەر) بەن ءۇيسىن كۇنبيى ەلساۋ، ەلىن باستاپ قازىرگى قىتاي ەلىنىڭ چيلانشان (شۇلەن تاۋى) وڭىرىنەن وسى جەتىسۋ ولكەسىنە كەلگەنگە شەيىن، بۇل جەردە جاساعان حالىقتى وزگە جات جۇرتتىقتاردىڭ "ساق", "سكيف" دەپ اتاعانى بەلگىلى. بىراق ولار دالمە-ءدال سول حالىقتىڭ ءوز اتىن ايتتى ما؟ جوق الدە ءوز كوزقاراستارى  بويىنشا،  تۇرمىس-سالتىنا،  ادەپ-عۇرپىنا، ءوڭ-الپەتىنە، مىنەز-قۇلقىنا نەمەسە جەر تابيعاتىنا قاراپ ايتتى ما؟ بۇل جاعى جۇمباقتاۋ. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ، ەرتەدەگى قورىمداردى زەرتتەگەندە، مۇدىرمەي وسى ۇردىسپەن ۇدىرە ءجۇرۋى، مەنىڭشە، مىناداي سەبەپتەر بولۋى كەرەك. ءبىرىنشى: ەۆروپا عالىمدارى نەمەسە ورىس عالىمدارىنىڭ سولاي اتاپ قالىپتاسىپ قالعان سۇرلەۋى. ەكىنشى: قىتايداعى ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى ناقتىلى جازبالاردىڭ دەر كەزىندە قولعا تۇسپەۋى. ءۇشىنشى: كەي ادامداردىڭ كوزى جەتىپ تۇرسا دا باتىلدىققا بارا الماۋى نەمەسە پەندەشىلىكتەن اسا الماۋى.

بايىپپەن بايقاساق، عىلىمي زەرتتەۋ حانزادانىڭ جاسىن ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋدىڭ دالدىگىمەن، ءدال جاسى 17 نە 18 دەپ، ءداۋىرىن جاڭا ەرادان بۇرىنعى 3 نە 4, نەمەسە 4 نە 5 دەپ، كەسىپ ايتا الاماي وتىر.تەك مولشەرلەپ جۋىقتاتىپ قانا ايتقان. "جۋىقشا" ماتەماتيكا عىلىمىندا، دالدىكتى كورسەتپەيدى، بەلگىلى ءبىر نۇكتەنىڭ ارجاق-بەرجاعى، ياعني سول شامادا دەگەندىك. ەندى قاراڭىز، جاس ايىرماشىلىعى 22-18=4- اق جاس. وسى جەردە تاعى دا ەسكەرە كەتەتىن ءبىر ءجاي: قازاق جاستى ايمەن ولشەمەيدى. جىلدىڭ سوڭىندا تۋىلسا دا، سول جىل بالانىڭ جاسىنا قوسىلادى. ەگەر بىرەۋ جىلدىڭ  باسىندا قايتىس بولسا دا، ول جىل جاسىنا قوسىلادى.وسى تۇرعىدان قاراعاندا، نۋلىنىڭ ءدال جاسى 21-دە بولۋى دا مۇمكىن. ولگەن جەرى ءدال جەتىسۋ، جەرلەنگەن جەرى 10 شاقىرىمنان اسپايتىن دالدىكتە. مۇمكىن، ول كەزدە وسى ءوڭىر ءبىر تۇتاس ءۇش-قاراش دەپ ايتىلعاندا شىعار.ءۇش-قاراش ءۇش اعايىندىنىڭ اتى ەمەس پە قازىبەك بەك تاۋاساردا. مالمەن اينالىسقان ادامنىڭ ورىسىنە 10-15 شاقىرىم جەر تارلىق ەتپەسە ەشقاشان كەڭدىك ەتپەيدى عوي. قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءبىر ادەتى: كىم، قاي جەردە، قاي سايدا، قاي تاۋدا مالىن باقسا، سول ءوڭىردى، سول ادامنىڭ اتىمەن اتايتىن. ول كەشەگەدەيىن كەلمەدى مە؟ سونداي-اق، التىنمەن   اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالىپ جەرلەنگەن ادامنىڭ زيراتىن، ەشقاشان دا انىق ايتۋعا بولمايتىنى دا بەلگىلى. ەلىمىزگە ەرەسەن تانىمالى تاريحشى عالىم تۇرسىن جۇرتباەۆ ءوزىنىڭ «دۋىلعا» اتتى ەلەۋلى ەڭبەگىندە، ەجەلگى ءۇيسىن ەلىن ونىڭ ۇلى كۇنبيى ەلساۋدىڭ عۇمىر-بايانىن تەرەڭ دە، مۇقيات زەرتتەي كەلە، مىناداي جۇرەكجاردى قورىتىندى پىكىرگە كەلەدى. «...وسى ارادا كەمەل اقىشەۆ قازعان ەسىك قورعانىنداعى  «التىن كيىمدى حانزادا» سول ۇلى كۇنبيدىڭ ۇلى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ۇشىعى قالت ەتە قالادى. ونىڭ جاس مولشەرى جيىرمانىڭ ار جاق، بەر جاعى دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ول كەزدە ءبيدىڭ بالاسىنا بەسىكتە جاتىپ-اق قالىڭدىق ايتتىرىلاتىنىن ەسكەرسەك، شىندىقتىڭ شىلبىرىن اتتامايمىز. التىنمەن اپتاپ،  كۇمىسپەن كۇپتەپ قويىلۋىنا جانە جاس مولشەرىنە قاراعاندا، پالەندەي قايشىلىق بايقالمايدى.»("جالىن" باسپاسى 1994 ج 292بەت) ارى قاراي تاعىدا «...سىما-تسياننىڭ «تاريحناماسىندا» دا ءدال وسىلاي باياندالادى. ونداعى ايىرما، ەلجاۋدىڭ تۇڭعىش ۇلى تىم جاس ءولىپ، ارتىندا قالعان كىشكەنە ۇلىن مۇراگەر ەتۋدى ءوتىنىپ، «وزگەلەردىڭ ول ورىنعا ساي ەمەس ەكەنىن ايتادى». دەمەك، ءبىزدىڭ «التىن كيىمدى» ادامدى كۇنبيدىڭ سۇيىكتى بالاسى رەتىندە ەلەستەتۋىمىز ونشا «قياليلىق» ەمەس ەكەن.»(293بەت) دەپ، الدىڭعى تۇجىرىمىن ونان سايىن شىمىرلاندىرا تۇسەدى. ەندەشە جوعارىداعى قىرۋار  فاكتلەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، التىن كيىمدى حانزادا ەلساۋ كۇنبيدىڭ بايبىشەسى ۇماي انادان تۋعان تۇڭعىشى نۋلى بولدى عوي دەپ، قورتىندى جاساۋعا بولماي ما؟ (بۇلاي ايتۋعا تاعى ءبىر سەبەپ، نۋلىنى قاتتى ارداقتاپ جەرلەگەنىنە قاراعاندا، ەلساۋ كۇنبي ونىڭ اقىلدىلىعىنا، باۋىرمالدىق كەڭ پەيىلدىلىگىنە، اكە-شەشەگە دەگەن شەكسىز مەيىرباندىلىعىنا، تاققا قۇمارتپايتىن ۇلى قاسيەتىنە "تاق ءۇشىن بىرگە تۋعان باۋىرلاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋى، تاق ءۇشىن بالاسىنىڭ اكەسىن نەمەسە اكەسىنىڭ ءوز بالاسىن ولتىرگەن فاكتىلەر الەم تاريحىندا سانمىڭداپ سانالادى ەمەس پە؟" بىرلىك- ىنتىماقتى تۋ ەتكەن تازا دا پاك ادالدىعىنا ءسۇيىنىپ، ءوزى جاسىندا يگىلىگىن كورمەگەن بار بايلىقتىڭ قىزىعىن حانزادانىڭ بويىنان كورگىسى كەلىپ، حانزاداعا كۇنىبۇرىن سول ءداۋىردىڭ بار ونەرىن سالدىرىپ،التىنمەن اشەكەيلەنگەن كيىم دايىنداعان بولۋى كەرەك. بولماسا ولگەن ادامعا تاباندا وسىنشاما ورنەكتەلگەن كيىمدى قالاي ۇلگەرتىپ جاساي الادى؟)  ارينە، بۇل-مەنىڭ جوعارىداعى دايەكتى دالەلدەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، لوگيكالى ويلاۋمەن ماتەماتيكالىق تالداۋ جاساۋدان شىعارعان ءتۇيىنىم. عالىمدار ونان سايىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتسا قۇبا-قۇپ.

ەندىگى اڭگىمە، مەيلى، حانزادا نۋلى بولسىن، مەيلى، ءبىز ايتىپ جۇرگەن بۇل كۇندەرى ەش قازاق تايپالارىنىڭ قۇرامىندا اتى جوق ساق حانزاداسى بولسىن، ايتەۋىر، بۇگىنگى قابىرعالى قازاق حالقىنىڭ، دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتى الدىندا بەتكە باسار بايلىعى، ۇلتتىق ماقتانىشى، رۋحاني ازىعى، التىن تامىرى ەكەندىگى انىق. بىراق، ەرتە زاماندا وسى توپىراقتى مەكەندەگەن، كەيىن ەۋروپاعا دەيىن اۋىپ كەتكەن (تاريحتا  ۇلى جۇزدەر جەتىسۋعا كەلگەندە، ساقتار وڭتۇستىككە اۋىپ كەتكەن. كوشە الماي قالعان از قۇرامى كەيىن ۇلى جۇزدەرمەن بىرگە ۇيسىندەر قۇرامىنا ەنەدى دەپ ايتىلادى.) اۋار تۇقىمدارى نەمەسە باقتياردىڭ بۇتاعى اتانىپ بۇل كۇندەرى يران، يراك، اۋعانستان ەلدەرىندە جۇرگەندەر قالا بەردى تۇرىكتىڭ بىزدەن باسقا دا مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان بالالارى بار، باسقاسى بار  «بۇل ءبىزدىڭ حانزادامىز بولاتىن» -دەپ، قۇددى ءبىزدىڭ الەم ەلدەرى الدەقاشان موڭعۇل قاعانى دەپ تانيتىن شىڭعىسحاندى، قازاق ەدى دەپ تالاسىپ وتىرعانىمىزداي نەمەسە قىرعىز اعايىنداردىڭ كوكپاردى، وزبەكتىڭ الپامىستى، نەمىس كاسىپكەرىنىڭ قىمىزدى يەلەنىپ العانى سياقتى، سىلتاۋىن تاۋىپ، جوق جەردەن ءپاتۋا ايتىپ، داۋ ايتپاسىنا كىم كەپىل؟ قالاي دەگەنمەن ساقتىقتا قورلىق جوق.

ءيا، ءبىزدىڭ الماتىداعى رەسپۋليكا الاڭىنا قويعان مونۋمەنتىمىزدە التىن حانزادانىڭ ءبىراز بەينەلەرى بار. بىراق حانزادانىڭ تولىق بەينەسى كورىنىپ تۇرعان جوق. شەتەلدەن كەلگەن بىرەۋگە نەمەسە اۋىلدان كەلگەن اعايىنعا "مىناۋ التىن ادامنىڭ ءمۇسىنى"-دەپ، ارنايى ايتىپ تۇسىندىرمەسەڭ، بۇل جەلتوقساندىق قاھارمانداردىڭ ەرلىگىن بەينەلەپ تۇرعان ەسكەرتكىش دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان، الداعى جەردە مەملەكەتىمىزدىڭ اتاق-داڭقىن ونان سايىن ارتتىرا ءتۇسۋ، قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ساپتا ساپالى مادەنيەتىن الەمگە ايگىلەۋ، 2017 ەكسپو-دا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلەتىن ميلليونداعان مەيمانداردىڭ ەستەرىنەن شىقپاستاي ەستەلىك قالدىرۋ ءۇشىن، استانانىڭ ەڭ ماڭىزدى دەگەن جەرىنە  «التىن حانزادا» دەگەن اتپەن بيىكتە سالتاناتتى ەتىپ، بەت-الپەتىن تازا قازاقي كەلبەتتە جاساپ، كيمىندەگى 4000-نان استام ورنەكتى اشىق تا ايقىن بەدەرلەپ، التىن جالاتىپ، كۇندىز كۇن نۇرىمەن شاعىلىسىپ جان-جاعىنا ساۋلە شاشسا، تۇندە ەلەكتىر ساۋلەسىن ءتۇسىرۋ ارقىلى مەنمۇندالاپ جارقىراپ تۇراتىنداي ەتىپ، ورناتۋ كەرەك. تاسقا حانزادانىڭ اتى نۋلى، تۋىلعان جىلى جىل ساناۋىمىزدان ىلگەرى ەكىنشى عاسىر 152- جىل شاماسىندا، قايتقان جىلى مولشەرمەن 131- جىلدارى، جاسى 22-دە دەپ جازىپ قويسا-ءتىپتى جاقسى بولادى دەپ ويلايمىن. ءومىر سۇرگەن داۋىرىنە ايتار ءۋاجىم: قىتاي قانشايىمى شي ءجۇن (ارتى قۋىس قىتاي ەلىنىڭ اقىلدىلىعىن قاراڭىز، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى ء"ۇيسىن ورداسى تابىلعان جەر" دەگەن جەرىنە، قۋ دالاعا ءزاۋلىم دە سالتاناتتى ەتىپ شي ءجۇن حانىشانىڭ جالعىز تۇرعان ءمۇسىنىن ورناتىپ قويدى. ونداعى اعايىندار، 'كۇيەۋىن ىزدەگەن جەسىر قاتىن'-دەپ ازىلدەيدى.),ءۇيسىن ەلىنە جىل ساناۋىمىزدان ىلگەرى 108-جىلى ۇزاتىلىپ كەلگەندە، ەلساۋ كۇنبي 74 جاستا دەلىنگەن (قازىبەك بەك تاۋاساردا), قىتاي جازبالارىندا دا، شي ءجۇن كەلگەندە ەلجاۋ كۇنبي قاۋساعان شال ەدى دەپ، وسى ءسوزدى راستايدى. شي ءجۇندى ەلساۋ نەمەرەسى ءجونشى بيگە زامانىمىزدان بۇرىنعى 104 جىلى قوسقاندا، ءجونشى ءبيدى شامامەن 20 جاستا بولۋى كەرەك دەپ جورامالداساق، وندا ول زامانىمىزدان بۇرىنعى 124 جىلى تۋىلعان بولادى. ال نۋلىدان قالعان ءتورت بالانىڭ ۇلكەنى وسى ءجونشى بي بولۋى كەرەك. سەبەبى: ۇيسىندەردە تۇڭعىش بالا عانا حانزادالىققا بەكىتىلەتىن بولعان. « ءاسىلى، ۇيسىندەردىڭ مۇراگەرلىك ءداستۇرى بويىنشا، كۇنبيلىك ورىندى بايبىشەدەن تۋعان تۇڭعىش ۇل جالعاستىرۋى كەرەك.» (قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. ن.مۇقامەتجانۇلى، "Brand Print" جشس-دە باسىلىپ شىعارىلعان، 2010 جىل، 25-بەت). نۋلىنىڭ  قالعان  بالالارى جىل ساناۋىمىزدان ىلگەرى 126 جىلى، 128 جىلى، 130 جىلدارى تۋىلعان بولۋى كەرەك دەپ جورىساق، وندا مولشەرمەن جاڭا ەرادان ىلگەرى 131 جىلى حانزادا نۋلى ومىردەن وتكەن بولادى. تاعى ءبىر جاعىنان 131 گە 22 ءنى قوسساق ب.ز.د.152 جىل-نۋلىنىڭ تۋىلعان جىلى. ەلساۋ كۇنبي جاڭا ەرادان بۇرىنعى 104 جىلى 78 جاستا بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 182 جىلى تۋىلعان بولىپ شىعادى،  وسى ەسەپتەۋ بويىنشا: 182دەن ء152نى الساق، نۋلى، ەلساۋ كۇنبيدىڭ  30 جاسىندا تۋىلعان بولادى. بۇل دا اقىلعا قونىمدى مەنىڭشە. سەبەبى-ەلساۋ كۇنبي، جاستايىنان عۇنداردىڭ ماودۋن (مودە،ءمودۋ)تاڭىر قۇتىنىڭ(ەڭجوعارعى ەلبيلەۋشى) قولىندا تاربيەلەنىپ، ەر جەتە كەلە اسكەر باستاپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى سوعىستارعا قاتىسىپ، ەلەۋلى ەرلىك كورسەتىپ، ابدەن پىسىپ جەتىلگەندە، ءتاڭىر قۇت وعان ءوز ەلىن بەرىپ، باتىس ولكەنى ماڭگى قورعاۋعا جۇمسادى ەمەس پە؟ مىنە، ءدال وسى كەزدە ءتاڭىر قۇت، ءوزىنىڭ ماڭگى ايىرىلماس بولەگى ەتۋ ءۇشىن ءوز تۇقىمىنان ۇماي انانى قوسقان دەۋگە بولادى.

Abai.kz

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

«قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، نىعمەت مىڭجاني ("جالىن" باسپاسى، 1994 جىل)

«ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ("جالىن" باسپاسى، 1993 جىل)

«ەجەلگى قازاقستان» ("ارۋنا" باسپاسى، 2009 جىل)

«ءۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ» اۆتورى: ۋاڭ ميڭجى، ۋاڭ بيڭحۋا. ("شىنجاڭ حالىق" باسپاسى. 1989 جىل) قىتاي تىلىنەن اۋدارعان ءنابيجان مۇقامەتجانۇلى.

«قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى»،ءنابيجا مۇقامەتجانۇلى

("Brand Print" جشس-دە باسىلعان 2010 جىلى )

«دۋىلعا»، تۇرسىن جۇرتباەۆ ("جالىن" باسپاسى، 1994 جىل )